विकिपीडिया:धूळपाटी/केवळ मराठी

संतोष पद्माकर पवार अहमदनगर नगरी बोली

संतोष पद्माकर पवार  

नगरी बोली- एक आवडती 'बेक्कार' बोली

आंब्याचा आमरस पाणी टाकून वाढवला रस

ठकीला ग नवरा माझ्या मिळाला गांजेकस

....

माळ्याच्या मळ्यामधी बाई चिचचा आकडा

काहून येईना अजून भांग टोपीचा वाकडा

....

माळ्याच्या मळ्यामधी बाई कवठीला कवठं नऊ

आधी केला गुरुभाऊ मग म्हणती गंधर्व लावू

.....

अशा लोक ओव्या ऐकायला अहमदनगर जिल्ह्यातल्या ग्रामीण भागातच गेले पाहिजे.

‘काय करू राह्य़ला?’, ‘काय बोलू राह्य़ला!’, ‘जेऊ राह्य़ला’, ‘खाऊ राह्य़ला’ असे बोल ऐकायला मिळाले की हमखास अहमदनगर जिल्ह्य़ातील व्यक्ती आसपास आहे असे समजावे. नगरी बोलीचं वेगळेपण हे असं आहे. ही बोली अहिराणी, वऱ्हाडी, तावडी, कोकणी, कोल्हापुरी या बोलींप्रमाणे ठळकपणे उठून दिसणारी निश्चितच नाही. नगर जिल्ह्य़ाच्या भौगोलिक ठेवणीमुळे हा राज्यातला सर्वात मोठा जिल्हा आहे. उत्तर बाजूने खानदेश, पूर्वेला मराठवाडा, पश्चिमेला कोकणकडा, दक्षिणेला सोलापूर-पुणे यामुळे आसपासच्या प्रदेशाचा मोठा प्रभाव लगतच्या तालुक्यांवर असल्याचे दिसते.

मराठीतले अव्वल ग्रंथलेखन, महानुभावांचे म्हाइंभटासह अनेक गं्रथकार आणि लीळांची स्थाने इथलीच. ज्ञानेश्वरी, नाथपंथीयांचे ‘अमर-शिष्य संवाद’पासून लेखन याच परिसरात घडले. शेख महंमद, चाँद बोधले आदी सुफी संप्रदायींचे लेखनही याच भूभागातले. शिवकाळातला मोजका काळ वगळता मध्ययुगीन काळापासून निजामाच्याच राज्याचा हा महत्त्वपूर्ण भाग होता. ख्रिश्चनांची पहिली मंडळी अहमदनगरला सर्वात आधी येऊन धडकली आणि मिशन कम्पाऊंडमधील वेगळी मराठी इथेच कविवर्य ना. वा. टिळक, ख्रिस्तपदनिर्माते कृ. र. सांगळे यांनी पुण्यमय करून सोडली आहे. Give my love to mery याचे 'मेरीला माझे प्रेम दे' असे खास इंग्रजी भाषांतर या ख्रिश्चन कंपाउंडमधीलच.याची नोंद मूळ नगरच्या प्रख्यात साहित्यिक उमाकांत ठोमरे, संपादक-वीणा मासिक (कालावधी १९२९ ते १९९९) यांच्या लेखनात सापडते.

सत्यशोधक मुकुंदराव पाटील यांचे दिनमित्रमधील लेखन तसेच 'कुलकर्णी लीलामृत' , डढढाशास्त्री परांने हे लेखन तत्कालिन नगरी बोलीचा प्रत्यय देते.

‘नगरी’ हा शब्द अहमदनगर जिल्ह्य़ातल्या लोकांसाठी वापरला जातो. त्याचे कारणच या जिल्ह्य़ातल्या बोलीच्या वेगळेपणात आहे. चहूबाजूंनी वेगवेगळ्या बोलीप्रदेशांचा या जिल्ह्य़ाला शेजार आहे आणि मोगलांच्या काळापासूनची मुस्लीम वस्ती. या सर्व मिश्रणातून ‘नगरी बोली’चं एक वेगळंच रसायन तयार झालं आहे. शब्दांवर दाब देत व हेल काढत बोलणं इथपासून मराठी-हिंदीची सरमिसळ इथपर्यंत या बोलीत अनेक गोष्टी मिसळून गेल्या आहेत.

त्यामुळे इथल्या भाषेला संमिश्र रूप प्राप्त झाले. स्वत:ची फार वैशिष्टय़पूर्ण बोली वगैरे असे काही येथे नसून खेडूत लोकांनी जपलेली भाषा, इथल्या मुख्य व्यावसायिक गवळी समाजाच्या भाषेत नगर बोलीचे अंश सापडू शकतात. दिवसेंदिवस सुशिक्षित बनत चाललेल्या वर्गाला इथली बोली सहजी उमगत नाही. नागर भाषा वेगळी ठरते. जिल्ह्य़ातील काही अल्पशिक्षित नेतृत्व फक्त या भाषेचा वापर करतात. त्यांना बऱ्याच गोष्टी ‘म्हाईती’ नसतात. आजूबाजूच्या माणसाला सहजच ‘भावडय़ा’ म्हणून पुकारण्याकडे कल असतो. नातेवाचक शब्दात बहिणीऐवजी ‘भयीन’ असते. आईला ‘बय’, ‘बई’ म्हणून संबोधतात. वडिलांना ‘दादा’ म्हटले जाते. आत्याला ‘मावळण’ हा आगळाच शब्द वापरला जातो.

‘क्काय राऽऽ व’, ‘अय भ्भोव’, ‘तर्र ऽऽ म ऽऽ ग’, ‘लयऽऽ भारी’, ‘त्या माह्य़चा’, ‘ब्वॉ ऽऽ कसं सांगावं?’ अशी बोलण्याची सुरुवात असते.

‘माझं, तुझं’ हे इथे ‘माव्हं, तुव्हं’ बनतं. कर्जत-जामखेड तालुक्यांत तेच ‘मपलं-तुपलं’ बनतं. ‘माह्य़ावलं, तुह्य़ावलं’ हे शब्दप्रयोग हटकून होत राहतात. बऱ्याच वेळा ‘र’ अक्षरावर अनावश्यक जोर देऊन बोलण्याची प्रथा कशी पडली कुणास ठाऊक. गोदावरी, मुळा, प्रवरा काठावर, सीनेच्या उगमापासून प्रत्येक शब्दावर जोर देऊन बोलण्यानं नगरची बोली आकाराला येते असे दिसते. इथे दुग्धोत्पादनाचा मूळ व्यवसाय आहे. त्यातही गवळी समाजाच्या सोबतीनं इतरही अनेक जण तो करतात. गाईच्या (गावडीच्या) आचळावर दाब देऊन दूध काढण्याची रीत बोलण्यातही अवतरली असावी. जनावरांनाही- म्हशीला ‘म्हसाड’, गाईला ‘गावडी’, शेळीला ‘शेरडी’, कुत्र्याला ‘कुत्ताडी’ असे न्यारेच प्रयोग इथे आहेत. ‘मी’ इथे ‘म्या’ बनतो, तर ‘मला’चा ‘माला’ होतो. ‘ड’च्या जागी ‘ढ’ होतो, ‘हा’च्या जागी ‘वा’ होतो. म्हणून ‘डोहात’चा ‘ढवात’ होतो. 'ठ' च्या जागी 'ड' आणि 'ढ' करण्याची प्रवृत्ती आहे, इथं-तिथं चे 'इठ-तिठ' तर काही भागात इढ-तिढ होते.

बालाघाट, गर्भगिरी डोंगराच्या रांगातून ये-जा करणाऱ्या कष्टक ऱ्यांचे जिणेदेखील तेवढेच कष्टदायक आहे. पर्जन्यछायेच्या प्रदेशामुळे पडणारे दुष्काळही तीव्र आहेत. तुलनेने उत्तर नगर जिल्हा समृद्ध आहे. कारण तिथे सिंचनसोयी झाल्या आहेत. त्यामुळे १९३० च्या आसपास पुणे जिल्ह्य़ातून शेती करण्यासाठी आलेल्या नवस्थलांतरित आणि बागायतदारांची नवी संस्कृती इथे रुजली. दक्षिण नगर जिल्हा हा तसा कोरडाच. तिथे खरी नगरी बोली नांदते असे म्हणावे लागेल. जामखेड हे मराठवाडय़ाचे प्रवेशद्वार. तिथे आपुलकीला ‘आलुनकी’ म्हणायची रीत आहे. ‘काय चाललंय लेका’ऐवजी ‘काय चाललं, लका’ इथेच ऐकायला येते. लोक त्याकाळी समृद्ध बेलापूरला पोट भरण्यासाठी जात. आज कोणीही कोठेही पोट भरायला गेला तरी त्याला ‘बेलापूरला जाणं’ असंच म्हणतात.

पाथर्डी तालुक्यात उसतोड कामगारांची स्वतंत्र बोलीच असल्यासारखी परिस्थिती आहे. तांड्यावर बोलली जाणारी बंजारा बोली स्वतंत्र अभ्यासाचा विषय आहे. उसतोड कामगार त्या मिश्रणाची नगरी बोली बोलतो.शब्दांचे महाप्राण उच्चार अल्पप्राण बनविण्याची पद्धती मजेशीर म्हणावी लागेल.जसे भाकर- बाहाकर,भगुनं- बहगुनं, धोतर-दोहोतर-दोहथर, घमेलं-गहमेलं, असे टे वेगळे उच्चार असतात.

त्यातच मढी या तीर्थस्थळी अखिल भारतीय भटक्या जमातींची जत्रा भरत असते. त्यात होणारे जात पंचायतचे न्यायनिवाडे गाजत असत आणि त्यातून अनेक शब्द नागर समाजाला माहीत होत असत. पळी- घरून पळून जाणारी, फलका- नपुंसक,पाकळीबंद---मार्ग बंद असलेली,असे कितीतरी शब्द टे संपूर्ण सांस्कृतिक अर्थासह समजून घेतले तर कळतील अशी स्वतंत्र त्यांची परिभाषा आहे. मढीच्या जत्रेत डील्ल, घेटलं, मागिटलं, असे शब्द ऐकले तरी वैदू किंवा तत्सम कोण बोलते आहे हे नेमकेपणाने ओळखता येते.

सहकारात अव्वल ठरलेल्या या जिल्ह्य़ाला ‘इर्जिकाची’ परंपरा जुनीच. आणि हा शब्द इथूनच इतरत्र गेला. शेतीची नवनवीन तंत्रं आली, पण मोट-नाडा होत्या त्याकाळची काही शब्दांची जागा त्या वस्तू जाऊनही या ना त्या कारणाने उच्चारात आहेत. मोट, नाडा, चऱ्हाट, कासरा, सौंदर, येसन, येठन, खुर्दर, हातनी, जू, शिवळा, धुरा असे शब्द नायलॉन रोप येऊनही आज इथं ऐकायला मिळतात.

आदिवासी-कोळी, ठाकर यांची स्वतंत्र बोली बोलणारे समूह कोकणकडय़ाच्या अकोले, संगमनेर व निकटच्या राहुरी तालुक्यात आढळतात. त्याविषयी गोविंद गारे आदी प्रभृतींनी मोठे काम केले आहे. मात्र, तेथील इतर समाजघटकांची भाषादेखील त्यामुळे बदलली आहे. दया पवारांच्या ‘बलुतं’ या आत्मकथनात त्याचा नमुना सापडतो. तर कीर्तनकार निवृत्तीमहाराज देशमुख यांच्या बोली-उच्चाराचा वेगळा अभ्यास केल्यास बराच उलगडा होईल. ‘खायलाच’ म्हणताना ‘य’ लोप पावून ‘खालाचं’, तसेच ‘जालाचं’, ‘प्यालाचं’ अशी रूपे इथे वापरात आहेत. राम नगरकर यांचा ‘रामनगरी’ हा एकपात्री प्रयोग संपूर्ण नगरी बोलीत आहे. त्यामुळे नगरची भाषा सर्वदूर गेली. 'मी तो हमाल' हे अप्पा कोरप्यांचे आत्मचरित्र नगरी बोलीचा उत्तम नमुना होय.

कालकथित दादासाहेब रूपवते यांचे फर्डे वक्तृत्व अकोल्यातल्या बोलीचे वैशिष्टय़ होते. ‘ताम्रपटकार’ रंगनाथ पठारे यांच्या काही कादंबऱ्यांत नगरच्या बोलीचे पडसाद उमटलेले आहेत. ‘गोधडी’ हे आत्मकथन लिहिणाऱ्या अण्णासाहेब देशमुखांच्या कादंबरीत या बोलीचे वळण आढळते. त्यातील करतानी, जातानी, खातानी, पितानी, येती, जाती, उठती, बसती, खाती, पिती, चालती, येयेल हे, जायेल हे, पाहेल हे- ही क्रियापदरूपेदेखील ऐकायला गोड वाटतात. डाव्या चळवळीचे नेते शाहीर भास्करराव जाधव यांची गाणी नगरी बोलीचा आवर्जून पुरस्कार करत. मधुकर तोडमल यांनी नाटकात साकारलेली काही पात्र आणि त्यांच्या लकबी खास नगरी होत्या.सदाशिव अमरापूरकर असेच नगरी हेल लाभलेले कलावंत, त्यांची मराठी, हिंदी ऐकणे हा एक अनुभवच झाला आहे. अलीकडील एक गुणी अभिनेता मिलिंद शिंदे नगरी बोलीचा लहेजा चित्रपटात वापरतो.

कुमार सप्तर्षी यांनी लोकसत्ता दैनिकात लिहिलेल्या 'राम राम पाव्हनं' या सदरात या बोलीचा अत्यंत बुजुर्ग व्यक्तीकडून वापर झाल्याचे अवघ्या महाराष्ट्राने वाचले आहे.तर अहमदनगर आकाशावाणीवर अत्यंत लोकप्रिय ठरलेल्या 'नगरी नगरी ' या किरण डहाळे यांच्या विनोदी निवेदनात साकारलेल्या साप्ताहिक कार्यक्रमात नगरी बोलीचा प्रत्यय सर्व श्रोत्यांना आला आहे. किरण डहाळे यांनी ही शैली विकसित करून नगरी बोलीचा आयकॉन ठरेल अशी एखादी एकपात्री , नाट्यकृती समोर आणल्यास तो एक चिरंतन ठेवा होईल. तूर्तास त्यांच्या आकाशवाणी रेकॉर्ड खूपच मोठा ठेवा आहेत.

सरसकट उसाची शेती करणाऱ्या आणि सहकारी कारखान्यांची (आता खासगी) भरभराट असलेल्या जिल्ह्य़ात शेतकरी शेतात करावयाचे 'आळे' जेवतानाही भातात करतो ,ज्यात कढी, आमटी घ्यायची असते.

‘वाफसा’ असेल तर पीक पेर करणे उत्तम समजले जाते. पण इथे भूक नसेल, जेवण जाणार नसेल तर ‘वाफसा नाही’ असे म्हणतात. सहकारी कारखान्यात ऊस गेटावर नेऊन मोजून देणे आणि तिथेच पैसे घेऊन मोकळे होणे याला ‘गेटकेन’ म्हणतात. तीच पद्धती विवाहात आली. आता विवाह ‘गेटकेन’ होतात. म्हणजे एकाच दिवशी पाहणी, बोलणी आणि लग्न असे तिन्ही कार्यक्रम उरकण्याला ‘गेटकेन/गेटकिन लग्न’ म्हणतात.शेतीसाठी सायफन म्हणून नदी-कालव्यातून मोठमोठय़ा पाईपलाइन करण्याची पद्धती इथे वाढली, त्या पाइपलाइनवर एअरव्हॉल्व्ह कायम ‘हुस'- 'हुस’ असा आवाज करतात. त्यावरून एअरव्हॉल्व्हला ‘हुसहुसा’ असा नवीनच शब्द या बोलीत अवतरला.

काही म्हणी फक्त इथेच सापडतात. त्या काहीशा शिवराळ स्वरूपाच्या, नगरी लोकांच्या प्रकृतिधर्माला धरून असाव्यात. ‘येळंला केळं न् वनवासाला सीताफळं,’, ‘उखळात घालायचं, मुसळात काढायचं’, ‘नवीन मुसलमान व्हायला न् रोजाचा महिना यायला एकच गाठ पडली’ 'चव ना चोथा -- रे भुता' 'भूताकडून गीता' अशा काही म्हणी इथे आहेत. तसेच तिरळ्या माणसाला ‘कान्हेगाव-कोपरगाव’ किंवा ‘नगर-भिंगार’ असे म्हणण्याची आणि उगाच हेलपाटा पडला म्हणण्याला ‘पुण्याहून पुणतांबा केलं’ असं म्हणण्याची इथं रीत आहे. विशेष म्हणजे कोपरगाव, कान्हेगाव, पुणतांबा ही गावे शेजारीच आहेत. पण ती बोलीत अशी फिट्टं बसली आहेत. मराठीत त्याचा दूरवर वापर होतो.

नगरला पहिलवानांचे मोठे पेव आहे आणि त्यांच्या ठिकठिकाणी तालमी आहेत. त्यातूनही एक उर्मट भाषा जन्मली असावी असे दिसते. ‘जार नाही वाळला, पण उत किती?’, ‘व्हटावरचं दूध नाही निवलं अजून’, ‘आळापण घालाव लागंल, औषीद शोदाव लागंल’ अशी दादागिरीची, दमबाजीची भाषा इथे विपुल आहे. खास नगर तालुक्याच्या परिसरात ‘करडईला किडा नाही, वक्टय़ाला पिडा नाही’ ही म्हण ऐकायला मिळते. ‘पायखुटी’ हा शब्द बृहत् अर्थाने वापरतात. अगदी लग्न करून देण्यासाठीदेखील.

सोनईजवळ घोडेगावला जनावरांचा प्रसिद्ध बाजार भरतो. तेथील व्यवहारात अनेक गुप्त संकेताचे शब्द वापरले जातात. विटी,भुरका,केवळी, तळी असे काही टे शब्द आहेत. म्हशीच्या नराला 'हाल्या' (या नावाचे पात्र राम नगरकर विच्छा माझी पुरी करा या वगात करीत असत), टोणगा, अगदी निरुपयोगी म्हणून 'अंतुल्या'(कसा शब्द आला कुणास ठाऊक?) असे शब्द आहेत. म्हशीच्या मादी पिल्लाला 'वगार' म्हणतात. याच भागात इमामपूर घाटात घडलेला वगारीचा किस्सा खासगीत लोक रंगवून आजही सांगतात.(विस्तारभयास्तव येथे तो सांगत नाही)

भाकरीला ‘भाकऱ्या’ म्हणतात. त्या तयार करण्याला बनवणारीच्या मन:स्थितीप्रमाणे ‘भाक ऱ्या घडविणे’, ‘भाक ऱ्या थापणे,’ ‘भाकऱ्या छापणे’, ‘भाकऱ्या बडविणे’ असे विविध शब्दप्रयोग आहेत. भाजीला ‘कोरडय़ास’ म्हटले जाते. कर्जत भागात उडदाच्या आमटीस ‘शिपी आमटी’ म्हणून पुकारले जाते. सोबत लसून ठेचा, खर्डा, झिरकं (दाण्याची वाटून केलेली आमटी) असे खास नगरी प्रकार असतात. फळांमध्ये पेरूला जांब, चिक्कूला चक्कू असे सुलभ शब्द योजले जातात.

