महाराष्ट्रातील किल्ले

राजगड, रायगड, शिवनेरी, तोरणा, सिंहगड, प्रतापगड, पुरंदर, लोहगड, पन्हाळा, सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग, जंजिरा, विशाळगड इ. महत्त्वाचे किल्ले छत्रपती शिवाजीच्या स्वराज्यात होते. शिवाजीचा जन्म शिवनेरी गडावर झाला. त्यांनी प्रथम जिंकलेला किल्ला तोरणा होय. राजगड ही मराठी राज्याची पहिली राजधानी होती. नंतर रायगड झाली. राजगड हा किल्ला शिवाजीने स्वतः बांधून घेतला. त्यापूर्वी त्या शहामृग नावाच्या डोंगरावर मुरुंबदेवाचे(ब्रह्मदेवाचे) देऊळ होते. ते देऊळ अजूनही राजगडाच्या बालेकिल्ल्यावर आहे. सिंधुदुर्ग, विजयदुर्ग व जंजिरा हे अरबी समुद्राला लागून असलेले किल्ले/जलदुर्ग आहेत. ते समुद्रमार्गे होणार्‍या शत्रूंच्या हल्ल्यापासून स्वराज्याचे रक्षण करत.

महाराष्ट्रातील २३२ किल्ल्यांची यादी :-

महाराष्ट्रातील जिल्हावार किल्ले

(जिल्ह्याच्या नावापुढील आकडा त्या जिल्ह्याच्या यादीत असलेल्या एकूण किल्ल्यांची संख्या दाखवतो. या किल्ल्यांशिवाय आणखीही काही लहान किल्ले असू शकतील.)

अमरावती जिल्हा (१)

1. गवळीगड(गाविलगड)

अहमदनगर जिल्हा (३)

1. अहमदनगरचा भुईकोट किल्ला
2. पेडगावचा बहादूरगड
3. रतनगड

उस्मानाबाद जिल्हा (२)

1. नळदुर्ग
2. परंडा

औरंगाबाद जिल्हा (१)

1. देवगिरी-दौलताबाद

कुलाबा जिल्हा (३०)

1. अवचितगड
2. उंदेरी
3. कर्नाळा
4. कुलाबा
5. कोथळीगड (पेठचा किल्ला)
6. कोरलई
7. कौला किल्ला॑
8. खांदेरी
9. घोसाळगड
10. चंदेरी
11. तळेगड
12. तुंगी
13. धक
14. पेब
15. प्रबळगड
16. बिरवाडी
17. भिवगड
18. मंगळगड-कांगोरी
19. मलंगगड
20. माणिकगड
21. मानगड॑
22. रतनगड
23. रायगड
24. लिंगाणा
25. विशाळगड
26. विश्रामगड
27. सांकशी
28. सागरगड
29. सुरगड
30. सोनगिरी

कोल्हापूर जिल्हा (८)

1. कलानिधीगड
2. पन्हाळा
3. पारगड
4. पावनगड
5. बावडा
6. भूधरगड
7. रांगणा
8. सामानगड

गोंदिया जिल्हा (१)

1. गोंदियाचा प्रतापगड

चंद्रपूर जिल्हा (२)

1. चंद्रपूरचा किल्ला
2. बल्लारशा

जळगाव जिल्हा (४)

1. अंमळनेरचा किल्ला
2. कन्हेरगड
3. पारोळयाचा किल्ला
4. बहादरपूर किल्ला

ठाणे जिल्हा (३९)

1. अर्नाळा
2. अलिबाग
3. अशीरगड
4. असावगड
5. इंद्रगड
6. उंबरगांव
7. कल्याणचा किल्ला
8. कामनदुर्ग
9. काळदुर्ग
10. केळवे-माहीम
11. कोंजकिल्ला
12. गंभीरगड
13. गुमतारा
14. गोरखगड
15. जीवधन
16. टकमक
17. ठाणे किल्ला
18. डहाणू
19. तांदुळवाडी किल्ला
20. तारापूर
21. धारावी
22. दातिवरे
23. दिंडू
24. नळदुर्ग
25. पारसिक
26. बल्लाळगड
27. बळवंतगड
28. बेलापूर
29. भवनगड
30. भैरवगड
31. भोपटगड
32. मानोर
33. माहुली
34. वररसोवा
35. वसईचा किल्ला
36. शिरगांवचा किल्ला
37. संजान
38. सिद्धगड
39. सेगवाह

