काका गाडगीळ

नरहर विष्णु ऊर्फ काकासाहेब गाडगीळ (जानेवारी १०, इ.स. १८९६ - जानेवारी १२, इ.स. १९६६) हे मराठी राजकारणी, अर्थशास्त्रज्ञ, लेखक व भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील स्वातंत्र्यसैनिक होते. त्यांना एकूण आठ वेळा कारावासाची शिक्षा झाली व प्रत्यक्ष कारगृहात त्यांना एकूण साडेपाच वर्षे काढावी लागली.

जन्म आणि शिक्षण

काकासाहेब गाडगिळांचा जन्म राजस्थानमधील मल्हारगढ येथेझाला. त्यांच. शिक्षण मल्हारगढ, पुणे, बडोदे आणि मुंबई येथे झाले. बी ए. एल्‌एल्‌.बी. झाल्यावर त्यांनी पुण्यात वकिली केली. १९२०मध्ये त्यांनी राजकारणात पदार्पण केले. ते भारताच्या मंत्रिमंडळात माहिती आणि प्रसारण खात्यांचे मंत्री होते.

राजकीय आणि सामाजिक कारकीर्द

• पंजाबचे राज्यपाल (१९५८ - १९६२)
• भारतीय काँग्रेस पक्षाच्या राष्ट्रीय कार्यकारिणीचे सभासद (१९५२ – ५४)
• पुणे जिल्हा काँग्रेस समितीचे चिटणी्सपद (१९२१ – १९२५)
• पुणे विद्यापीठाचे कुलगुरूपद (१९६४पासून)
• भारत सरकारमध्ये मंत्रिपद (१९३४ ते १९३७; १९४७ ते १९५२)
• भारतीय काँग्रेस पक्षाच्या राष्ट्रीय कार्यकारिणीचे सभासद (१९५२ – ५४)
• महाराष्ट्र प्रदेश काँग्रेस समितीचे अध्यक्ष, प्रवक्ते (१९३७ ते १९४५)
• राष्ट्रकुल परिषदेचे सदस्यत्व (१९५४ व १९६५)
• वेतन-आयोगाचे सदस्यत्व (१९४६)
• वेतन-भत्ता आयोगाचे सदस्यत्व (१९५२)
• संस्थानांच्या अर्थविषयक प्रश्नांचा विचार करणारी समितीचे सदस्यत्व (१९५३)
• काकासाहेब गाडगीळांनी व मामा देवगिरीकरांनी मिळून पुणे शहरात महाराष्ट्र राष्ट्रभाषा सभा या संस्थेची १९४५ साली स्थापना केली.

लेखन

राज्यशास्त्र, अर्थशास्त्र, विधी, इतिहास इ. विषयांवरील व इतर ललित स्वरूपाची त्यांची ग्रंथनिर्मिती सुमारे पंचवीसहून अधिक आहे. विविध विषयांवरील त्यांची पुस्तके विचारप्रवर्तक आहेत. ग्यानबाचे अर्थशास्त्र हे १९४३ मधील पुस्तक अर्थशास्त्राची सुबोध मराठीत चर्चा करणारा उल्लेखनीय ग्रंथ होय. त्यांच्या अनेक ग्रंथांचे अनुवाद गुजराती, हिंदी, पंजाबी व कन्नड भाषांत झालेले आहेत. गाडगीळांची शैली खास मराठी आहे.

प्रकाशित साहित्य

• अनगड मोती (ललित लेख)
• आधुनिक राज्य व स्वातंत्र्य (१९६२)
• काही मोहरा काही मोती (आपल्या समकालीन राजकीय नेत्यांची व्यक्तिचित्रे)
• गव्हर्नर्मेंट फ्रॉम इनसाइड (इंग्लिश) (Government From Inside)
• ग्यानबाचे अर्थशास्त्र (आर्य चाणक्याच्या ग्रंथाचा मराठी अनुवाद, १९४३)
• पथिक (दोन भागातील आत्मचरित्र, १९६४-६५)
• माझा येळकोट (ललित लेख, १९६१)
• माझे समकालीन (आपल्या समकालीन राजकीय नेत्यांची व्यक्तिचित्रे, १९५९)
• मुठा ते मेन (त्या काळच्या जर्मनीचे दर्शन, १९६५)
• राज्यशास्त्रविचार (१९४५)
• लाल किल्ल्याच्या छायेत (ललित लेख, १९६४)
• वक्तृत्वशास्त्र (१९५८)
• War and Indian economic policy (सहलेखक डी.आर. सोहनी, १९४४)
• विधिशास्त्रविचार (१९५८)
• शीखांचा इतिहास (१९६३)
• शुभ शास्त्र
• सभाशास्त्र (१९४७)
• समग्र काका (अनेक, किमान १८ खंड).
• सालगुदस्त
• हिंदी अंदाजपत्रके (१९४२)

प्रतिष्ठान

• अध्यक्ष, मराठी साहित्य संमेलन, सातारा, १९६२
• काकासाहेब गाडगीळ नावाचे एक प्रतिष्ठान आहे; त्या संस्थेमार्फत दरवर्षी भाषणे आयोजित केली जातात आणि काही पुरस्कार दिले जातात. ही संस्था एक मोफत वाचनालयही चालवते. संस्थेने काका गाडगिळांच्या ८१व्या जयंतीच्या निमित्ताने एक स्मरणिका प्रकाशित केली होती.