इथे विहीर पुरुषभर मापात नाही, तर ‘परसा’त मोजली जाते. मापाला बाजारात ‘मापटं’ म्हणतात, तर मोजणीची परिमाणं अजूनही खंडी, मण, शेर, आदशेर, आच्छेर, पावशेर, अदपाव, आतपाव, छटाक अशी उतरत्या क्रमाने आहेत.

प्रहराला ‘पारख’ ठरवले आहे. कालव्याचा पूल ‘तवंग’ असतो. सवड मिळणे यास ‘सावड’ असा भलताच शब्द येतो. ‘ठेचणे’ हे क्रियापद ‘चेचणे’ बनते. कुणीकडं म्हणताना ‘कुंकडं’ असे म्हटले जाते. ‘ओरडा’ शब्दास ‘आरोड’, ‘गवार’च्या शेंगेंस ‘गोराणीच्या शेंगा’ म्हटले जाते. ‘लई लामण लाऊ नको’सारखे वाक्प्रयोग येथेच समजले जाऊ शकतात. एखाद्या गोष्टीत जास्त आशय वाढू लागला की ‘लांबण’चे ‘लामण’ होते. ‘लामणदिवा’ इथूनच आला असावा.

'इथं तिथं' शब्दाचे इठ-तिठ, इढ-तिढ असे उच्चार आहेत. मात्र, या सगळ्यापेक्षा खुद्द अहमदनगर शहराची भाषादेखील वैशिष्टय़पूर्ण म्हणावी लागेल. कोणतीही चांगली गोष्ट वर्णन करायची तर इथे ‘बेक्कार’ असे म्हटले जाते. नगरच्या बाजारपेठेत एक वडापावचे दुकान दिल्लीगेटच्या कारंज्याजवळ ‘बेक्कार’ नावाचे आजही आहे. एखादी व्यक्ती आपले काय वाकडे करणार, यावरून ‘काय घंटय़ा करून घेणार’, ‘गडबडला’ यासाठी ‘भांबाळला’, ‘गडबड- गोंधळा’साठी ‘हुंबल’ असे मजेशीर शब्द आहेत.

नगरात पतंग उडविणे हा एक मोठा शौक इथे आहे, 'वो काप्यो ', उईल्लावे' 'वोयखल्लास ' असे शब्द जाता येता सहज कानी पडतात. गणपतीचे कारखाने नगरच्या नेप्ती रस्त्यावर आहेत, तिथे डोळे रेखाटण्याला "डोळे काढणे चालू' असे भयंकर मराठी वापरले जाते.

उन्हाळ्यात बाप्ये माणसं डोक्यावर जे वस्त्र घेतात त्यास उपरणे, पंचा, बागायतदार,गमछा टापरी अशी नावे व्यक्तीच्या सामाजिक वर्गवारीनुसार दिली जातात.

नव्या पॅगो रिक्षांना येथे तिच्या आवाजावरून ‘टमटम’, हालण्यावरून ‘डुगडुगी’, दिसण्यावरून ‘डुक्कर’ अशी नावे दिलेली आढळतात. महिंद्रा कंपनीच्या मॅजिक वाहनाला ‘हत्ती’ संबोधले जाते. जीपला ‘जीपडं’ म्हटलं जातं. तर मोटारसायकलीला आवाजावरून ‘फटफटी’ अशी रंजक नावे आहेत.

नगर जिल्ह्य़ात मध्ययुगीन काळातल्या छावण्यांमधून उर्दूचा जन्म झाला असा इतिहास आहे. त्याचा प्रभाव इथल्या भाषेवर आजही आढळतो. ‘घम ना पस्तावा’ (गम ना पछतावा) अशा म्हणीत तो आढळतो. पेस्तर (चालू साल), गुदस्ता (गुजिश्ता) असे काही शब्द उर्दू, फारसी शब्दांची आठवण देतात. इथे मुस्लीम वस्ती मोठय़ा प्रमाणावर आहे आणि त्यांची दखनी हिंदी मोठी रंजक आहे. ‘परडे में शेरडय़ा ओरडय़ा’ (परसात शेळ्या ओरडल्या), ‘धावत्या धावत्या आया न् धपकन् आपटय़ा’ (धावत धावत आला नि धपकन् आपटला), इत्यादी.

या बोलीचा प्रत्यय वर नमूद केलेल्या साहित्यिकांच्या व्यतिरिक्त अशोक थोरे, टी.एन. परदेशी, देवदत्त हुसळे, आ.य.पवार, अशोक बनसोडे , दिनकर साळवे, प्रकाश घोडके, पुंडलिक गवंडी, वसंत मुरदारे, भाऊसाहेब सावंत, यशवंत पुलाटे, बाबासाहेब सौदागर, महेश देशपांडे, संजय बोरुडे आदींच्या निवडक साहित्यात नगरी बोलीचे दर्शन घडते. त्याचा बृहत शोध घेतल्यास अभ्यासकांना मोठे भांडार निश्चित खुले होईल. आणि ते आपल्यापुढील एक मोठे अभ्यास आव्हान मानण्यास हरकत नाही.

हेल आणि बोलावरून नगरी बोली वेगळी काढता येईल, परंतु ती आता नष्ट पावत चालली आहे. त्याला वाढते नागरीकरण हे एक कारण आहे.

        -संतोष पद्माकर पवार

[[ ]] ही चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ माहीम ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच. ठाणे

मराठवाडा मुक्ती संग्राम १७ सप्टेंबर १९४८ : मराठवाडय़ाचा पहिला स्वातंत्र्य दिन! कळंबची पहिली प्रभात फेरी... स्वातंत्र्याच्या उन्मादाची !! ――――――――――――――――――――――――

प्रथम संस्करण : १७ सप्टेंबर २०१६. ―――――――――――――――――――――――― . १५ आँगस्ट १९४७ ला भारत देश स्वतंत्र झाला..... पण... पण आम्ही हैद्राबादच्या स्टेट मध्ये पारतंत्र्यातच होतो. निझामाच्या हुकुमशाहीच्या वरवंट्याखाली रगडले जात होतो. १३ सप्टेंबरला सर्व प्रजेचे " कत्लेआम " करण्यात येणार होते. दिल्लीला ही खबर पोंहचली, आणि.... आणि भारताचे पोलादी पुरुष उपपंतप्रधान वल्लभभाई पटेल यांनी हैदराबाद स्टेट मधे १२ सप्टेंबरलाच " आँपरेशन पोलो " नावाने पोलीस अँक्शन सुरु केले. हैद्राबाद स्टेटमध्ये जनरल जंयतनाथ चौधरी यांच्या नेतृत्वाखाली चारीही बाजूंनी भारतीय सेना घुसली. प्रचंड धुमश्र्चक्री झाली. पण भारतीय सेनेपुढे निझामाची सेना टिकाव धरु शकली नाही. चारंच दिवसात भारतीय सेनेने हैदराबाद जिंकले. निझ़ाम शरण आला. रेडिओ वरुन लोकांनी प्रत्यक्ष निझामाच्या तोंडून शरणागती ऐकली..... गोवळकोंड्याच्या किल्ल्यावरुन निझामाचा असफजाही झेंडा उतरवून डौलाने तिरंगा ध्वज फडकला. भारत सरकार पुढे निजामाने शरणागती वर स्वाक्षरी केली. हैद्राबाद राज्य भारतीय संघ राज्यात विनाशर्थ विलीन करण्यात आले....!

सर्वत्र जल्लोश, आनंदाने लोक बेहोश होऊन नाचू लागले.... खरेतर मराठवाड्यातील जनतेला कित्येक शतके कित्येक पिढ्या....स्वातंत्र्य काय असते.... हेच लोकांना माहिती नव्हते....कधी अनुभवलं नव्हतं.... !

कळंब मधे कथले चौकात तिरंगा ध्वज डौलाने फडकावण्याचे भोंग्यातून जाहीर करण्यात आले.... स्वातंत्र्याच्या स्वागताची मोठी प्रभातफेरी निघणार आहे, सर्वानी प्रचंड संख्येने सामील व्हावे... बाहेर गावी गेलेले लोक १६ तारखेलाच परतले होते. भोंगा जसजसा फिरला तसतसे लोक कथले चौकाकडे धावत येत होते. 

आणि एकदाची प्रभात फेरी निघाली. पुढं आम्ही पोरं...! प्रभात फेरी गावात सगळ्या गल्ल्यातून फिरली. तसतसे लोक हातातील कामे टाकून सहभागी झाले.

प्रभात फेरी मध्ये सारं गांव सहभागी झालं होतं! पण प्रमुख कार्यकर्ते, नेते मंडळी ज्यांनी या स्वातंत्र्यासाठी मोठ्ठं योगदान दिलेलं होतं.... त्यांची नांवे व ओळखही कालांतराने कळंबकरांच्या स्मरणपटला वरुन पुसली जाईल.... त्याची कुठेतरी नोंद, निशाणी रहावी म्हणून आमचे मित्रवर्य व कळंबचे ख्यातकीर्त, ज्येष्ठ चित्रकार, पत्रकार( सा.आव्हान, चे सहसंपादक) श्री. आत्माराम गुंजाळ यांनी इच्छा व्यक्त केली. त्यासाठी आजच्या शुभ दिनाच्या अनुषंगाने... हे स्मरण रंजन....!

कथले चौकातून प्रारंभ झालेल्या या प्रभात फेरीत सर्व प्रथम सर्वांनी ज्यांचे प्रथम स्मरण केले, व ज्यांचा एकमुखाने जयजयकार केला.... जे नांव ह्रदयातून उत्स्फूर्तपणे ओठावर आले..... ते एकमेव नांव होते.....

" क्रांतिसिंह पंडत गणपतरावजी कथलेजींचे ! "

भारतमाता की जय, मराठवाड्याचे रक्षणकर्ता सरदार वल्लभभाई पटेलांचा विजय असो, या व कथलेजींच्या व आर्यसमाज संघटनेच्या जयजयकाराच्या घोषणानी सारा आसमंत दणाणून गेला. प्रभात फेरी सुरु होण्यापुर्वी तत्कालीन नगरशेठ, मालक भगवानदास लोढा यांनी कळंबची मुलूखमैदानी तोफ़, वक्ता दशसहस्त्रेषू कमलाकर काटे, यांना या प्रभातफेरीची सविस्तराने रुपरेषा विशद करण्यासाठी विनंती केली. कळंबचे ते पहिलेच सार्वजनिक व चौकातील जाहीर भाषण होते. तो पर्यंत भाषण स्वातंत्र्य नव्हते, भाषणबंदी होती. त्यावेळी कमलाकर काटे यांनी केलेले भाषण पुढे कित्येक काळ कळंबकरांच्या स्मरणात होते. त्यांच्या नंतर कळंबची दुसरी बुलंद व फत्तरफोड तोफ़ धडाडली ती डॉ. दिगंबर मिटकरी यांची ! त्यांच्या भाषणात प्रचंड चिड व कडक कणखर आवेश असे. त्यांनी सरळ सरळ रझ़ाकार, त्यांचा म्होरक्या कासीम रझ़वी व निझ़ाम उस्मानअली यांच्या कुक्रुत्यावर अत्याचारावर घणाघाती प्रहार केले. त्या दोघांच्या वक्तव्याची शब्दशः चित्रफीत नंतर आम्हास कळंबचे पोलीस पाटील दत्तोपंत देसाई यांनी विशद केली.

त्यावेळी कमलाकर काटे यांनी आठशे वर्षानंतर लाभलेल्या या स्वातंत्र्याचे पुर्णतः श्रेय एकट्या वल्लभभाई पटेलांचे असून आम्ही त्यांचे आयुष्यभर ऋणी राहूत असे सांगितले. मात्र आपल्या कळंबकरांच्या आयुष्यात आजचा हा दिन उगवला आहे, आपणास हा दिवस पहायला मिळाला आहे, तो..... केवळ व केवळ कथलेजींच्या मुळे. कारण एक कथलेजीं नसते तर आम्ही जिवंत राहिलो असतो कि नाही याची तिळमात्र शाश्र्वती नव्हती. त्यांनी आमच्या मध्ये जो एक पराक्रमाचा स्फुल्लिंग फुलवला, म्रुतप्राय झालेल्या समाजा मध्ये जे चैतन्य जागविले त्या मुळे त्या क्रुरकर्म्याच्या अन्याय अत्याचाराला आम्ही समर्थपणे यशस्वीपणे तोंड देऊ शकलो आहो uiत. कळंबकरांवर कथलेजींचे फार मोठे ऋण आहे. त्यांनी स्वतःच्या संसाराची अक्षरशः राखरांगोळी केली आणि आमचे रक्षण केले. सामान्य माणसातून त्यांनी पराक्रमी माणसे निर्माण केली. आर्यसमाजाची फार मोठी संघटना उभा केली. सरदार वल्लभभाई पटेलांनी गुजरातेत बारडोली येथे पहिला सत्याग्रह केला. त्या तोडीचा सत्याग्रह कथलेजींनी कळंब मध्ये केला होता. ब्राह्मणापासून ते अगदी मागासवर्गीया पर्यंत सर्व समाज कथलेजींच्या नेतृत्वाखाली एकदिलाने एकवटला होता. आर्य समाजाच्या तत्वज्ञानाप्रमाणे त्यांनी सर्व समाज जातीपातीच्या बंधनातून मुक्त केला होता. जबरदस्त ताकदीचा व प्रचंड धैर्याचा कथलेजीं हे मेरुमणी होते. त्यांच्या कडे पाहिले की भयभीती पार दूर पळून जायची व शत्रू तर गर्भगळीत व्हायचे. आजच्या या शुभदिनी, या क्षणी गणपतरावजी कथले या ठिकाणी पाहिजे होते, हा आपला प्राणप्रिय तिरंगा ध्वज येथे डौलाने फडकाविण्याचा कथलेजींचाच अधिकार होता, हक्क होता. परंतू सामान्य रोगाचे कारण झाले व नियतीने त्यांना अकालीच आपणातून हिरावून नेले. मी त्यांना कळंबकरा तर्फे आदरांजली अर्पण करतो, असे प्रतिपादन त्यांनी त्यावेळी केले. ते पुढे कळंबकरांच्या कायम स्मरणात होते.

नंतर प्रचंड प्रमाणात जमलेल्या समाजापुढे कथले चौकात आर्यसमाजाचे श्रेष्ठ व वयस्क नेते मन्मथप्पा भडंगे यांच्या हस्ते तिरंगा ध्वज फडकाविण्यात आला. आणि प्रभातफेरी निघाली. या मध्ये आघाडीला.... गोपीनाथराव माळवदे(आर्य), गोपिलाल अवस्थी, मन्मथ आप्पा भडंगे, दिनानाथ आप्पा भडंगे, पंढरीनाथ राजमाने, आण्णा राजमाने, रतनलाल ओझा, यशवंतराव बावीकर, नरहरबप्पा कुलकर्णी वकील, नगरशेठ भगवानदास लोढा, चनबसप्पा भडंगे, डॉ. डी.एल.मिटकरी, मारुतीआप्पा घोंगडे, मारुती मास्तर, महादू मास्तर, दिगंबर मास्तर भाटसांगवी, रामलिंग मास्तर हसेगाव, सुखदेव मास्तर, विश्र्वनाथ मास्तर बोर्डा, सिद्राम मास्तर, शंकरराव गायकवाड , ( हे सगळे..... आर्यसमाजाचे दक्षिणभारत प्रमुख क्रांतीसिंह पंडत गणपतराव कथलेजींच्या शाळेतील मास्तर) हरकचंद बलाई, केशरचंद रुणवाळ, गणेशलाल रुणवाळ, देवीचंद बलदोटा, रामनारायण भाईजी ओझा, किसनलाल व मोहनलाल ओझा( त्यावेळी यांचं नांव सुरज होतं), भराडे, धोडोपंत दशरथ, पंडितराव दशरथ, नानासाहेब वकील पिंपळगांवकर, वासुदेवराव वकील रत्नपारखी, देविदास हुलसुरकर, काशीनाथराव मुंडे, दगडूआप्पा मुंडे, बाबा धनगर(वाघमोडे), डॉ. श्रीपतराव सौताडेकर, श्रीपतराव देवडीकर, काशीराव पाटील वकील, एकनाथराव वेदपाठक, अच्यूतराव वेदपाठक, नारायणराव पेशवे, बाबुराव गोवर्धन, देवदत्तजी मोहिते, देविदासराव कुलकर्णी, आबा पोरे, आण्णा इंगळे, काशिनाथराव सुतार, गोविंदा कोळी, बाळनाथ गवळी, दिगंबर पुरी, डॉ. शर्मा, प्रभूलिंगप्पा मोदी, सिदलिंगप्पा मोदी,केशवराव देवडीकर, कमलाकर काटे, माणीकराव कथले, भगवान सोनार(दीक्षित), दत्तोपंत देशमुख, बापूकाका देशमुख, विश्र्वांभर देशमुख, किसनराव पाटील मांगवडगांवकर, केशवराव जोशी, भीमराव गायकवाड, संताजी हौसलमल, बाबुराव खंडागळे, भगवान गायकवाड, बंडूलाल राजपूत, ठाकूर भगवानसिंग (बजरंग हाटेल), शुक्ला(बालाजीचे वडील... नांव आठवत नाही), प्रभाकर पुरंदरे, नागनाथ डांगे, विश्र्वनाथ गायकवाड(फर्स्ट प्रेसिडेंट आफ टाऊन म्युनिसीपालटी कळंब) ज्योतीबा शेळवणे, बळीराम भांडे, नारायणराव बोराडे, नागनाथ दुरुगकर, शंकरराव देवदारे, विजयकुमार मांडवकर, वसंतराव मांडवकर, प्रभूआण्णा उफाडे, अंबादासराव कोळपे, डॉ. एम. गणेशलाल चौदापुडीवाले, बाबू कासार, निव्रुत्तीराव फाटक, नारायणराव करंजकर, विठ्ठलराव करंजकर, बाबुराव कदम, रामभाऊ चोंदे, बाबुराव कापसे, बाबुराव व येडबा जंत्रे बंधू, तुकाराम कदम, नामदेव चोंदे, प्रभूआण्णा घुले, बाबुराव खबाले, चिचकरदादा, केशव कोकणे, गुंडीबा त्रिंबके, रामा हारासे आणि रत्नप्रभा शर्मा, कमलबाई मोदी, इंदुमतीबाई मोहिते, चंद्रभागाबाई केशवराव जोशी असे असंख्य वीर यामध्ये सहभागी होते. आख्ख्या गावातील वातावरण मंतरलेलं होतं, एका धुंद, जोशाने भारलेलं होतं....! कित्येक दिवस एकच चर्चा अन एकच विषय....! माझा मराठवाडा स्वतंत्र झाला! स्वतंत्र झाला!! स्वतंत्र झाला!!!

---

- राजेश(नाना) काटे, कळंबकर, मुक्त पत्रकार, पुणे. –―――――――――――――――――――――――― Last update on 17 September 2017.

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ? i liked to read for about history, science and geological articles....and so on.....विज्ञान सजीवांची निर्मिर्ती कधी झाली पृथ्वी चा उगम कसा झाला.......मानव.................!

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही, पण किमान एकतरी शब्द लिहावा ही अगदी आग्रहाची विनंती आहे. १. राजकीय इतिहास २. स्‍थानिक इतिहास (ऐतिहासिक काळामध्‍ये लोकांच्‍या दैनंदिन जीवनामधील माहिती उदा. व्‍यापार, वेशभूषा, घरे, सणवार इत्‍यादी माहिती)

चला पहाता पहाता आपण तळाशी आलो तर !!!

मंडळी, असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट, मित्रमंडळींना विकिपीडियाबद्दल सांगावयाचे विसरू नका. खाली "जतन करा" वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते.

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

महेश पवार (चर्चा) १६:२२, ३ ऑगस्ट २०१७ (IST)

माझी प्रारंभिक संपादने

मंदार माधव करमरकर विलेपार्ले, मुंबई

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

                                                                  जागतिक महिला दिन
   महिलांनी स्वत:च्या हक्कासाठी दिलेल्या लढ्याच्या स्मरणार्थ दरवर्षी,  8 मार्च हा दिवस महिला दिन म्ह्णून साजरा करण्यात येतो. 
   एकोणिसाव्या शतकाच्या अखेरपर्यंत, स्त्रियांना दुय्यम दर्जाची वागणूक दिली जात असे. उपभोग व कष्ट याचे साधन म्हणजे स्त्री, असा समज सर्वसाधारणपणे रूढ होता. म्हणूनच, समाजात समानतेने वावरणे, संपत्तीवरील अधिकार, तसेच शिक्षण किंवा मतदान यासारख्या अधिकारांपासून स्त्रिया वंचित होत्या. मात्र, एकोणिसाव्या शतकाच्या मध्यानंतर, आपल्यावर होणारा अन्याय, आपले हक्क याबाबत स्त्रियांमधे सजगता येऊ लागली. त्यातूनच स्त्रीवादाचा जन्म झाला. स्त्रीवाद किंवा फेमेनिझम हा मूळ फ्रेंच शब्द. तो जेव्हा पहिल्यांदा वापरला गेला, तेव्हा त्याची सर्वत्र टर उडवली गेली. आणि कमाल म्ह्णजे राणी व्हिक्टोरियाही या चेष्टेत सामील होती, तिने स्त्रीवाद म्हणजे मूर्खता, पाप आणि महाचूक अशी त्याची संभावना केली. 
      मुळात, नोकरीसाठी स्वेच्छेने अथवा परिस्थितीमुळे घराबाहेर पडलेल्या स्त्रियांना नोकरीच्या ठिकाणी असलेली लिंगविषमता खटकू लागली. पुरुषांइतकेच काम करूनही वेतनात समानता नव्हती किंवा समान संधीही उपलब्ध नव्हत्या. आणि मग आपल्या हक्कांबाबत स्त्रिया जागृत होऊ लागल्या. स्त्रियांचे आत्मभान जागृत करण्याचे मोलाचे काम ज्यांनी केले त्यातल्या काही स्त्रियांच्या योगदानाबद्दल आपण सदैव कृतज्ञ असणे आवश्यक आहे.
       स्त्रीवादी विचारसरणीचा पहिला जाहिर उच्चार झाला तो मेरी वोल्स्टनक्राफ्ट या तत्ववेत्तीने लिहिलेल्या  ' A Vindication of the Rights of Woman (1792)' या पुस्तकातून. सन 1792 मधे तिने अतिशय स्पष्ट्पणे लिहिले होते की, ' स्त्रीचे शिक्षण आणि घडण मुळातच पुरुषी वर्चस्व जपण्याचा विचार करुनच केली जाते. त्यामुळे पुरूषांना काय आवडते हे 'संस्कार' या नावाखाली तिच्या मनावर ठसविले जाते, पण स्वत:ला मनापासून काय आवडते, ते ठरवून निर्णय घेण्याची सोडाच, त्याचा नुसता विचार करण्याची कुवतही ती गमावून बसते.' मुळात 1792 सालात असे विचार मांडणे म्हणजे प्रवाहाच्या विरूध्द पोहण्यासारखे होते. या परखड आणि धाडसी विचारांमुळे मेरीला प्रचंड टीकेला सामोरे जावे लागले होते.
       दुसरे महत्वाचे नाव आहे ते एलिझाबेथ कॅडी स्टॅन्टन. यांनी पहिल्या 'विमेन्स राईट्स कन्व्हेन्शन'ची स्थापना केली. याशिवाय, स्त्रियांना नोकरी करता यावी, विद्यापीठांमधे प्रवेश मिळावा म्हणून मरियन हाईनिश या ऑस्ट्रियन महिलेने प्रथम लढा उभारला. तर, केट शेफर्ड यांनी स्त्रियांना मतदानाचा अधिकार मिळावा म्हणून न्यूझिलंडच्या सुफ्राजेट कार्यकर्तीच्या मार्गदर्शनाखाली लढा उभारला. १८९३ साली न्यूझिलंडमधे झालेल्या राष्ट्रीय निवडणूकीमधे पहिल्यांदा महिलांना मतदानाचा अधिकार बजावता आला. पुढे अनेक देशांमधे मतदानाच्या अधिकारासाठी लढे उभारले गेले. ब्रिटनमधे, एमिलिन पॅन्खर्स्ट हिने महिलांच्या मतदानाच्या अधिकरासाठी स्त्रीवादी चळवळ उभारली. कॅरोलिन एगान हे नाव तर प्रत्येक स्त्रिने लक्षात ठेवावे, असे आहे. कारण, मुले जन्माला घालण्याचा स्त्रियांचा अधिकार त्यांना सर्वार्थाने बजावता यावा यासाठी अद्यापही सुरुच असलेल्या लढ्याची ती पहिली पुरस्कर्ती.
      महिला दिनाच्या संदर्भातील काही घटनाही कालक्रमाने पाहणे, येथे उचित ठरेल.
      एक प्रवाद असा आहे की,  दि. . 8 मार्च 1857 रोजी, न्युयॉर्क येथील वस्त्रोद्योगातील महिला कामगारांनी जो निषेध नोंदविला होता, त्याच्या स्मरणार्थ हा दिवस साजरा केला जातो, परंतु, ती निव्वळ कपोलकल्पित कथाच असल्याचे आता आढळून आले आहे.
      त्यामुळे, दि. 28 फेब्रुवारी 1909 रोजी न्युयॉर्क येथे, थेरेसा मालकियल यांच्या मार्गदर्शनाखाली ' सोशालिस्ट पार्टी ऑफ अमेरिका' यांनी आयोजित केलेला महिला दिन, हा अगदी पहिला महिला दिन होता, असे मानले जाते. 
  कोपनहेगन, डेन्मार्क येथे सन 1910 मधे, आंतरराष्ट्रीय महिला परिषद घेण्यात आली. वार्षिक महिला आंतरराष्ट्रीय दिन साजरा करण्याबाबत एक ठराव मांडण्यात आला, मात्र, या परिषदेत कोणतीही तारीख निश्चित करण्यात आली नाही.परिषदेसाठी जमलेल्या प्रतिनिधींनी ( 17 देशातील 100 महिला ) मतदानाच्या अधिकारासह समान अधिकारांचे संवर्धन या संकल्पनेस धोरणात्मक मान्यता दिली. 
    नंतरच्या वर्षी 8 मार्च 1911 रोजीचा आंतरराष्ट्रीय महिला दिन, ऑस्ट्रीया,डेन्मार्क,जर्मनी आणि स्विट्झर्लंड येथील दहा लाखापेक्षा अधिक लोकांच्या सहभागाने विशेष उल्लेखनीय ठरला. एकट्या ऑस्ट्रो-हंगेरियन साम्राज्यात जवळपास 300 निदर्शने झाली.पॅरिस परगण्यातील हुतात्म्यांच्या स्मरणार्थ   व्हिएन्नामधे रिंगस्ट्रास येथे महिलांनी हाती फलक घेऊन संचलन केले. स्त्रियांना मतदानाचा अधिकार मिळावा,त्यांना सरकारी नोकरीची संधी मिळावी अशा मागण्या त्यांनी केल्या तसेच, नोकरीतील लिंगविषमतेचा त्यांनी निषेध केला.    
    त्यानंतर, अमेरिकेत फेब्रुवारी महिन्याच्या शेवटच्या रविवारी राष्ट्रीय महिला दिन साजरा करण्यास सुरूवात झाली. 
   रशियात तत्कालिन वापरात असलेल्या ज्युलियन कॅलेंडरनुसार, सन 1913 मधे रशियन महिलांनी फेब्रुवारी महिन्याच्या शेवटच्या शनिवारी महिला दिन साजरा केला. 
   अशारितेने, सन 1914 सालापर्यंत महिला संप करीत होत्या, मोर्चे काढत होत्या किंवा निषेध नोंदवित होत्या, तरीही यापैकी एकही घटना 8 मार्चला घडलेली नाही.
     मग 8 मार्चच का ? 
      तर, सन 1914 मधे 8 मार्चला रविवार होता. या कारणाने कदाचित, आंतरराष्ट्रीय महिला दिन 8 मार्चला आयोजित करण्यात आला असावा आणि नंतर ती प्रथाच पडून गेली..
           दि. 8 मार्च 1917 या दिवसाचे मात्र, विशेष महत्व आहे. ग्रेगेरियन कॅलेंडरमधील, दि. 8 मार्च 1917 रोजी, पॅट्रॉग्राड या रशियन साम्राज्याच्या राजधानीत, वस्त्रोद्योगातील स्त्री कामगारांनी संपूर्ण शहरभर निदर्शने केली. ही रशियन राज्यक्रांतीची सुरुवात मानली जाते. सेंट पिट्सबर्ग मधील महिला ' ब्रेड व शांतता' या मागणीसाठी संपावर गेल्या. त्यांनी पहिले महायुद्ध समाप्त करण्याची, रशियातील अन्न तूटवडा संपुष्टात आणण्याची तसेच झारशाहीचा अंत करण्याची मागणी केली.लिओन ट्रॉटस्कीने लिहिले आहे की, ' 23 फेब्रुवारी (8 मार्च) हा आंतरराष्ट्रीय महिला दिवस होता. महिलांच्या बैठका, कारवाया यांचा पूर्वअंदाज जरी होता तरी हा महिला दिन रशियन राज्यक्रांतिची नांदी असेल, अशी पुसटशी कल्पना कोणालाही आली नव्हती. या दिवशी, व्यवस्थेच्या विरोधात जाऊन, सगळे आदेश झुगारुन अनेक वस्त्रोद्योग कारखान्यातील स्त्री कामगार आपापले काम सोडून कारखान्यातून बाहेर पडल्या, संपाला पाठिंबा मिळविण्यासाठी, त्यांनी ठिकठिकाणी प्रतिनिधी पाठविले; त्याची परिणीती सामुदायिक संपात झाली. सर्व स्त्री कामगार लढ्यासाठी रस्त्यावर उतरल्या. सात दिवसानंतर रशियन सम्राट- दुसरा निकोलस याला पायउतार व्हावे लागले. सत्तेवर आलेल्या हंगामी सरकारने महिलांना मतदानाचा अधिकार मंजूर केला.'
  सन 1917 मधे झालेल्या रशियन राज्यक्रांती नंतर व रशियाने स्वीकार केल्यानंतर हा दिवस जगभरातील साम्यवादी देशांत व चळवळीत साजरा केला जाऊ लागला. चीनमधील साम्यवादी, सन 1922 पासून तो साजरा करतात. 
   संयुक्त राष्ट्रांनी, आंतरराष्ट्रीय महिला वर्षापासून म्ह्णजेच 1975 पासून आंतरराष्ट्रीय महिला दिवस साजरा करण्यास सुरूवात केली. सन 1977 मधे संयुक्त राष्ट्रांच्या सर्वसाधारण सभेत, सदस्य राष्ट्रांना आमंत्रित करून घोषित करण्यात आले की, 8 मार्च हा संयुक्त राष्ट्रांचा महिला हक्क व शांतता दिन असेल.
       एकोणीसाव्या शतकात, जगभरातील स्त्री वादी चळवळीने जोर धरला होता, त्याचवेळी भारतातही अनेक समाजधुरिणांनी स्त्रीवर होणा-या अन्यायाला वाचा फोडली. त्यामध्ये राजा राम मोहन रॉय, महर्षी कर्वे, महात्मा ज्योतिबा व सावित्रीबाई फुले, ईश्वरचंद विद्यासागर, रमाबाई रानडे ही नावे विसरुन चालणार नाही.
       सतीप्रथा, केशवपन,बालविवाह अशा अनेक वाईट प्रथा बंद करण्याचे यशस्वी प्रयत्न झाले. स्त्री शिक्षण, विधवा पुर्विवाह तसेच प्रौढ विवाह असे अनेक विषय समाजासमोर मांडण्यात येऊ लागले. त्याचेच फलित म्हणून विवाहाच्या वेळी मुलाचे किमान वय 16 ते 18 तर मुलीचे किमान वय 10 ते 12 असावे अशी तरतूद करण्यात आली.
      स्त्री शिक्षणाच्या चळवळीनेही जोर धरला. महाराष्ट्रात महात्मा ज्योतिबा फुले व भारतातील पहिली स्त्री शिक्षिका होण्याचा मान मिळविलेल्या त्यांच्या पत्नी सावित्रीबाई फुले, यांचे योगदान फार मोठे आहे. समाजाचा प्रखर विरोध व त्यातून उद्भवलेल्या अनंत अडचणींना तोंड देत या पती-पत्नीने स्त्री शिक्षणाचा पाया महाराष्ट्रात घातला.
      स्त्रिया विविध सामाजिक, राजकीय तसेच धार्मिक विषयांमधे सहभागी होऊन आपले मत व्यक्त करू लागल्या 
        सन 1902 मधे रमाबाई रानडे यांनी ' हिंदू लेडीज सोशल अॅीन्ड लिटररी क्लब'ची स्थापना केली तर 1904 मधे ' भारत महिला परिषदे'ची स्थापना झाली.या संघटना महिलांच्या अनेक समस्या व मागण्या यांचा पाठपुरावा करू लागल्या. त्यातूनच, प्रथम, संपत्तीदार स्त्रियांना मतदानाचा अधिकार, मग स्त्रियांना मतदानाबरोबरच निवडणूकीला उभे राहण्याचा अधिकार अशा सुधारणा सन 1935 पर्यंत होत गेल्या. 
       स्वातंत्र्यानंतर, 1950 सालापासून भारतीय राज्य घटनेने, स्त्रियांना समानतेचा अधिकार दिला आहे.  
     संयुक्त राष्ट्रांनी सन 1975  हे जागतिक महिला वर्ष घोषित केले जे भारतातही साजरे झाले. 8 मार्च हा महिला दिन, जगभरातल्या अनेक देशांप्रमाणेच भारतातही साजरा केला जातो. 
    मेरी वोल्स्टनक्राफ्ट यांच्यापासून सन 1792 मधे सुरु झालेला हा लढा गेली 225 वर्षे चालू आहे. या प्रदीर्घ कालावधीत स्त्रियांना शिक्षणाचा, संपत्तीचा,मतदानाचा, असे वेगवेगळे अधिकार मिळाले. महिला समानाधिकाराची बाब सर्व जगाने मान्य केली आहे. त्यामुळे, आज स्त्रिया सर्वच क्षेत्रात आघाडीवर आहेत, असेही चित्र दिसते आहे.. पण वास्तव खरच तसे आहे का, कारण 'मी टू' सारखी चळवळ सा-या जगभर मूळ धरत आहे, याचा विचारही याप्रसंगी करणे, आवश्यक वाटते

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल !!!

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

182.48.198.95 ११:४३, २६ ऑक्टोबर २०१७ (IST)

मुघल-मराठा युद्धे

1680 ते 1707 या काळात मुघल साम्राज्य आणि मुगल साम्राज्यांत मुघल-मराठा युद्धे लढली गेली. 1680 मध्ये शिवाजी महाराजांनी स्थापन केलेल्या विजापूर मुगल सम्राट औरंगजेबच्या मराठा साम्राज्यावर आक्रमण करून डेक्कन वॉर्सची स्थापना झाली. संभाजींच्या नेतृत्वाखाली मराठा (1681-168 9) 1681 च्या पहिल्या सहामाहीत, सध्याच्या गुजरात, महाराष्ट्र, कर्नाटक आणि मध्यप्रदेशात मराठ्यांच्या किल्ल्यांना वेढा घालण्यासाठी अनेक मुघल तुकड्या पाठविण्यात आल्या. संभाजी महाराज बंडखोर मुलगा सुलतान मुहम्मद अकबर यांना आश्रय देत असत, आणि औरंगजेब संतापले. [2] सप्टेंबर 1681 मध्ये मेवाडच्या राजघराण्याशी झालेल्या विवादाचे विवाद झाल्यानंतर औरंगजेबने मराठ्यांचे तुलनेने तरुण मराठा साम्राज्य नष्ट करण्यासाठी दख्खनाचा प्रवास सुरू केला. ते दख्खनच्या मुघल मुख्यालयात औरंगाबाद येथे दाखल झाले आणि ते आपली राजधानी बनवले. या प्रदेशात मुघल सैन्याने सुमारे 5,00,000 सैनिकांची नोंद केली होती. [उद्धरण वतने] सर्व संवेदनांमध्ये हे एक असंतुलित युद्ध होते. 1681 च्या अखेरीस, मुगल सैन्याने फोर्ट रेमसेलला वेढा घातला होता. पण मराठ्यांना या अत्याचाराला बळी पडले नाही. हा हल्ला उत्तम प्रकारे प्राप्त झाला आणि किल्ला घेण्यास मुगलने सात वर्षे नेले. [3] डिसेंबर 1681 मध्ये संभाजींनी जंजिरावर हल्ला केला, परंतु त्याचा पहिला प्रयत्न अयशस्वी ठरला. याच वेळी औरंगजेबाच्या सेनापतींपैकी एक हुसेन अली खान याने उत्तरी कोकणवर हल्ला केला. संभाजींनी जंजिरा सोडला आणि हुसेन अली खानवर हल्ला केला आणि त्यांना अहमदनगरला परत नेले. औरंगजेबाने पोर्तुगीजांशी करार करून गोव्यातील व्यापार जहाजे बंद ठेवण्यासाठी प्रयत्न केला. यामुळे त्याला समुद्रातून आणखी एक पुरवठा मार्ग दख्खनकडे जाण्यास दिला असता. ही बातमी संभाजीला गाठली. त्यांनी पोर्तुगीज प्रदेशांवर हल्ला केला व त्यांना गोव्यातील किनारपट्टीवर परत पाठवले. परंतु अलॉव्हचा व्हायसरॉय पोर्तुगीज मुख्यालयाचे रक्षण करू शकला. या वेळी प्रचंड मुगल सैन्य दख्खनच्या सीमारेषेवर जमले होते. हे स्पष्ट होते की दक्षिणी भारत मोठा, सतत संघर्ष होता. [3]

1683 च्या अखेरीस औरंगजेब अहमदनगरला गेले. त्यांनी आपल्या सैन्याची दोन विभागणी केली आणि त्यांचे दोन सरदार शाह आलम आणि आझम शाह प्रत्येक विभागाचे प्रभारी म्हणून ठेवले. कर्नाटक सीमाभागातील शाह आलम यांना दक्षिण कोकणावर आक्रमण करावे लागले तर आझम शाह खानदेश व उत्तर मराठा या प्रदेशावर हल्ला करतील. पिंडर रणनीती वापरुन, या दोन विभागांनी मराठ्यांना दक्षिणेकडून व उत्तरेकडील भागांना चिरडून घेण्याची योजना आखली. सुरुवातीला खूप चांगला गेला. शहा आलमने कृष्णा नदी ओलांडली आणि बेळगावमध्ये प्रवेश केला. तिथून ते गोव्यामध्ये दाखल झाले आणि कोकणमार्गे उत्तर लागणे सुरू केले. [3] पुढे तो पुढे सरकत गेला. त्यामुळे मराठ्यांच्या सैन्याने त्याला सतत त्रास दिला. त्यांनी त्यांच्या पुरवठा बंदिवानांची तोडफोड केली आणि भुकेमुळे त्यांचे बल कमी केले. अखेरीस औरंगजेब याने रुहुला खानला वाचवले आणि त्याला परत अहमदनगरला नेले. पहिला पिनरचा प्रयत्न अयशस्वी झाला. [3]

16 9 4 च्या मानसूनानंतर औरंगजेबचा इतर सामान्य शहाबुद्दीन खानने मराठ्यांचे राजधानी रायगडवर थेट हल्ला केला. मराठा कमांडर्सनी रायगडचे रक्षण केले. औरंगजेबाने मदत करण्यासाठी खानहहांला पाठवले परंतु मराठा सैन्याच्या सरदार मुंबिरो मोहिते याने त्याला पटदी येथील भयंकर युद्धात पराभूत केले. [3] मराठा सैन्याच्या दुसर्या भागाची स्थापना पचड येथे शाहबुद्दीन खानवर झाली, ज्यामुळे मुगल सैन्यावर मोठी हानी झाली. [3]

1685 च्या सुरुवातीस, शाह आलम गोखॅक-धारवार मार्गाद्वारे पुन्हा दक्षिण वर आक्रमण केले, पण संभाजीच्या सैन्याने त्यांना सतत मार्गात अडथळा आणला आणि अखेरीस त्याला सोडले आणि दुसरीकडे लूप बंद करण्यात अयशस्वी ठरले. एप्रिल 1685 मध्ये औरंगजेबने आपले धोरण बदलले. त्यांनी गोळगाव आणि बिजापूरच्या मुस्लीम राज्यांमध्ये मोहीम हाती घेऊन दक्षिण मध्ये त्यांची शक्ती मजबूत करण्याची योजना आखली. हे दोघे मराठ्यांचे सहयोगी होते आणि औरंगजेब त्यांना आवडत नव्हते. त्यांनी दोन्ही राज्यांशी संधान तोडले, त्यांच्यावर हल्ला केला आणि सप्टेंबर 1686 पर्यंत त्यांना पकडले. [3] ही संधी घेऊन मराठ्यांनी उत्तर किनार्यावर आक्रमण केले आणि भरुचवर आक्रमण केले. ते मुघल सैन्याने त्यांना पाठवलेला बचाव करण्यास सक्षम ठरले आणि किमान नुकसान भरून आले. मराठ्यांनी कूटप्रमुखाद्वारा म्हैसूर जिंकण्याचा प्रयत्न केला. सरदार केशोपंत पिंगळे वाटाघाटी चालवत होते, पण विजापूरचा विजापूर मुघलांनी भरून काढला आणि म्हैसूर मराठ्यांना जाण्यास भाग पाडत नसे. संभाजी महाराजांनी अनेक बीजापुर सरदारांना मराठा सैन्यात यशस्वीरित्या निमंत्रित केले. [3]

संभाजींनी लढा दिला परंतु त्यांना मुगलने पकडले आणि ठार मारले. औरंगजेबाने 20 वर्षे त्याची पत्नी आणि मुलगा (शिवाजी यांचा नातू) बंदी बनवून घेतले. [3] संभाजीचा वध विजापूर आणि गोळकोंडा यांचा नाश झाल्यानंतर औरंगजेबाने आपले लक्ष मराठ्यांकडे वळविले परंतु त्यांच्या पहिल्या काही प्रयत्नांचा फारसा प्रभाव नव्हता. जानेवारी 1688 मध्ये, कोकणातील संगमेश्वर येथे एक रणक्षेत्रीय बैठक आयोजित करण्यासाठी संभाजी महाराजांनी आपले सरदारांना एकत्र बोलावले आणि दख्खनहून औरंगजेबला पराभूत करण्याचे अंतिम निर्णय घेतला. बैठकीत त्वरित निर्णय घेण्यासाठी संभाजींनी आपल्या बहुतेक सर्व सहकार्यांना पाठवले आणि कवी कलाश यांच्यासह आपल्या काही विश्वासू पुरूषांसोबतच ते मागे राहिले. संभाजीजींचे सासरे असलेले एक गणेशजी शिर्के, गद्दार झाले आणि औरंगजेबचे सेनापती मुक्रारब खान यांना मदत केली, तेथे पोहोचण्यास व संगमेश्वरवर हल्ला करताना संभाजी अजूनही तेथेच होता. तुलनेने लहान मराठा सैन्य परत सर्व बाजूंनी वेढले असले तरी. संभाजी 1 फेब्रुवारी 168 9 रोजी पकडले गेले आणि त्यानंतर 11 मार्च रोजी मराठ्यांनी बचाव करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांनी औरंगजेबला नमन करण्यास आणि इस्लामला रूपांतरित करण्यास नकार दिला, म्हणून त्याचा शिरच्छेद केला आणि त्याचे तुकडे तुकडे झाले. [4]

मुघल खात्याच्या मते, तथापि, संभाजींना मुस्लिमांविरूद्ध केलेल्या अत्याचारांमुळे फाशी देण्यात आली, ज्यात लूट, हत्या, बलात्कार आणि यातना यांचा समावेश होता, जेव्हा त्यांनी 20 हजार सैनिकांसह बुर्हानपूरवर छापा घातला. मुघल साम्राज्याच्या उलेमा याने संभाजी महाराजांना आपल्या अत्याचारांकरिता फाशीची शिक्षा सुनावली. [5] राजा राजाराम (16 9 8 ते 1700) अंतर्गत मराठा औरंगजेबला 16 9 8 च्या सुमारास मराठ्यांना सर्व मृत वाटले होते. पण हे एक गंभीर अपयशी ठरले. संभाजीराजांचा मृत्यू मराठ्यांच्या शक्तीचा पुनरुच्चार करीत होता, ज्याने औरंगजेबचे कार्य अशक्य करून टाकले. संभाजीराजांचा धाकटा भाऊ राजाराम यांना आता छत्रपती (राजा) असे नाव देण्यात आले होते. [6] मार्च 16 9 0 मध्ये, सांताजी घोरपडे यांच्या नेतृत्वाखाली मराठा कमांडर्सने मुघल सेनाांवर सर्वांत धाडसाचा हल्ला केला. त्यांनी केवळ सैन्यावर हल्ला केला नाही, तर औरंगजेब स्वतः झोपलेला तंबू काढून टाकला. सुदैवाने औरंगजेब इतरत्र होते पण त्यांच्या खाजगी शक्तीमुळे आणि त्यांच्या अनेक अंगरक्षकांची हत्या झाली. तथापि, यानंतर मराठा शिबीरात विश्वासघात केला गेला. रायगदचा सूर्यजी पिसाळचा विश्वासघात झाला. संभाजीच्या राणी, यसबाई आणि त्यांचा मुलगा शाहु 1 यांना पकडण्यात आले. [3]

झुल्फिकार खान यांच्या नेतृत्वाखाली मुगल सैन्याने या आक्रमणाच्या पुढे दक्षिणेस पुढे चालू ठेवले. त्यांनी पन्हाळा किल्ल्यावर हल्ला केला. पन्हाळा च्या मराठा मदाराने शूरपणे किल्ला रन आणि मुगल सैन्य वर भारी नुकसान inflicted अखेरीस औरंगजेब स्वतःला आला होता आणि पन्हाळा आत्मसमर्बल झाला. [3] मराठा राजधानी सिटी जिंजीला गेला [संपादन] मराठा मंत्र्यांना जाणीव झाली की, विशाळगडवर मुगल पुढे जातील. त्यांनी राजाराम (दक्षिणेतील सध्याच्या तमिळनाडू) मध्ये सेनजी (गिंगवी) साठी विशालगड़ला सोडून जाण्याची आग्रह धरली, जी दक्षिणेकडील विजयांसह शिवाजीने जिंकली होती आणि आता ती नवी मराठा राजधानी बनली आहे. राजाराम दक्षिणेकडे खांदो बळाल आणि त्यांच्या माणसांच्या सहकार्याच्या दिशेने प्रवास करीत. [7]

औरंगजेब राजारामांच्या यशस्वी सुटून निराश झाला. महाराष्ट्रातील त्यांच्या बर्याच ताकदीने त्यांनी राजाराम यांना धनादेश ठेवण्यासाठी एक छोटासा नंबर पाठवला. या लहानशा सैन्याने मराठ्यांच्या दोन मराठ्यांच्या संताजी घोरपडे आणि धनाजी जाधव यांच्या आक्रमणाने नष्ट केले आणि त्यानंतर ते दख्खनमध्ये रामचंद्र बावडेकरमध्ये सामील झाले. बाहेदेकर, विठोजी चव्हाण आणि रघुजी भोसले यांनी पन्हाळा आणि विशाळगड येथील पराभवा नंतर बहुतेक मराठा आरमारांची पुनर्रचना केली होती. [3]

16 9 1 च्या अखेरीस, बावडेकर, प्रल्हाद निराजी, संताजी, धनाजी आणि अनेक मराठा सरदार मावळ प्रांतामध्ये भेटले आणि या धोरणाची पुनर्रचना केली. औरंगजेबने सह्याद्रीच्या चार प्रमुख किल्ले घेतले होते आणि झुल्फिकारखान किल्ले जिंजी जिंकण्यासाठी पाठवले होते. म्हणून नवीन मराठा योजनेनुसार, सांताजी आणि धनाजी पूर्वतुल्य प्रक्षेपण करतील जे उर्वरित मुघल सैन्याने विखुरलेले असतील. इतर महाराष्ट्रावर लक्ष केंद्रित करतील आणि दक्षिणेतील महाराष्ट्र आणि उत्तर कर्नाटकच्या आसपासच्या किल्ल्यांवर हल्ला करतील ज्यामुळे दुहेरी पुरवठा बंदरांकडे लक्षणीय आव्हान निर्माण होईल. शिवाजी यांनी स्थापन केलेल्या मजबूत नौदलाने मराठ्यांना आता हे विभाजन समुद्रात वाढवता येऊ शकते आणि सूरतपासून दक्षिणेकडे जाणारे कोणतेही मार्ग शोधता येतील. [3]

आता युद्ध मालवा पठार पासून पूर्वेकडील किनाऱ्यापर्यंत लढले गेले. मुघल यांच्या ताकदीचा प्रतिकार करण्यासाठी मराठा सरदारांची ही अशी रणनीती होती. मराठा सरदार रामचंद्रपंत अमात्य आणि शंकरजी निराजी यांनी सह्याद्रीच्या खडबडीत परिसरात मराठ्यांचा किल्ला कायम ठेवला. [3]

अनेक छान घोडदळांच्या हालचालींत, संताजी घोरपडे व धनाजी जाधव यांनी मुघलांना पराभूत केले. त्यांचे आक्षेपार्ह आणि विशेषत: संताजीने, मुघलच्या ह्रदयात दहशत निर्माण केला. अथानीच्या लढाईत, संताजीने प्रसिद्ध मुगल जनरल असलेल्या कासिम खान यांना पराभूत केले. [3] जिंजीचे पतन (जानेवारी 16 9 8) [संपादन] मुख्य लेख: जिंजीची वेढा औरंगजेब आता त्यांना कळले होते की त्याने ज्या युद्धाची सुरुवात केली होती ती त्या मुळच्या मुळापेक्षा जास्त गंभीर होती. त्यांनी आपल्या सैन्याची पुनर्रचना केली आणि आपल्या धोरणाचा फेरविचार करण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी जिंजीवर कब्जा करण्यासाठी झुल्फिकार खानला एक निर्वाणीचा इशारा पाठवला किंवा खिताब काढून घेतला. झुल्फिकार खानाने वेढा वाढवला, परंतु राजाराम बचावला आणि धनाजी जाधव आणि शिर्के बंधू यांनी त्यांना सुरक्षितपणे डेक्कनकडे नेले. जानेवारी 16 9 8 मध्ये हरीजी महाडिकचा मुलगा जिंजीची आज्ञा पाळायला गेला आणि त्याने जुलै 1 9 8 9 मध्ये जलिफकार खान व दाऊद खान यांच्या विरोधात शहराचे रक्षण केले. यामुळे राजारामला बराच वेळ विशाळगडावर पोहोचला. [3]

मुगल नुकसान लक्षणीय केल्यानंतर, Jinji एक क्लासिक Pyrrhic विजय मध्ये पकडले करण्यात आला. किल्ल्याने आपले काम केले होते: सात वर्षांपासून जिनजीच्या तीन टेकड्यांनी मुघल सैन्यांचा मोठा ताबा दिला होता ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात नुकसान झाले. ट्रेझरी ते मेटेरीयल या भागातील मुगल संपत्तीचे महत्त्व कमी होते. [3]

मराठ्यांना लवकरच त्यांच्या स्वत: च्या बनवण्याचा अप्रिय विकास साक्षीदार होईल. धनाजी जाधव आणि संताजी घोरपडे यांच्यात सतत वाद निर्माण झाला होता, ज्यात कौन्सिलमध्ये प्रल्हाद निराजी यांनी चेक ठेवली होती. पण निराजीच्या निधनानंतर धनाजी भयानक ठरला आणि संताजीवर आक्रमण केले. नागोजी माने, धनजींच्या एका माणसाने, संताजीचा वध केला. संताजीच्या मृत्युची बातमीत औरंगजेब आणि मुगल सैन्य यांना प्रोत्साहन दिले. [3]

परंतु या वेळेस मुगल आता लष्कराचे नसावे. औरंगजेब, त्याच्या अनुभवी जनरेटर अनेक सल्ला च्या विरोधात, युद्ध चालू ठेवली. औरंगजेबची स्थिती तक्षशिलाच्या सीमेवर अलेक्झांडरप्रमाणेच होती. [3] राठा भाग्य पुनरुद्धार [संपादन] मराठ्यांनी पुन्हा एकत्रित केले आणि एक प्रति-आक्षेपार्ह सुरुवात केली. राजाराम यांनी धनजी जाधव यांची सेनापती म्हणून नियुक्ती केली आणि सेना तीन विभागामध्ये विभागली गेली, ज्याच्या अध्यक्षतेखाली जाधव स्वतः, परशुराम टिंबक आणि शंकर नारायण होते. जाधव यांनी पंढरपूरजवळील एका मोठ्या मुघल सैन्याचा पराभव केला आणि नारायणने पुण्यात सर्वजा खानचा पराभव केला. जाधव यांच्या नेतृत्वाखाली झालेल्या खंडेराव दाभाडे यांनी बागलाण व नाशिकचा समावेश केला, तर नाराजी शिंदे यांनी नंदगिरी येथे एक मोठा विजय मिळवला. [3]

या पराभवांनी उत्स्फूर्तपणे औरंगजेबने ताबा घेतला आणि आणखी एक प्रकारचा आक्षेपार्ह मोहिम सुरू केली. त्याने पन्हाळावर वेढा घातला आणि सातारा किल्लांवर हल्ला केला. एका अनुभवी मराठा कमांडर प्रयागजी प्रभूने सहा महिन्यांसाठी सातारा दिला परंतु एप्रिल 1700 मध्ये मानसून सुरू होण्याआधीच त्याचे शरणागती पत्करली. यामुळे मौसमी होण्याआधीच अनेक किल्ले साफ करण्यासाठी औरंगजेबाने केलेली योजना नापसंत केला. [3]

ताराबाई अंतर्गत मराठा मार्च 1700 मध्ये, राजारामांचा मृत्यू झाला. मराठा सेनापती-प्रमुख हंबिरराव मोहिते यांच्या कन्या असलेली त्यांची राणी, ताराबाई यांनी मराठा आराराचा ताबा घेतला आणि पुढील सात वर्षांसाठी लढत चालू ठेवली. [3] [6]

1701 च्या उत्तरार्धात मुघल शिबिरांत तणावाचे लक्षण दिसून येत होते. असद खान, जलीलफिखार खानचे वडील, औरंगजेब यांना युद्ध संपवून समोरासमोर उभे राहण्यास सल्ला दिला. या मोहिमेमुळे साम्राज्यावर आधीपासूनच नियोजित जितक्या मोठ्या आकाराची मोठी मोहीम राबविली गेली होती आणि हे शक्य झाल्याने शक्य झाल्यास 175 वर्षांच्या मुघल साम्राज्य युद्धांत भाग घेण्यापासून परावृत्त होऊ शकले नाही. [3]

कोषागारांमध्ये मुघल मोठ्या प्रमाणात रक्तस्त्राव होत होता परंतु, औरंगजेब युद्ध चालू ठेवत होता. 1704 साली औरंगजेबात टोरणाना व राजगड होता. या हल्ल्यात त्याने फक्त एक मूठभर किल्ले जिंकले होते, परंतु त्यांनी अनेक मौल्यवान वर्षे घालवली होती. त्याला 24 वर्षांच्या सतत युद्धानंतर मराठ्यांना पराभूत करण्यासाठी तो दिवस जवळच नव्हता असा निष्कर्ष काढण्यात आला होता.

अंतिम मराठा काउंटर-आक्षेपार्ह उत्तर मध्ये गती एकत्र, जेथे मुघल प्रांतांमध्ये एक एक पडले. ते रक्षणासाठी स्थितीत नव्हते कारण शाही खजिना कोरडी झाल्या होत्या आणि एकही सैन्य उपलब्ध नव्हते. 1705 मध्ये दोन मराठा सैन्याने नर्मदा ओलांडला. एक, निमाजी शिंदे यांच्या नेतृत्वाखाली भोपाळच्या उत्तरेस उत्तरला; खांदेराव दाभाडे यांच्या नेतृत्वाखालील दुसरा, भरोच आणि पश्चिमेला मारले. दाभाडे यांनी 8000 पुरूषांसह जवळजवळ चौदा हजारांची संख्या असलेल्या महिमाद खानच्या सैन्यावर हल्ला केला व पराभूत केले. [3] मराठ्यांचे संपूर्ण गुजरात वाड्याचे क्षेत्र खुले आहे. त्यांनी ताबडतोब मुघल पुरवठा साखळी वर त्यांच्या पकड tightened. 1705 च्या अखेरीस मराठ्यांनी मध्य भारत आणि गुजरातमधील मुगल कब्जा केला होता. नेमाजी शिंदे यांनी माळवा पठारीवर मुघलांचा पराभव केला. 1706 मध्ये, मुघल मराठ्यांच्या प्रभावापासून माघार घेण्यास सुरुवात केली. [3]

महाराष्ट्रात औरंगजेब निराश झाला. त्यांनी मराठ्यांशी वाटाघाटी करण्यास सुरुवात केली व मग त्यांना अचानक कट करून वाकीणाराचे छोटे राज्य चालवले, ज्याचे नायक शासक विजयनगर साम्राज्यातील राजघराण्याशी संबंधित होते. त्यांचे नवीन विरोधक मुगलोंच्या आवडीचे नव्हते आणि त्यांनी मराठ्यांना साथ दिली. जाधवने सह्याद्रीत प्रवेश केला आणि जवळजवळ सर्व प्रमुख किल्ले परत जिंकले, तर सातारा व परळीतील परशुराम परशुराम टिंबक यांनी घेतल्या आणि नारायण सिंहगडला मिळाले. जाधव मग वकिनीरा येथे नाईकांना मदत करण्यासाठी आपल्या सैन्याला घेऊन परतले. वकिना पडला परंतु नाईकचे राजघराणे संपले. [3 औरंगजेबचा मृत्यू [संपादन] औरंगजेबाने आता सर्व आशा सोडल्या आणि बुर्हानपूरला आश्रय दिला. जाधवांनी हल्ला चढविला व पराभूत केले परंतु, औरंगजेब झुल्फिकार खान यांच्या मदतीने आपल्या स्थळापर्यंत पोहोचू शकले. 21 फेब्रुवारी 1707 रोजी त्याला ताप आले. [8]

इंडोलोजिस्ट स्टेनली वोलपरट म्हणतात की:

दख्खनवर विजय मिळवण्याकरता, औरंगजेबाने आपल्या जीवनातील शेवटच्या 26 वर्षांचा विसंबून ठेवला, पायर्रिक विजयामुळे अनेकदा हा विद्वान शतरंज गेम युद्धाच्या अखेरीस दशकभरात दरवर्षी अंदाजे लाख लोक मरण पावले. सोन्याचा खर्च आणि रुपयांचा अचूक अंदाज येत नाही. औरंगजेबचा तळ हलत्या भांडवलाप्रमाणे होता- 30 मी. मैलाचा परिघ असलेले एक शहर, काही 250 बझारांसह, 1/2 मिलियन शिबिर अनुयायांसह, 50,000 उंट आणि 30,000 हत्ती, ज्यांना सर्वांना जेवायचे होते, त्यापैकी कोणत्याही डेक्कनचा छळ केला आणि त्याच्या सर्व अतिरिक्त धान्य आणि संपत्ती ... फक्त दुष्काळ पण बुबोनिक प्लेग ... फक्त औरंगजेबच नव्हे तर 90 च्या जवळ असतानाच हे सर्व उद्देश समजून घेणे थांबविले ... "मी एकटा आलो आणि मी जातो एक अनोळखी म्हणून. मी कोण आहे आणि मी काय करत आहे हे मला ठाऊक नाही, "फेब्रुवारी 177 9 मध्ये मरण पावलेला मुलगा त्याचा मुलगा आझम याला सांगतो. [9] औरंगजेबच्या मृत्यूनंतर, मराठ्यांनी उत्तर विस्तारला सुरुवात केली. त्यांनी उत्तरेकडील मैदानी प्रदेश आणि द्वीपकल्पांमधील पारंपारिक सीमा नर्मदा ओलांडली व स्वतः दिल्लीत प्रवेश केला. एका दशकातच, मुघल केवळ दिल्लीपर्यंतच मर्यादित होते आणि त्यांना कैद करून शिवाजी, शाहू यांचे नातलग सोडण्याची होती. [8] 1758 पर्यंत मराठ दिल्ली, मुल्तान आणि पेशावर येथे पोहोचले. [10]

मॅथ्यू व्हाईटचा अंदाज आहे की, मुघल-मराठा युद्धांत सुमारे 25 लाख औरंगजेब सैन्याने मृतांची हत्या केली (एक चतुर्थांश शतकात दरवर्षी 100,000), तर युद्धग्रस्त जमिनीतील 2 दशलक्ष नागरिक दुष्काळ, पीडित आणि दुष्काळामुळे मरण पावले. [11]

मुघल साम्राज्य छोट्याशा राज्यांमध्ये विभागले गेले, हैदराबादचे निजाम, औंधचे नवाब आणि बंगालच्या नवाब त्यांचे देशांच्या स्वाधीनतेला झटपट बोलू लागले. [3]

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ चोरवड ता. पालम जिला.परभणीपासून 65किमी.अंतरावर चोरवड हे गाव आहे. परभणी व नांदेड जिल्हाच्या सीमेवरील चोरवड हे गाव आहे. ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.चोरवड हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच्या प्रारंभिक संपादनाकरताच आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

ज्या मुळे माझ्या ज्ञानात चांगली भर पडेल ,,,

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

8.37.225.73 २३:१३, २० नोव्हेंबर २०१७ (IST)

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच्या प्रारंभिक संपादनाकरताच आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

Srushtiket Shivraj Mhetre (चर्चा) १९:४३, २८ नोव्हेंबर २०१७ (IST)

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच्या प्रारंभिक संपादनाकरताच आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

कपिल गायकवाड (चर्चा) २३:१५, ३० नोव्हेंबर २०१७ (IST)

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच्या प्रारंभिक संपादनाकरताच आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ? general information

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

Mayur mahakal (चर्चा) १६:१३, २० डिसेंबर २०१७ (IST)

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच्या प्रारंभिक संपादनाकरताच आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

Vaibhav Alai (चर्चा) २१:०५, २६ डिसेंबर २०१७ (IST)

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच्या प्रारंभिक संपादनाकरताच आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

Navnath harale (चर्चा) ११:५४, ३ जानेवारी २०१८ (IST)

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच्या प्रारंभिक संपादनाकरताच आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

डाॅॅ.दत्तात्रय प्रभाकर डुंंबरे (चर्चा) १२:२१, ९ जानेवारी २०१८ (IST)

गणेश सावंत

गणेश सावंत हे पत्रकार असून बीड शहरातून प्रकाशित होणार्‍या दैनिक बीड रिपोर्टरचे कार्यकारी संपादकपद २० वर्षा पासून सांभाळत आहेत. वेगवेगळ्या विषयावर ते लिहीत असतात. बीड शहारा पासून २३ कि.मी अंतरावर पिंपळनेर (गणपतीचे ) या गावाचे ते रहिवाशी आहेत .शालांत शिक्षण हे त्यांचे गावीच झाले ,गणेश सावंत यांचे घराणे वारकरी संप्रादाय विचाराचे आहे ,आई वडील भजन ,कीर्तनासह शेती करतात ,शेत करारे फुकाचे नाम विठोबा रायाचे

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच्या प्रारंभिक संपादनाकरताच आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा nano technology information

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

धनंजय गुंदेकर (चर्चा) १३:४४, १२ जानेवारी २०१८ (IST)

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच्या प्रारंभिक संपादनाकरताच आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

R. l. Taware (चर्चा) १६:४०, १२ जानेवारी २०१८ (IST)

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच्या प्रारंभिक संपादनाकरताच आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

Ravikiran jadhav (चर्चा) १८:१०, १७ जानेवारी २०१८ (IST)रविकिरण जाधव

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच् आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

Kailas Ramchandra Jadhav (चर्चा) १९:५०, २४ फेब्रुवारी २०१८ (IST)

माझे नावः कैलास रामचंद्र जाधव

माझी प्रारंभिक संपादने

तुमचे नाव , गाव काही पण लिहून पहा आणि मग या खिडकीच्या खाली जतन करा लिहिले दिसेल तीथे टिचकी मारा.आणि टाईप करायला लागा .

फाँट ? इथला फाँटकसा वापरावयाचा माहित नाही होय . इथेच या खिडकीच्या वर विकिपीडियाचे फाँट कसे वापरावे ते दाखवा म्हणले की दिसते.

आणि इथली वेग वेगळी व चिन्हे ना या खिडकीच्या वर टाचण पुढे दाखवा लिहिले आहे तिथे टिचकी मारा .

[[ ]] हि चौकट कशी वापरू

पुढच्या दुहेरी चौकटी कंसात तुमच्या गावाचे नाव लिहून पहा.[[ ]] हा धूळपाटी लेख जतन केल्या नंतर तुमच्या गावाचे नाव निळ्या रंगात दिसल्यास टिचकी मारून त्या लेखात पोहोचा आणि संपादन कळीवर टिचकी मारून सुयोग्य बदल करा किंवा कमीत कमी फूल स्टॉप ची जागा बदलून पहाच विकिपीडियावर संपादने करणे किती सोपे आहे ते.

आणि तुमच्या गावाचे नाव लाल रंगात दिसल्यास असा लेख अजून लिहिला गेला नाही असा अर्थ होतो .तर मग वाट कसली पहाताय आपल्या गावा बद्दल एक तरी वाक्य लिहून लेख जतन कराच.

मी या पानावर काहीपण लिहून पाहू काय

होय तर मंडळी हे पान अगदी तुमच्या प्रारंभिक संपादनाकरताच आहे, अगदी मनमोकळे पणाने आणि मनसोक्त बदल करा आणि लिहा

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडले

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ?

विकिपीडियात तुम्हाला काय वाचावयास आवडेल

आवश्यक नाही पण किमान एकतरी शब्द लिहा ना अगदी आग्रहाची विनंती आहे, अहो ?

आणि तुम्हाला विकिपीडियातील सहाय्य कस वाटले

आवश्यक नाही पण, काय सुधारणा हवी ते सांगितलेत तर बरे वाटेल ?

चला पहाता पहा तळाशी आलो तर

मंडळी असेच पुन्हा या आणि आपल्या आप्तेष्ट मित्र मंडळींना विकिपीडिया बद्दल सांगावयाचे विसरू नका काय ! आणि खाली जतन करा वर टिचकी मारावयाचे विसरू नका बरे आणि पहा आपण काय लिहिलेत आणि ते जतन केल्यावर कसे दिसते .

धन्यवाद!

माझे सदस्य नाव/टोपण नाव:

पावरा लक्ष्मण मोगरा (चर्चा) ०८:४५, ९ मार्च २०१८ (IST)

---

आदिवासींचा होलिकोत्सव अन् बदललेला गुलाल्या-भोंगर्‍या

आदिवासींचा होलिकोत्सव अन् बदललेला गुलाल्या-भोंगर्‍या आदिवासी संस्कृती ही नावानुसार भारतातच नव्हे, तर जागतिक इतिहासात ‘आदि’ अर्थात, आरंभाची आहे. जिथे-जिथे इतिहासाचे धागे जुळवायला सबळ पुरावे मिळत नाहीत, तिथे आदिवासींच्या संस्कृतीवरूनच जुळवाजुळव करता येते. शिक्षण, शासकीय योजना, रोजगार तसेच वसाहतीकरणामुळे आदिवासींच्या जीवनात अनेक बदल होऊ लागले आहेत. त्यांच्या जीवनावर हळूहळू शहरी संस्कृतीचा पगडा बसत चालला आहे. पावरा, भिलाला, राठवा, बारेला, धानका, उरपा, ढापला, भिल, पाडवी, वळवी, गावित, कोकणी आदी आदिवासी समाजाच्या महाराष्ट्रातील काही प्रमुख जमाती आहेत. या जमातींचे महाराष्ट्र (आंग्रेस), मध्य प्रदेश (राजवाडा), राजस्थान आणि काहीअंशी गुजरातमध्ये वास्तव्य आहे. त्यामुळे यांच्या बोलीभाषेवर त्या-त्या राज्यांतील भाषेची पकड आहे. या जमातींची बोलीभाषा प्रत्येक बारा कोसांवर बदलत गेल्याचे आढळून येतेे. महाराष्ट्रात नाशिक, जळगाव, धुळे, नंदुरबार, ठाणे, वाशिम, चंद्रपूर, गडचिरोली आदी जिल्ह्यांत आदिवासींचे विविध जाती-जमातींचे लोक राहतात. त्यात मेळघाट, डांग, तिकोना (महाराष्ट्र-मध्य प्रदेश-गुजरात या तीन राज्यांनी जुळलेला भूप्रदेश) यांचा अंतर्भाव आहे. या भौगोलिक क्षेत्रात येणार्‍या आदिवासी समाजाच्या अंदाजे लहान-मोठ्या सत्तरहून अधिक बोलीभाषा आहेत. भाषेचा उल्लेख करण्याचा मतितार्थ ‘गुलाल्या, भोंगर्‍या व होळी’ या शब्दांना बोलीभाषेनुरुप वेगवेगळे उच्चार आहेत.

फाल्गुन मासारंभापासून दरवर्षी गुलाल्या बाजारास प्रथम सुरूवात होते. सप्ताहभर आयोजित या उत्सवाच्या समाप्तीनंतर भोंगर्‍या बाजाराला प्रारंभ होतो. भोंगर्‍या बाजारामुळे आदिवासी समाजात उत्साहाला उधाण येते. हा त्यांचा जणूकाही आनंदमेळाच. होळीच्या दिवसापर्यंत आठवडे हाटानुसार विविध गावांमध्ये एक आठवडा तो साजरा केला जातो. ज्या गावाचा साप्ताहिक हाट, त्याच गावात गुलाल्या व भोंगर्‍या उत्सवाचे आयोजन करण्याची प्रथा आहे. अग्नीपूजन करणारा आदिवासी खरा निसर्गपूजक. होळीद्वारे आपली संस्कृती आजही तो जपत आला आहे. त्यांच्या जीवनात नवचैतन्य फुलविणारा होलिकोत्सव दीपोत्सवाप्रमाणे महत्वपूर्ण मानला जातो. पळसाची फुले बहरताच सातपुडा कुशीला होलिकोत्सवाची चाहूल लागते. या पर्वतरांगेत गुण्यागोविंदाने नांदणार्‍या संस्कृतीप्रिय आदिवासींच्या जीवनात होळीला अनन्यसाधारण महत्व आहे. सांस्कृतिक परंपरेतील या उत्सवाला काळाच्या ओघात धार्मिक अनुष्ठानदेखील प्राप्त झाले आहे. दैनंदिन जीवन व्यवहाराच्या नजरेत अलिप्त असलेल्या आदिवासींचे जगणे पूर्णपणे निसर्गावर विसंबून. डोंगरखोर्‍यातील निसर्गात एकरुप असलेल्या आदिवासींनी आपली संस्कृती चिरकालापासून जतन केलेली आढळते. आपल्या संस्कृतीमधील श्रीमंतीची त्यांना जाणीव आहे. मातीचा रंग व सुगंध भिन्नभिन्न असल्याप्रमाणे प्रत्येक राज्यात, प्रत्येक प्रदेशात वा प्रत्येक भागात विविध संस्कृतीचे दर्शन घडते. आपापली संस्कृती प्रत्येकाला प्रिय असते म्हणून ती त्यांच्या दररोजच्या कृतीतून, विशेषत: सण, उत्सव, संगीत, नृत्य, गाणी, मेळावे आणि बाजारातून दिसून येते.

नंदुरबार जिल्ह्यात काठी, गोरंबा, पाडली, काकरपाटी, रमशुला, ओरपा, मक्तारझिरा, गौर्‍या, कालीबेल, मांडवी, सुरवाणी, मोलगी, काकर्दा, असली, जामली, जमाना, धनाजे, बुगवाडे, नवागाव आदी ठिकाणचा होलिकोत्सव आकर्षणाचा केंद्रबिंदू ठरतो. अक्कलकुवा तालुक्यातील काठीची राजवाडी होळी संस्थानिकांच्या काळापासून सुप्रसिद्ध आहे. येथे महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, गुजरात व राजस्थानमधील आदिवासी बांधवांसमवेत अन्य समाजाचे मान्यवर दरवर्षी मोठ्या प्रमाणावर हजेरी लावतात. नंदुरबार जिल्ह्यातील अक्कलकुवा-धडगाव रस्त्यावर काठी (ता.अक्कलकुवा) हे हजार लोकवस्तीचे गाव. काठी संस्थानिकांच्या निवासाचे ठिकाण आहे. काठी संस्थानचे 12 वे वारस चंद्रसिंग रुपोजी पाडवी तथा चंद्रसिंग सरकार यांनी शेकडो वर्षांपूर्वी येथे होलिकोत्सवास प्रारंभ केला. या होळीला दोन शतके होत आली आहेत. सातपुडा भागातील उत्सवाचा मानबिंदू म्हणून काठीची राजवाडी होळी मानली जाते. या ठिकाणीच्या होळीपूजनाची पद्धत अनोखी मानली जाते. होलिकोत्सवाच्या सप्ताहाआधी मानाचे पुजारी परिसरात सर्वात उंच बांबू निश्‍चित करतात. तो बांबू आसपासच्या पिंपळाच्या झाडाखाली आणला जातो. तेथे पारंपारिक पद्धतीने विधीवत पूजा केली जाते. होळी ज्या ठिकाणी प्रज्वलित होते तेथून काही अंतरावर पहाटेच्या सुमारास काठी नेली जाऊन ती सजवली जाते. काठीपूजनाला हजारो भाविकांची गर्दी उसळते. पण, कुणीही ती काठी ओलांडत नाही. सजवलेली काठी होळीस्थळी आणली जाते. त्याठिकाणी येणारा प्रत्येक भाविक पाच मुठा माती काढून खोल खड्डा करतो. ही प्रक्रिया होळीची चाकरी मानली जाते. त्या खड्ड्यात काठी रोवली जाऊन आजूबाजूला लाकडे रचली जातात. शहादा, धडगाव, तळोदा, नंदुरबार, नवापूर तालुक्यांत ठिकठिकाणी आदिवासी पारंपारिक पद्धतीने होलिकोत्सव साजरा करतात. डाब येथे होळीच्या पाच दिवस अगोदर देवतांची होळी साजरी केली जाते. मोलगी येथील होळी व्यापारी होळी म्हणून विख्यात आहे. गाव होळीसोबतच पुरातन काळापासून चालत आलेल्या जंगल होळीचा विधीही आवर्जून केला जातो. त्यामागे सुख-समृद्धी, धान्यप्राप्ती, निसर्गरक्षण, जीवन आल्हाददायी व्हावे, रोगराई, इडापिडा टळावी, अशी धारणा आहे. महाराष्ट्र व मध्य प्रदेशच्या सीमेवर, तेल्या घाटात अनेर नदीच्या काठावर वसलेल्या वैजापूर (ता.चोपडा जि.जळगाव) येथील होलिकोत्सवात दोन्ही राज्यातील हजारो आदिवासी मोठ्या उत्साहात सहभागी होतात. या ठिकाणी भरणार्‍या भोंगर्‍या बाजारालासुद्धा विशेष महत्व आहे. चोपडा, यावल तालुक्यांच्या पहाडी इलाख्यात असलेल्या आदिवासी गावांमध्ये भोंगर्‍या मेळावा, होळीचा उत्सव हर्षोल्हासात पार पडतो. मध्य प्रदेशातील बड़वानी जिल्ह्यात पन्नासहून अधिक ठिकाणी सालाबादाप्रमाणे भोंगर्‍या (भगोरिया हाट) बाजार भरविण्याची परंपरा आहे. त्यात सिलावद, बालसमूद, घट्या, धवली, धनोरा, भवती, सेमलेट, पाटी, राजपूर, बांगरा, दवाना, राखीबुजूर्ग, बलवाड़ी, जोगवाड़ा, मेणीमाता, बोकराटा, ठिकरी, मोयदा, तलवाड़ा, वरला, झोपाली, गंधावल, ओझर, भागसूर, वझर, खेतिया, किरणपूर, मटली, बड़वानी, चेरवी, पोखल्या, बरूफाटक, पानसेमल, सेंधवा, इंद्रपूर, निवाली, गारा, जुलवानिया, अंजड़, सोलवन, जुनाझिरा, पलसूद, बालकुवाँ, रोसर, नागलवाड़ी, मंडवाड़ा, चाचरिया, बाबदड़, बिजासन आदी गाव-शहरांचा अंतर्भाव आहे. या ठिकाणी आदिवासी समाजातील भिलाला, पावरा, राठवा, बारेला, धानका, उरपा, ढापला या जमातींसह अन्य उपजमातींची लोकसंख्या अधिक आहे. महाराष्ट्राच्या निमूळत्या शेपुटावर शिरपूर (जि. धुळे) तालुक्यात गुलाल्या, भोंगर्‍या, होळी हे सणोत्सव साजरे करण्याची परंपरा आहे. भौगोलिक रचनेत हा भाग मध्य प्रदेशच्या सीमेला लागून असल्याने आदिवासींच्या संस्कृतीवर अल्पप्रमाणात हिंदी भाषेचा पगडा जाणवून येतो. शिरपूर तालुक्यात बोराडी, पळासनेर, सांगवी, कोडीद, शेमल्या, आंबा, खंबाळे, मोयदा, रोहिणी, मालकातर, वाकपाडा, बुडकी, बोरपाणी, न्यू बोराडी, दुर्बळ्या, झेडेअंजन, धाबापाडा, नादर्डे, सुळे आदी आदिवासीबहुल गावांमध्ये होलिकोत्सवाचे अनोखे दर्शन घडते. खरे तर साम्राज्यवादामुळे मुघल राजवटीत, त्यानंतर ब्रिटिश तसेच स्वातंत्र्योत्तर काळात राजस्थान व मध्य प्रदेशातून बहुतांश आदिवासी महाराष्ट्रात सातपुडाच्या सीमा भागात स्थायिक झाल्याचा इतिहास आहे. आदिवासींचा होलिकोत्सव पारंपारिक जरी असला, तरी गुलाल्या बाजार आणि भोंगर्‍या मेळाव्याची निर्मिती मुख्यत: राजस्थान व मध्य प्रदेशातूनच झाली आहे. मूळ पावरा जमात आणि तिच्या उपपोट जमाती भिलाला, राठवा, बारेला, धानका, उरपा, ढापला हा आदिवासी समुदाय गुलाल्या-भोंगर्‍या आयोजित करतात. मात्र, हल्ली एकूणच आदिवासी समाजाचे ते आकर्षण ठरले आहे. सातपुडाच्या दर्‍याखोर्‍यात वसलेले आदिवासी आपली संस्कृती अजूनही जिवंत ठेवल्याचे यावरून प्रकर्षाने जाणवून येते.

माहिती नसलेला गुलाल्या गुलाल्या बाजार म्हणजे आनंदाच्या प्रसंगी एकमेकांच्या अंगावर जो ‘गुलाल’ उधळला जातो त्याचा बाजार. होळीच्या पंधरा दिवसआधी, भोंगर्‍या मेळाव्याच्या एक आठवडा अगोदर या बाजाराला सुरूवात होते. हा बाजार भरविण्यामागची आदिवासींची भावना अनोखी आहे. भोंगर्‍या उत्सवाचे पुढल्या सप्ताहात आगमन होत असल्याची आठवण या बाजाराद्वारे आदिवासी मंडळी करून देतात. गुलाल्यातून भोंगर्‍याचे ‘स्वागत’ केले जाते. जीवन-संस्कृतीच्या सरोवरावरुन आशेचे शेवाळ पसरविलेल्या गरीब-मातब्बरांपासून सर्वच आदिवासी या बाजारात उत्स्फूर्तपणे सहभागी होतात. ताज्या टवटवीत पाकळ्यांवरील दवबिंदू पाहिले की, पापण्यांच्या कडा जशा ओलावतात, तसा आनंद या बाजारात एकमेकांच्या अंगाला गुलाल लावून लुटला जातो. गुलाल्या बाजाराला भोंगर्‍या मेळाव्याचे ‘पूर्वप्रतिक’ म्हणूनही महत्व आहे. आदिवासींमध्ये चैतन्य आणणारा गुलाल्या ठिकठिकाणी भरणार्‍या आठवडे बाजारासारखा असतो. या बाजारात गुलाल उडविताना परिचित-अनोळखी असा कोणताही दुजाभाव नसतो. गुलाल्यात सहभागी कुठल्याही व्यक्तीवर गुलाल उडविण्याचा हा उत्सव असल्याने कोणीही-कुणावर उडवू शकतो. पण, या आनंदोत्सवात मिसळलेल्या प्रत्येकाचा तो इच्छेचा भाग. एक आठवडाभर हा बाजार फिरत्यावारी परंपरेनुसार होत असतो. (उदाहरणार्थ :प्रत्येक आठवड्यात कोणत्या वारी कुठल्या गावाचा बाजार भरतो, त्या ठिकाणीच गुलाल्या मनवण्याचा रिवाज आहे. मग, एकाच दिवशी तीन गावांच्या बाजारांचा योगायोग जुळून येत असल्यास त्या प्रत्येक ठिकाणी स्वतंत्ररित्या हा बाजार भरविला जातो. अशीच पद्धत भोंगर्‍याचीसुद्धा आहे, हे आवर्जून नमूद केले आहे.) हा उत्सव साजरा करण्यास सर्वप्रथम ‘पावरा’ जमात पुढाकार घेते. आधुनिक काळापासून हा उत्सव परिस्थितीनुसार पार पाडण्याची प्रथा आहे. पूर्वी गुलाल्या व भोंगर्‍या मेळाव्याला केवळ ‘गुलाल्या’ म्हणूनच ओळखले जात. कालांतराने त्याची गुलाल्या आणि भोंगर्‍या अशी दोन स्वतंत्र पद्धतीत विभागणी झाली, अशी माहिती पावरा जमातीच्या बुर्जूगांच्या बोलण्यातून मिळते. गुलाल्या बाजाराचे वैशिष्ट्य म्हणजे, एखाद्या गावाला ठराविक वारी भोंगर्‍या मेळावा भरणार असेल, त्याच दिवशी एक आठवडा अगोदर गुलाल्या बाजार भरविला गेला पाहिजेे. अर्थात, जर ‘अ’ या गावात पुढच्या रविवारी भोंगर्‍या मेळावा साजरा होणार असेल, तर या रविवारी गुलाल्या बाजार भरविणे आवश्यक आहे. अन्यथा, ‘पावरा’ जमातीच्या रुढी-परंपरेनुसार नियमबाह्य मानले जाते. गुलाल्या बाजारात ‘गुलाल’ एकमेकांना लावण्याआधी अथवा उडविण्याअगोदर शुभारंभक म्हणून पावरा जमातीमधील प्रतिष्ठीत व्यक्तीला प्रथम मान दिला जातो. जर त्या प्रमुखाने आरंभाला गुलाल उडविला तरच इतरांना उधळण्याची अनुमती असते. या बाजारात सहभागी आदिवासी मंडळी जीवनावश्यक वस्तूंसह दैनंदिन उपयोगातील विविध साहित्य-साधने खरेदी करतात.

भोंगर्‍या मेळावा कशासाठी? पावरा जमातीत पूर्वापार चालत आलेल्या भोंगर्‍याचा एक रिवाजच आहे की, आपापल्या भागातील शेतजमिनीची सर्व कामे संपुष्टात आल्यावर ‘भोंगर्‍या मेळावा’ होलिकोत्सवासाठी भरवावा. भोंगर्‍या म्हणजे होळीचा एक ‘पूर्वोपोत्सव’. होळीचे खाद्यपदार्थ (गूळ, दाळ्या, फुटाणे, कंगण, खजूर आदी) खरेदी करण्यासाठी हा मेळावा खास करून आयोजित केला जातो. या मेळाव्यात पारंपारिक वेशभूषेत आदिवासी मंडळी सहभागी होत असते. तरुण मंडळी नटून-थटून येते. युवकवर्ग हातात वेगवेगळे नृत्यसाहित्य, रुमाल, कंबरेला शाल, धोतर व विविध रंगांचे शर्ट, डोक्यावर पागोटे, शुभ्र-पांढरी टोपी, तोंडात पानाचा विडा, रंगीबेरंगी चष्मे घालून तर माता-भगिनी साजश्रृंगार करून, चांदीचे विविध, आकर्षक दागिने परिधान करून पारंपारिक पेहेरावात घोळक्या घोळक्याने भोंगर्‍यात मिसळतात. काही हौशी तरुण-तरुणी हातावर नाव, नक्षी, माथ्यावर टिळा गोंदण करण्यावर बाजारात अधिक भर देतात आणि काही युवक आपल्या पांढर्‍या टोप्यांवर विविध सिनेअभिनेत्यांचे, पशुपक्षींचे छायाचित्रे रंगवून घेण्यास पसंत करतात. जीवनावश्यक, संसारोपयोगी वस्तू, रंगीबेरंगी वस्त्रालंकार, चांदीचे दागिने, टागली, कडी, चांदीचा कोरदोडा, बाहवा, कंबरेला बांधावयाचे लहान-मोठे घुंगरु, टोपली, वाद्ये, मोरपिसांचा टोप आदी वस्तूंंच्या खरेदीसाठी आदिवासींची एकच झुंंबड उडते. बच्चे कंपनी करमणूक साधनांचा उत्साहाने आनंद लुटते. या मेळाव्यात आसपासच्या गावांमधील ढोलवादक पथकेदेखील मांदळसह (ढोल वाद्याला साथ देणारे लहान चर्मवाद्य) मोठ्या संख्येने सहभागी होतात. भोंगर्‍यात प्रारंभी जो ढोल फिरविला जातो तो ज्या गावाचा मेळावा असेल त्या गावातीलच ढोल फिरविण्याची पद्धत आहे. त्यानंतर बाहेरुन आलेल्या ढोलवादक पथकांना परवानगी दिली जाते. दर्‍याखोर्‍यातून आलेल्या या पथकांदरम्यान वाद्य वाजविण्यावरून चढाओढ सुरू असते. जणूकाही एकप्रकारे स्पर्धाच होत असल्याचे विलोभनीय दृश्य पाहावयास मिळते. यावेळी ढोल पथकाभोवती त्या-त्या गावातील मंडळी मनमुदारपणे नाचगान करण्यात रममाण होते. नानातर्‍हेचे वाद्य, संगीत साहित्यांनी भोंगर्‍या मेळाव्यात नाच-गाण्याचा कार्यक्रम रंगतो. ढोल, मांदळ, तोवी (विशिष्ट ताट), टुमकळी (ढोलकीचा प्रकार), खोवखिच्या, झांजर्‍या, घुंगरू, भिर्र्‍या आणि पावी आदी पारंपारिक वाद्यांच्या तालावर मुलांपासून तर वयस्कांपावेतो पावरा नृत्यावर थिरकणारी पाऊले हृदयाचा ठाव घेतात व डोळ्यांचे अक्षरश: पारणे फेडतात. सामूहिक रिंगणनृत्य, स्वतंत्र नाच, पावरी बोलीतील गाणी या मेळाव्यात सर्वांचेच लक्ष वेधून घेते. एकात्मता, बंधूभाव, ऋणानुबंधाने भोंगर्‍या मेळाव्यात प्रेम प्रस्थापित केले जाते. यातून आदिवासींचा प्रगल्भपणा जाणवल्याशिवाय राहत नाही. होळीच्या दिवशी भरणार्‍या शेवटच्या भोंगर्‍या मेळाव्याने वर्षातून एकदा येणार्‍या या द्विसाप्ताहिक उत्सवाची आल्हाददायी सांगता होते. पावरा जमातीमधील ही संस्कृती त्यांच्या जीवनात अजूनही कार्यान्वित आहे. मानवी संस्कृतीचा उगम आदिवासीत दिसून येतो. ते जरी डोंगरदर्‍यांत वस्ती करीत असले तरी त्यांची संस्कृती शहरातील माणसांपेक्षा श्रेष्ठ ठरते.

गैरसमज आणि परिवर्तन शहरी विभागात म्हणजे, ज्यांनी कोणी हा मेळावा पाहिला नाही अगर ज्यांना भोंगर्‍याची पुरेशी माहिती नाही त्यांच्यात एक गैरसमज आहे. ‘लग्न करू इच्छिणारे तरूण-तरुणी मेळाव्यातून पलायन करतात’. पण, तसा कुठलाही प्रकार या मेळाव्यात होत नाही. कारण, माघ पौर्णिमेपासून ते फाल्गुन पौर्णिमेपर्यंत, होलिकोत्सवाची संागता होईपावेतो स्थळ (वधू) पाहणे, लग्न जमविणे व करणे यासाठी हा काळ आदिवासींमध्ये अशुभ मानला जातो. ही प्रथा पूर्वापार चालत आली आहे. मात्र, अलीकडच्या बदलत्या काळात विवाहेच्छूक आदिवासी तरुण-तरुणी गुलाल्या-भोंगर्‍या बाजारात आपले राहण्याचे ठिकाण, नातेगोते, कुळासंदर्भात परस्परांचा परिचय करुन घेण्यावर भर देताना दिसून येतात आणि पसंती झाल्यास कालांतराने ते रिवाजाप्रमाणे विवाहबद्ध होतात. सिमेंट काँक्रीटच्या जंगलात, धकाधकीच्या जनजीवनात रुळलेल्या व्यक्तींनी एकदा तरी सातपुडा पर्वतराजीत वसलेल्या पावरा जमातीच्या या उत्सवात सहभागी व्हावे. म्हणजे, त्यातून खर्‍याअर्थाने आदिवासींच्या संस्कृतीचे दर्शन होईल.

पूर्वी शेकडी गाडी (लहान आकारातील लाकडी बैलगाडीचा एक अरुंद प्रकार) जुंपून एकत्रितपणे दूरदूरच्या गावातील गुलाल्या-भोंगर्‍या बाजाराला आदिवासी सहकुटुंब हजेरी लावत. वेळप्रसंगी जवळपासच्या उत्सवात सहभागी होण्यासाठी घोळक्या-घोळक्याने पायपिट होत असे. मात्र, अलिकडे पहाडपट्टीत दळणवळण साधनांची प्रगत सोय झाल्याने त्याचा उपयोग होऊ लागला आहे. त्याखेरीज चारचाकी, दुचाकी, सायकल यासारख्या वाहनांची भर पडली आहे. ही व्यवस्था झाल्यामुळे तिचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होऊ लागला आहे. परिणामी, बैलगाडी जुंपून जाण्याची परंपरा लोप होऊ पाहते आहे. कधाकाळी भांडण-तंटेविना हे उत्सव उत्साहात पार पडायचे. आता शांतता, सामंजस्य प्रस्थापित करण्याच्या उद्देशाने पोलिस बंदोबस्ताची आवश्यकता भासू लागली आहे. तेव्हाच्या भोंगर्‍या बाजारात तिखट-गोड गुंडा (भजी), जिलेबी, गूळ, चणे-फुटाणे, खाणकाकडी (कंगण), खजूर, गोडशेव, दाळ्यांवर ताव मारली जायची. हल्ली शृंगारिक अलंकार, कापड खरेदीवर अधिक भर दिला जातो आहे. खरे तर ही आदिवासींमधील एकप्रकारे परिवर्तनाची नांदी मानली पाहिजे. नव्वदीच्या दशकापर्यंत आदिवासींमध्ये भोंगर्‍या-होलिकोत्सवाचे खास महत्व होते. परंतु, शहरी संस्कृतीशी त्यांचा जसजसा संपर्क येतो आहे, तसतसा त्यांच्या उत्सवातही बदलाचे वारे वाहू लागल्याची वस्तुस्थिती आहे. अलिकडे बदलत्या काळात होळी सण साजरा करण्याच्या पद्धतीतही थोड्या प्रमाणात बदल झालेला दिसून येत आहे. तथा डोंगरखोर्‍यातील काही गावांमध्ये गुलाल्या-भोंगर्‍या-होलिकोत्सवाची परंपरा आजही अबाधित आहे.

होळी आनंदाची पर्वणी आदिवासींच्या होलिकोत्सवाचा प्रारंभ होतो तो माघ पौर्णिमेपासून. गावाच्या मध्यभागी किंवा एखाद्या सार्वजनिक जागी होळीचा दांडा उभारला जातो. तेथूनच या उत्सवाला सुरूवात होते. होलिकोत्सव तसा आदिवासींच्या जीवनातील अविभाज्य घटक. जमातीपरत्वे होळी साजरा करण्याच्या वेगवेगळ्या पारंपारिक पद्धती अस्तित्वात आहेत. या उत्सवात बावा, बुध्या, गेहर्‍या यांना मानाचे स्थान आहे. होळीनंतर आयोजित विस्तवावर अनवाणी पायाने चालणे, मेलादा महत्वपूर्णच. विशेष म्हणजे होलिकोत्सवात बावा, बुध्या, गेहर्‍या श्रद्वेनुसार वेगवेगळे सजीव पात्र धारण करतात. ते मानवी आणि जंगली प्राण्यांची वेशभूषाही करतात. होळीच्या पाच दिवस आधी धनवृद्धी, कौटुंबिक वाद व विविध समस्या सुटण्यासाठी ही मंडळी नवस करते. या काळात उपवासही केला जातो. गेरनृत्यात सहभागी होणार्‍या पथकातील बावा-बुध्यांना चामडी चप्पल न वापरणे, बाक, खुर्चीवर न बसणे, खाटेवर न झोपता जमिनीवर झोपणे, दारू व नशिले पदार्थ सेवन न करणे आदी महत्त्वाचे नियम काटेकोरपणे पाळावे लागतात. होळी व ग्रामदेवतेची पुजा करुन बावा आपले व्रत फेडत असतात. त्यासाठी ते परिसरातील तीन, पाच, सात विषमसंख्येतील होळीस्थळांची पुजा केल्याशिवाय झोपत नाहीत. यादरम्यान अंघोळ करण्यास त्यांची मनाई असते. शिवाय, त्यांच्या अंगावर पाण्याचा थेंबही उडणार नाही, याची पुरेपूर खबरदारी घेतली जाते. गावाचा पोलिस पाटील, पुजारा, कारभारी, गावडाहला (गावाचा प्रतिष्ठीत) किंवा ज्येष्ठ व्यक्तींद्वारे सर्वप्रथम होळीमातेचे पूजन केले जाते. कामठीद्वारे तीर (तिरकामठा) हवेत मारला जातो. त्यांनतर पुढील सोपस्कार पार पाडले जातात. शहरी संस्कृतीत होळीला गौर्‍या अधिक वापरल्या जातात. मात्र, आदिवासींचा पहाडी इलाख्याशी अधिक संपर्क असल्याने बड्या-बड्या लाकडांचा उपयोग होळीसाठी जास्त होतो. (उपवाद, गावात यदाकदाचित संकटसदृश्य स्थिती, आकस्मिक रोगराईचे प्रमाण वाढल्यास साधी होळी संबोधून केवळ गौर्‍यांचा वापर करण्यात येतो.) होळीचा जळता दांडा कोणत्या दिशेला झुकतो वा पडतो, यावरही आदिवासी बांधवांचे अनेक भावनिक तर्क आहेत. त्यात धनधान्य उत्पादनाबाबत भविष्य वर्तविण्याची त्यांची खासियत आहे. दांडा जमिनीवर पडू न देता तलवार किंवा पाव्याद्वारे (सर्वात मोठ्या आकारातील तीक्ष्ण विडा) त्याचा शेंडा तोडून अलगद झेलला जातो. त्यानंतर विधीवत त्याची अर्चा केली जाते. इतर समाजातील मंडळीही होलिकोत्सवात सहभागी होऊन आदिवासी बांधवांबरोबर ढोल-मांदळच्या तालावर नाचण्याचा आनंद लुटतात. होळी पेटण्याच्या रात्री बुवा-बुध्या आपल्या अंगाला होळीची विभुती लावतात. तसेच अंगावर पांढर्‍या रंगाचे गोल ठिपके, डोक्यावर मोरपिसांचा टोप, ठोपली, विविध रंगांच्या कागदाने तयार केलेले टोप, कमरेभोवती-पायाला घुंगरु आणि भोपळे बांधून होळीभोवती रिंगण धरून नृत्याद्वारे रात्रभर होळीची पुजा करतात. त्यात एकजण बावा व इतर बुधे असतात. बावा व्यक्तीच्या कमरेला भोपळे बांधलेले असतात. बुध्यांच्या पायात घुंगरु, डोक्यावर रंगबेरंगी कागद चिकटवलेला बांबूच्या काड्यांचा टोप असतो. ही मंडळी दुसर्‍या दिवशी अनवाणी पायाने आसपासच्या गावांत जाऊन फाग (होळी पूजनासाठी केलेल्या खाद्यपदार्थाची वर्गणी) लोकांकडे मागतात. नवसफेडीसाठी बुडला (बावा) मंडळींना ठराविक होळी वर्षांचा काळ मानावा लागतो. धुलीवंदनाच्या दुसर्‍या दिवशी मेलादा (मेळावा) नावाचा निखार्‍यावर अनवाणी पायाने चालण्याचा बावा-बुध्या लोकांचा कार्यक्रम पार पडतो बावा मंडळींचा शेवटच्या दिवशी नदीवर अंघोळ केल्यावर होळीभोवती पुजेची प्रदक्षिणा घातल्यानंतर उपवास सोडण्याचा विधी पार पडतो. अशाप्रकारे संस्कृतीच्या पारंपारिक रंगात न्हाऊन आदिवासींमध्ये नवचैतन्य संचारते, ते होलिकोत्सवाने तरतरीत होतात आणि वर्षभर पुन्हा आपल्या संघर्षमय जगण्याला सामोरे जाण्यासाठी सज्ज असतात. शहरी संस्कृतीत जगणार्‍यांनी आयुष्यात एकदातरी आदिवासींच्या होलिकोत्सवाचा प्रत्यक्ष अनुभव घेणे गरजेचे आहे. त्यामुळे बदलत्या काळात आपण नेमके कुठे आहोत अगर आपली संस्कृती आदिवासींच्या तुलनेत कितपत मागासलेली आहे, याचा नक्कीच प्रत्यय येईल.

आदिवासींचा होलिकोत्सव अन् बदललेला गुलाल्या-भोंगर्‍या

आदिवासींचा होलिकोत्सव अन् बदललेला गुलाल्या-भोंगर्‍या आदिवासी संस्कृती ही नावानुसार भारतातच नव्हे, तर जागतिक इतिहासात ‘आदि’ अर्थात, आरंभाची आहे. जिथे-जिथे इतिहासाचे धागे जुळवायला सबळ पुरावे मिळत नाहीत, तिथे आदिवासींच्या संस्कृतीवरूनच जुळवाजुळव करता येते. शिक्षण, शासकीय योजना, रोजगार तसेच वसाहतीकरणामुळे आदिवासींच्या जीवनात अनेक बदल होऊ लागले आहेत. त्यांच्या जीवनावर हळूहळू शहरी संस्कृतीचा पगडा बसत चालला आहे. पावरा, भिलाला, राठवा, बारेला, धानका, उरपा, ढापला, भिल, पाडवी, वळवी, गावित, कोकणी आदी आदिवासी समाजाच्या महाराष्ट्रातील काही प्रमुख जमाती आहेत. या जमातींचे महाराष्ट्र (आंग्रेस), मध्य प्रदेश (राजवाडा), राजस्थान आणि काहीअंशी गुजरातमध्ये वास्तव्य आहे. त्यामुळे यांच्या बोलीभाषेवर त्या-त्या राज्यांतील भाषेची पकड आहे. या जमातींची बोलीभाषा प्रत्येक बारा कोसांवर बदलत गेल्याचे आढळून येतेे. महाराष्ट्रात नाशिक, जळगाव, धुळे, नंदुरबार, ठाणे, वाशिम, चंद्रपूर, गडचिरोली आदी जिल्ह्यांत आदिवासींचे विविध जाती-जमातींचे लोक राहतात. त्यात मेळघाट, डांग, तिकोना (महाराष्ट्र-मध्य प्रदेश-गुजरात या तीन राज्यांनी जुळलेला भूप्रदेश) यांचा अंतर्भाव आहे. या भौगोलिक क्षेत्रात येणार्‍या आदिवासी समाजाच्या अंदाजे लहान-मोठ्या सत्तरहून अधिक बोलीभाषा आहेत. भाषेचा उल्लेख करण्याचा मतितार्थ ‘गुलाल्या, भोंगर्‍या व होळी’ या शब्दांना बोलीभाषेनुरुप वेगवेगळे उच्चार आहेत.

फाल्गुन मासारंभापासून दरवर्षी गुलाल्या बाजारास प्रथम सुरूवात होते. सप्ताहभर आयोजित या उत्सवाच्या समाप्तीनंतर भोंगर्‍या बाजाराला प्रारंभ होतो. भोंगर्‍या बाजारामुळे आदिवासी समाजात उत्साहाला उधाण येते. हा त्यांचा जणूकाही आनंदमेळाच. होळीच्या दिवसापर्यंत आठवडे हाटानुसार विविध गावांमध्ये एक आठवडा तो साजरा केला जातो. ज्या गावाचा साप्ताहिक हाट, त्याच गावात गुलाल्या व भोंगर्‍या उत्सवाचे आयोजन करण्याची प्रथा आहे. अग्नीपूजन करणारा आदिवासी खरा निसर्गपूजक. होळीद्वारे आपली संस्कृती आजही तो जपत आला आहे. त्यांच्या जीवनात नवचैतन्य फुलविणारा होलिकोत्सव दीपोत्सवाप्रमाणे महत्वपूर्ण मानला जातो. पळसाची फुले बहरताच सातपुडा कुशीला होलिकोत्सवाची चाहूल लागते. या पर्वतरांगेत गुण्यागोविंदाने नांदणार्‍या संस्कृतीप्रिय आदिवासींच्या जीवनात होळीला अनन्यसाधारण महत्व आहे. सांस्कृतिक परंपरेतील या उत्सवाला काळाच्या ओघात धार्मिक अनुष्ठानदेखील प्राप्त झाले आहे. दैनंदिन जीवन व्यवहाराच्या नजरेत अलिप्त असलेल्या आदिवासींचे जगणे पूर्णपणे निसर्गावर विसंबून. डोंगरखोर्‍यातील निसर्गात एकरुप असलेल्या आदिवासींनी आपली संस्कृती चिरकालापासून जतन केलेली आढळते. आपल्या संस्कृतीमधील श्रीमंतीची त्यांना जाणीव आहे. मातीचा रंग व सुगंध भिन्नभिन्न असल्याप्रमाणे प्रत्येक राज्यात, प्रत्येक प्रदेशात वा प्रत्येक भागात विविध संस्कृतीचे दर्शन घडते. आपापली संस्कृती प्रत्येकाला प्रिय असते म्हणून ती त्यांच्या दररोजच्या कृतीतून, विशेषत: सण, उत्सव, संगीत, नृत्य, गाणी, मेळावे आणि बाजारातून दिसून येते.

नंदुरबार जिल्ह्यात काठी, गोरंबा, पाडली, काकरपाटी, रमशुला, ओरपा, मक्तारझिरा, गौर्‍या, कालीबेल, मांडवी, सुरवाणी, मोलगी, काकर्दा, असली, जामली, जमाना, धनाजे, बुगवाडे, नवागाव आदी ठिकाणचा होलिकोत्सव आकर्षणाचा केंद्रबिंदू ठरतो. अक्कलकुवा तालुक्यातील काठीची राजवाडी होळी संस्थानिकांच्या काळापासून सुप्रसिद्ध आहे. येथे महाराष्ट्र, मध्य प्रदेश, गुजरात व राजस्थानमधील आदिवासी बांधवांसमवेत अन्य समाजाचे मान्यवर दरवर्षी मोठ्या प्रमाणावर हजेरी लावतात. नंदुरबार जिल्ह्यातील अक्कलकुवा-धडगाव रस्त्यावर काठी (ता.अक्कलकुवा) हे हजार लोकवस्तीचे गाव. काठी संस्थानिकांच्या निवासाचे ठिकाण आहे. काठी संस्थानचे 12 वे वारस चंद्रसिंग रुपोजी पाडवी तथा चंद्रसिंग सरकार यांनी शेकडो वर्षांपूर्वी येथे होलिकोत्सवास प्रारंभ केला. या होळीला दोन शतके होत आली आहेत. सातपुडा भागातील उत्सवाचा मानबिंदू म्हणून काठीची राजवाडी होळी मानली जाते. या ठिकाणीच्या होळीपूजनाची पद्धत अनोखी मानली जाते. होलिकोत्सवाच्या सप्ताहाआधी मानाचे पुजारी परिसरात सर्वात उंच बांबू निश्‍चित करतात. तो बांबू आसपासच्या पिंपळाच्या झाडाखाली आणला जातो. तेथे पारंपारिक पद्धतीने विधीवत पूजा केली जाते. होळी ज्या ठिकाणी प्रज्वलित होते तेथून काही अंतरावर पहाटेच्या सुमारास काठी नेली जाऊन ती सजवली जाते. काठीपूजनाला हजारो भाविकांची गर्दी उसळते. पण, कुणीही ती काठी ओलांडत नाही. सजवलेली काठी होळीस्थळी आणली जाते. त्याठिकाणी येणारा प्रत्येक भाविक पाच मुठा माती काढून खोल खड्डा करतो. ही प्रक्रिया होळीची चाकरी मानली जाते. त्या खड्ड्यात काठी रोवली जाऊन आजूबाजूला लाकडे रचली जातात. शहादा, धडगाव, तळोदा, नंदुरबार, नवापूर तालुक्यांत ठिकठिकाणी आदिवासी पारंपारिक पद्धतीने होलिकोत्सव साजरा करतात. डाब येथे होळीच्या पाच दिवस अगोदर देवतांची होळी साजरी केली जाते. मोलगी येथील होळी व्यापारी होळी म्हणून विख्यात आहे. गाव होळीसोबतच पुरातन काळापासून चालत आलेल्या जंगल होळीचा विधीही आवर्जून केला जातो. त्यामागे सुख-समृद्धी, धान्यप्राप्ती, निसर्गरक्षण, जीवन आल्हाददायी व्हावे, रोगराई, इडापिडा टळावी, अशी धारणा आहे. महाराष्ट्र व मध्य प्रदेशच्या सीमेवर, तेल्या घाटात अनेर नदीच्या काठावर वसलेल्या वैजापूर (ता.चोपडा जि.जळगाव) येथील होलिकोत्सवात दोन्ही राज्यातील हजारो आदिवासी मोठ्या उत्साहात सहभागी होतात. या ठिकाणी भरणार्‍या भोंगर्‍या बाजारालासुद्धा विशेष महत्व आहे. चोपडा, यावल तालुक्यांच्या पहाडी इलाख्यात असलेल्या आदिवासी गावांमध्ये भोंगर्‍या मेळावा, होळीचा उत्सव हर्षोल्हासात पार पडतो. मध्य प्रदेशातील बड़वानी जिल्ह्यात पन्नासहून अधिक ठिकाणी सालाबादाप्रमाणे भोंगर्‍या (भगोरिया हाट) बाजार भरविण्याची परंपरा आहे. त्यात सिलावद, बालसमूद, घट्या, धवली, धनोरा, भवती, सेमलेट, पाटी, राजपूर, बांगरा, दवाना, राखीबुजूर्ग, बलवाड़ी, जोगवाड़ा, मेणीमाता, बोकराटा, ठिकरी, मोयदा, तलवाड़ा, वरला, झोपाली, गंधावल, ओझर, भागसूर, वझर, खेतिया, किरणपूर, मटली, बड़वानी, चेरवी, पोखल्या, बरूफाटक, पानसेमल, सेंधवा, इंद्रपूर, निवाली, गारा, जुलवानिया, अंजड़, सोलवन, जुनाझिरा, पलसूद, बालकुवाँ, रोसर, नागलवाड़ी, मंडवाड़ा, चाचरिया, बाबदड़, बिजासन आदी गाव-शहरांचा अंतर्भाव आहे. या ठिकाणी आदिवासी समाजातील भिलाला, पावरा, राठवा, बारेला, धानका, उरपा, ढापला या जमातींसह अन्य उपजमातींची लोकसंख्या अधिक आहे. महाराष्ट्राच्या निमूळत्या शेपुटावर शिरपूर (जि. धुळे) तालुक्यात गुलाल्या, भोंगर्‍या, होळी हे सणोत्सव साजरे करण्याची परंपरा आहे. भौगोलिक रचनेत हा भाग मध्य प्रदेशच्या सीमेला लागून असल्याने आदिवासींच्या संस्कृतीवर अल्पप्रमाणात हिंदी भाषेचा पगडा जाणवून येतो. शिरपूर तालुक्यात बोराडी, पळासनेर, सांगवी, कोडीद, शेमल्या, आंबा, खंबाळे, मोयदा, रोहिणी, मालकातर, वाकपाडा, बुडकी, बोरपाणी, न्यू बोराडी, दुर्बळ्या, झेडेअंजन, धाबापाडा, नादर्डे, सुळे आदी आदिवासीबहुल गावांमध्ये होलिकोत्सवाचे अनोखे दर्शन घडते. खरे तर साम्राज्यवादामुळे मुघल राजवटीत, त्यानंतर ब्रिटिश तसेच स्वातंत्र्योत्तर काळात राजस्थान व मध्य प्रदेशातून बहुतांश आदिवासी महाराष्ट्रात सातपुडाच्या सीमा भागात स्थायिक झाल्याचा इतिहास आहे. आदिवासींचा होलिकोत्सव पारंपारिक जरी असला, तरी गुलाल्या बाजार आणि भोंगर्‍या मेळाव्याची निर्मिती मुख्यत: राजस्थान व मध्य प्रदेशातूनच झाली आहे. मूळ पावरा जमात आणि तिच्या उपपोट जमाती भिलाला, राठवा, बारेला, धानका, उरपा, ढापला हा आदिवासी समुदाय गुलाल्या-भोंगर्‍या आयोजित करतात. मात्र, हल्ली एकूणच आदिवासी समाजाचे ते आकर्षण ठरले आहे. सातपुडाच्या दर्‍याखोर्‍यात वसलेले आदिवासी आपली संस्कृती अजूनही जिवंत ठेवल्याचे यावरून प्रकर्षाने जाणवून येते.

माहिती नसलेला गुलाल्या गुलाल्या बाजार म्हणजे आनंदाच्या प्रसंगी एकमेकांच्या अंगावर जो ‘गुलाल’ उधळला जातो त्याचा बाजार. होळीच्या पंधरा दिवसआधी, भोंगर्‍या मेळाव्याच्या एक आठवडा अगोदर या बाजाराला सुरूवात होते. हा बाजार भरविण्यामागची आदिवासींची भावना अनोखी आहे. भोंगर्‍या उत्सवाचे पुढल्या सप्ताहात आगमन होत असल्याची आठवण या बाजाराद्वारे आदिवासी मंडळी करून देतात. गुलाल्यातून भोंगर्‍याचे ‘स्वागत’ केले जाते. जीवन-संस्कृतीच्या सरोवरावरुन आशेचे शेवाळ पसरविलेल्या गरीब-मातब्बरांपासून सर्वच आदिवासी या बाजारात उत्स्फूर्तपणे सहभागी होतात. ताज्या टवटवीत पाकळ्यांवरील दवबिंदू पाहिले की, पापण्यांच्या कडा जशा ओलावतात, तसा आनंद या बाजारात एकमेकांच्या अंगाला गुलाल लावून लुटला जातो. गुलाल्या बाजाराला भोंगर्‍या मेळाव्याचे ‘पूर्वप्रतिक’ म्हणूनही महत्व आहे. आदिवासींमध्ये चैतन्य आणणारा गुलाल्या ठिकठिकाणी भरणार्‍या आठवडे बाजारासारखा असतो. या बाजारात गुलाल उडविताना परिचित-अनोळखी असा कोणताही दुजाभाव नसतो. गुलाल्यात सहभागी कुठल्याही व्यक्तीवर गुलाल उडविण्याचा हा उत्सव असल्याने कोणीही-कुणावर उडवू शकतो. पण, या आनंदोत्सवात मिसळलेल्या प्रत्येकाचा तो इच्छेचा भाग. एक आठवडाभर हा बाजार फिरत्यावारी परंपरेनुसार होत असतो. (उदाहरणार्थ :प्रत्येक आठवड्यात कोणत्या वारी कुठल्या गावाचा बाजार भरतो, त्या ठिकाणीच गुलाल्या मनवण्याचा रिवाज आहे. मग, एकाच दिवशी तीन गावांच्या बाजारांचा योगायोग जुळून येत असल्यास त्या प्रत्येक ठिकाणी स्वतंत्ररित्या हा बाजार भरविला जातो. अशीच पद्धत भोंगर्‍याचीसुद्धा आहे, हे आवर्जून नमूद केले आहे.) हा उत्सव साजरा करण्यास सर्वप्रथम ‘पावरा’ जमात पुढाकार घेते. आधुनिक काळापासून हा उत्सव परिस्थितीनुसार पार पाडण्याची प्रथा आहे. पूर्वी गुलाल्या व भोंगर्‍या मेळाव्याला केवळ ‘गुलाल्या’ म्हणूनच ओळखले जात. कालांतराने त्याची गुलाल्या आणि भोंगर्‍या अशी दोन स्वतंत्र पद्धतीत विभागणी झाली, अशी माहिती पावरा जमातीच्या बुर्जूगांच्या बोलण्यातून मिळते. गुलाल्या बाजाराचे वैशिष्ट्य म्हणजे, एखाद्या गावाला ठराविक वारी भोंगर्‍या मेळावा भरणार असेल, त्याच दिवशी एक आठवडा अगोदर गुलाल्या बाजार भरविला गेला पाहिजेे. अर्थात, जर ‘अ’ या गावात पुढच्या रविवारी भोंगर्‍या मेळावा साजरा होणार असेल, तर या रविवारी गुलाल्या बाजार भरविणे आवश्यक आहे. अन्यथा, ‘पावरा’ जमातीच्या रुढी-परंपरेनुसार नियमबाह्य मानले जाते. गुलाल्या बाजारात ‘गुलाल’ एकमेकांना लावण्याआधी अथवा उडविण्याअगोदर शुभारंभक म्हणून पावरा जमातीमधील प्रतिष्ठीत व्यक्तीला प्रथम मान दिला जातो. जर त्या प्रमुखाने आरंभाला गुलाल उडविला तरच इतरांना उधळण्याची अनुमती असते. या बाजारात सहभागी आदिवासी मंडळी जीवनावश्यक वस्तूंसह दैनंदिन उपयोगातील विविध साहित्य-साधने खरेदी करतात.

भोंगर्‍या मेळावा कशासाठी? पावरा जमातीत पूर्वापार चालत आलेल्या भोंगर्‍याचा एक रिवाजच आहे की, आपापल्या भागातील शेतजमिनीची सर्व कामे संपुष्टात आल्यावर ‘भोंगर्‍या मेळावा’ होलिकोत्सवासाठी भरवावा. भोंगर्‍या म्हणजे होळीचा एक ‘पूर्वोपोत्सव’. होळीचे खाद्यपदार्थ (गूळ, दाळ्या, फुटाणे, कंगण, खजूर आदी) खरेदी करण्यासाठी हा मेळावा खास करून आयोजित केला जातो. या मेळाव्यात पारंपारिक वेशभूषेत आदिवासी मंडळी सहभागी होत असते. तरुण मंडळी नटून-थटून येते. युवकवर्ग हातात वेगवेगळे नृत्यसाहित्य, रुमाल, कंबरेला शाल, धोतर व विविध रंगांचे शर्ट, डोक्यावर पागोटे, शुभ्र-पांढरी टोपी, तोंडात पानाचा विडा, रंगीबेरंगी चष्मे घालून तर माता-भगिनी साजश्रृंगार करून, चांदीचे विविध, आकर्षक दागिने परिधान करून पारंपारिक पेहेरावात घोळक्या घोळक्याने भोंगर्‍यात मिसळतात. काही हौशी तरुण-तरुणी हातावर नाव, नक्षी, माथ्यावर टिळा गोंदण करण्यावर बाजारात अधिक भर देतात आणि काही युवक आपल्या पांढर्‍या टोप्यांवर विविध सिनेअभिनेत्यांचे, पशुपक्षींचे छायाचित्रे रंगवून घेण्यास पसंत करतात. जीवनावश्यक, संसारोपयोगी वस्तू, रंगीबेरंगी वस्त्रालंकार, चांदीचे दागिने, टागली, कडी, चांदीचा कोरदोडा, बाहवा, कंबरेला बांधावयाचे लहान-मोठे घुंगरु, टोपली, वाद्ये, मोरपिसांचा टोप आदी वस्तूंंच्या खरेदीसाठी आदिवासींची एकच झुंंबड उडते. बच्चे कंपनी करमणूक साधनांचा उत्साहाने आनंद लुटते. या मेळाव्यात आसपासच्या गावांमधील ढोलवादक पथकेदेखील मांदळसह (ढोल वाद्याला साथ देणारे लहान चर्मवाद्य) मोठ्या संख्येने सहभागी होतात. भोंगर्‍यात प्रारंभी जो ढोल फिरविला जातो तो ज्या गावाचा मेळावा असेल त्या गावातीलच ढोल फिरविण्याची पद्धत आहे. त्यानंतर बाहेरुन आलेल्या ढोलवादक पथकांना परवानगी दिली जाते. दर्‍याखोर्‍यातून आलेल्या या पथकांदरम्यान वाद्य वाजविण्यावरून चढाओढ सुरू असते. जणूकाही एकप्रकारे स्पर्धाच होत असल्याचे विलोभनीय दृश्य पाहावयास मिळते. यावेळी ढोल पथकाभोवती त्या-त्या गावातील मंडळी मनमुदारपणे नाचगान करण्यात रममाण होते. नानातर्‍हेचे वाद्य, संगीत साहित्यांनी भोंगर्‍या मेळाव्यात नाच-गाण्याचा कार्यक्रम रंगतो. ढोल, मांदळ, तोवी (विशिष्ट ताट), टुमकळी (ढोलकीचा प्रकार), खोवखिच्या, झांजर्‍या, घुंगरू, भिर्र्‍या आणि पावी आदी पारंपारिक वाद्यांच्या तालावर मुलांपासून तर वयस्कांपावेतो पावरा नृत्यावर थिरकणारी पाऊले हृदयाचा ठाव घेतात व डोळ्यांचे अक्षरश: पारणे फेडतात. सामूहिक रिंगणनृत्य, स्वतंत्र नाच, पावरी बोलीतील गाणी या मेळाव्यात सर्वांचेच लक्ष वेधून घेते. एकात्मता, बंधूभाव, ऋणानुबंधाने भोंगर्‍या मेळाव्यात प्रेम प्रस्थापित केले जाते. यातून आदिवासींचा प्रगल्भपणा जाणवल्याशिवाय राहत नाही. होळीच्या दिवशी भरणार्‍या शेवटच्या भोंगर्‍या मेळाव्याने वर्षातून एकदा येणार्‍या या द्विसाप्ताहिक उत्सवाची आल्हाददायी सांगता होते. पावरा जमातीमधील ही संस्कृती त्यांच्या जीवनात अजूनही कार्यान्वित आहे. मानवी संस्कृतीचा उगम आदिवासीत दिसून येतो. ते जरी डोंगरदर्‍यांत वस्ती करीत असले तरी त्यांची संस्कृती शहरातील माणसांपेक्षा श्रेष्ठ ठरते.

गैरसमज आणि परिवर्तन शहरी विभागात म्हणजे, ज्यांनी कोणी हा मेळावा पाहिला नाही अगर ज्यांना भोंगर्‍याची पुरेशी माहिती नाही त्यांच्यात एक गैरसमज आहे. ‘लग्न करू इच्छिणारे तरूण-तरुणी मेळाव्यातून पलायन करतात’. पण, तसा कुठलाही प्रकार या मेळाव्यात होत नाही. कारण, माघ पौर्णिमेपासून ते फाल्गुन पौर्णिमेपर्यंत, होलिकोत्सवाची संागता होईपावेतो स्थळ (वधू) पाहणे, लग्न जमविणे व करणे यासाठी हा काळ आदिवासींमध्ये अशुभ मानला जातो. ही प्रथा पूर्वापार चालत आली आहे. मात्र, अलीकडच्या बदलत्या काळात विवाहेच्छूक आदिवासी तरुण-तरुणी गुलाल्या-भोंगर्‍या बाजारात आपले राहण्याचे ठिकाण, नातेगोते, कुळासंदर्भात परस्परांचा परिचय करुन घेण्यावर भर देताना दिसून येतात आणि पसंती झाल्यास कालांतराने ते रिवाजाप्रमाणे विवाहबद्ध होतात. सिमेंट काँक्रीटच्या जंगलात, धकाधकीच्या जनजीवनात रुळलेल्या व्यक्तींनी एकदा तरी सातपुडा पर्वतराजीत वसलेल्या पावरा जमातीच्या या उत्सवात सहभागी व्हावे. म्हणजे, त्यातून खर्‍याअर्थाने आदिवासींच्या संस्कृतीचे दर्शन होईल.

पूर्वी शेकडी गाडी (लहान आकारातील लाकडी बैलगाडीचा एक अरुंद प्रकार) जुंपून एकत्रितपणे दूरदूरच्या गावातील गुलाल्या-भोंगर्‍या बाजाराला आदिवासी सहकुटुंब हजेरी लावत. वेळप्रसंगी जवळपासच्या उत्सवात सहभागी होण्यासाठी घोळक्या-घोळक्याने पायपिट होत असे. मात्र, अलिकडे पहाडपट्टीत दळणवळण साधनांची प्रगत सोय झाल्याने त्याचा उपयोग होऊ लागला आहे. त्याखेरीज चारचाकी, दुचाकी, सायकल यासारख्या वाहनांची भर पडली आहे. ही व्यवस्था झाल्यामुळे तिचा मोठ्या प्रमाणावर वापर होऊ लागला आहे. परिणामी, बैलगाडी जुंपून जाण्याची परंपरा लोप होऊ पाहते आहे. कधाकाळी भांडण-तंटेविना हे उत्सव उत्साहात पार पडायचे. आता शांतता, सामंजस्य प्रस्थापित करण्याच्या उद्देशाने पोलिस बंदोबस्ताची आवश्यकता भासू लागली आहे. तेव्हाच्या भोंगर्‍या बाजारात तिखट-गोड गुंडा (भजी), जिलेबी, गूळ, चणे-फुटाणे, खाणकाकडी (कंगण), खजूर, गोडशेव, दाळ्यांवर ताव मारली जायची. हल्ली शृंगारिक अलंकार, कापड खरेदीवर अधिक भर दिला जातो आहे. खरे तर ही आदिवासींमधील एकप्रकारे परिवर्तनाची नांदी मानली पाहिजे. नव्वदीच्या दशकापर्यंत आदिवासींमध्ये भोंगर्‍या-होलिकोत्सवाचे खास महत्व होते. परंतु, शहरी संस्कृतीशी त्यांचा जसजसा संपर्क येतो आहे, तसतसा त्यांच्या उत्सवातही बदलाचे वारे वाहू लागल्याची वस्तुस्थिती आहे. अलिकडे बदलत्या काळात होळी सण साजरा करण्याच्या पद्धतीतही थोड्या प्रमाणात बदल झालेला दिसून येत आहे. तथा डोंगरखोर्‍यातील काही गावांमध्ये गुलाल्या-भोंगर्‍या-होलिकोत्सवाची परंपरा आजही अबाधित आहे.

होळी आनंदाची पर्वणी

आदिवासींच्या होलिकोत्सवाचा प्रारंभ होतो तो माघ पौर्णिमेपासून. गावाच्या मध्यभागी किंवा एखाद्या सार्वजनिक जागी होळीचा दांडा उभारला जातो. तेथूनच या उत्सवाला सुरूवात होते. होलिकोत्सव तसा आदिवासींच्या जीवनातील अविभाज्य घटक. जमातीपरत्वे होळी साजरा करण्याच्या वेगवेगळ्या पारंपारिक पद्धती अस्तित्वात आहेत. या उत्सवात बावा, बुध्या, गेहर्‍या यांना मानाचे स्थान आहे. होळीनंतर आयोजित विस्तवावर अनवाणी पायाने चालणे, मेलादा महत्वपूर्णच. विशेष म्हणजे होलिकोत्सवात बावा, बुध्या, गेहर्‍या श्रद्वेनुसार वेगवेगळे सजीव पात्र धारण करतात. ते मानवी आणि जंगली प्राण्यांची वेशभूषाही करतात. होळीच्या पाच दिवस आधी धनवृद्धी, कौटुंबिक वाद व विविध समस्या सुटण्यासाठी ही मंडळी नवस करते. या काळात उपवासही केला जातो. गेरनृत्यात सहभागी होणार्‍या पथकातील बावा-बुध्यांना चामडी चप्पल न वापरणे, बाक, खुर्चीवर न बसणे, खाटेवर न झोपता जमिनीवर झोपणे, दारू व नशिले पदार्थ सेवन न करणे आदी महत्त्वाचे नियम काटेकोरपणे पाळावे लागतात. होळी व ग्रामदेवतेची पुजा करुन बावा आपले व्रत फेडत असतात. त्यासाठी ते परिसरातील तीन, पाच, सात विषमसंख्येतील होळीस्थळांची पुजा केल्याशिवाय झोपत नाहीत. यादरम्यान अंघोळ करण्यास त्यांची मनाई असते. शिवाय, त्यांच्या अंगावर पाण्याचा थेंबही उडणार नाही, याची पुरेपूर खबरदारी घेतली जाते. गावाचा पोलिस पाटील, पुजारा, कारभारी, गावडाहला (गावाचा प्रतिष्ठीत) किंवा ज्येष्ठ व्यक्तींद्वारे सर्वप्रथम होळीमातेचे पूजन केले जाते. कामठीद्वारे तीर (तिरकामठा) हवेत मारला जातो. त्यांनतर पुढील सोपस्कार पार पाडले जातात. शहरी संस्कृतीत होळीला गौर्‍या अधिक वापरल्या जातात. मात्र, आदिवासींचा पहाडी इलाख्याशी अधिक संपर्क असल्याने बड्या-बड्या लाकडांचा उपयोग होळीसाठी जास्त होतो. (उपवाद, गावात यदाकदाचित संकटसदृश्य स्थिती, आकस्मिक रोगराईचे प्रमाण वाढल्यास साधी होळी संबोधून केवळ गौर्‍यांचा वापर करण्यात येतो.) होळीचा जळता दांडा कोणत्या दिशेला झुकतो वा पडतो, यावरही आदिवासी बांधवांचे अनेक भावनिक तर्क आहेत. त्यात धनधान्य उत्पादनाबाबत भविष्य वर्तविण्याची त्यांची खासियत आहे. दांडा जमिनीवर पडू न देता तलवार किंवा पाव्याद्वारे (सर्वात मोठ्या आकारातील तीक्ष्ण विडा) त्याचा शेंडा तोडून अलगद झेलला जातो. त्यानंतर विधीवत त्याची अर्चा केली जाते. इतर समाजातील मंडळीही होलिकोत्सवात सहभागी होऊन आदिवासी बांधवांबरोबर ढोल-मांदळच्या तालावर नाचण्याचा आनंद लुटतात. होळी पेटण्याच्या रात्री बुवा-बुध्या आपल्या अंगाला होळीची विभुती लावतात. तसेच अंगावर पांढर्‍या रंगाचे गोल ठिपके, डोक्यावर मोरपिसांचा टोप, ठोपली, विविध रंगांच्या कागदाने तयार केलेले टोप, कमरेभोवती-पायाला घुंगरु आणि भोपळे बांधून होळीभोवती रिंगण धरून नृत्याद्वारे रात्रभर होळीची पुजा करतात. त्यात एकजण बावा व इतर बुधे असतात. बावा व्यक्तीच्या कमरेला भोपळे बांधलेले असतात. बुध्यांच्या पायात घुंगरु, डोक्यावर रंगबेरंगी कागद चिकटवलेला बांबूच्या काड्यांचा टोप असतो. ही मंडळी दुसर्‍या दिवशी अनवाणी पायाने आसपासच्या गावांत जाऊन फाग (होळी पूजनासाठी केलेल्या खाद्यपदार्थाची वर्गणी) लोकांकडे मागतात. नवसफेडीसाठी बुडला (बावा) मंडळींना ठराविक होळी वर्षांचा काळ मानावा लागतो. धुलीवंदनाच्या दुसर्‍या दिवशी मेलादा (मेळावा) नावाचा निखार्‍यावर अनवाणी पायाने चालण्याचा बावा-बुध्या लोकांचा कार्यक्रम पार पडतो बावा मंडळींचा शेवटच्या दिवशी नदीवर अंघोळ केल्यावर होळीभोवती पुजेची प्रदक्षिणा घातल्यानंतर उपवास सोडण्याचा विधी पार पडतो. अशाप्रकारे संस्कृतीच्या पारंपारिक रंगात न्हाऊन आदिवासींमध्ये नवचैतन्य संचारते, ते होलिकोत्सवाने तरतरीत होतात आणि वर्षभर पुन्हा आपल्या संघर्षमय जगण्याला सामोरे जाण्यासाठी सज्ज असतात. शहरी संस्कृतीत जगणार्‍यांनी आयुष्यात एकदातरी आदिवासींच्या होलिकोत्सवाचा प्रत्यक्ष अनुभव घेणे गरजेचे आहे. त्यामुळे बदलत्या काळात आपण नेमके कुठे आहोत अगर आपली संस्कृती आदिवासींच्या तुलनेत कितपत मागासलेली आहे, याचा नक्कीच प्रत्यय येईल.