धुळे जिल्हा (१)

1. सोनगीरचा किल्ला

नंदुरबार जिल्हा (१)

1. अक्काराणीचा किल्ला (अक्राणीचा किल्ला)

नागपूर जिल्हा (६)

1. आमनेरचा किल्ला
2. उमरेडचा किल्ला
3. गोंड राजाचा किल्ला
4. नगरधन(रामटेक)(भुईकोट किल्ला)
5. भिवगड
6. सिताबर्डीचा किल्ला

नाशिक जिल्हा (३७)

1. अंकाई
2. अचलगड
3. अंजनेरी
4. अलंग
5. अहिवंत
6. इंद्राई
7. कंक्राळा
8. कंचना
9. कण्हेरगड
10. कऱ्हेगड
11. कावनई
12. कुलंग
13. कोळधेर
14. गाळणा
15. घनगड
16. घारगड
17. चांदोर
18. जवळ्या
19. टंकाई
20. त्रिंगलवाडी
21. त्रिंबक
22. धैर
23. धोडप
24. पट्टा
25. बहुळा
26. ब्रह्मगिरी
27. भास्करगड
28. मार्किंडा
29. मुल्हेर
30. रवळ्या
31. राजधेर
32. रामसेज
33. वाघेरा
34. वितानगड
35. हर्षगड
36. हरगड
37. हातगड

पुणे जिल्हा (२१)

पुणे जिल्ह्यात किमान २९ किल्ले आहेत. या सर्व किल्ल्यांना प्रत्यक्ष भेट देऊन आलेल्या संदीप मा. तापकीर यांनी ’महाराजांच्या जहगिरीतून...’ हे पुस्तक लिहिले आहे. . तापकिरांनी आपल्या पुस्तकाची तालुकानिहाय मांडणी करून त्या त्या तालुक्यातल्या गडकोटांची माहिती नकाशे आणि छायाचित्रांसहित दिली आहे.या २९ किल्यांपैकी २१ किल्ल्यांची नावे याप्रमाणे :-

1. अणघई
2. कुवारी
3. चाकण
4. चावंड
5. जीवधन
6. तिकोना
7. तुंग
8. नारायणगड
9. नोरगिरी
10. पुरंदर
11. प्रचंडगड (तोरणा)
12. मल्हारगड
13. राजगड
14. राजमाची
15. विचित्रगड
16. विसापूर
17. लोहगड
18. शिवनेरी
19. सिंदोळा
20. सिंहगड
21. हडसर

रत्नागिरी-सिंधुदुर्ग जिल्हे (४२)

1. अंजनवेल
2. आंबोळगड
3. आवर किल्ला
4. कनकदुर्ग
5. कुडाळचा किल्ला
6. कोट कामते
7. खारेपाटण
8. गोवळकोट
9. गोवा
10. जयगड
11. दुर्ग रत्नागिरी
12. देवगड
13. नांदोशी
14. निवती
15. पालगड
16. पूर्णगड
17. प्रचितगड
18. फत्तेगड
19. बाणकोट
20. बांदे
21. भगवंतगड
22. भरतगड
23. भवनगड
24. भैरवगड
25. मंडणगड
26. मनसंतोषगड
27. मनोहरगड
28. महादेवगड
29. महिपतगड
30. यशवंतगड
31. रसाळगड
32. राजापूरचा किल्ला
33. रायगड
34. विजयगड
35. विजयदुर्ग-घेरिया
36. वेताळगड
37. सर्जेकोट
38. साठवली
39. सावंतवाडीचा किल्ला
40. सिंधुदुर्ग
41. सुमारगड
42. सुवर्णदुर्ग

सांगली जिल्हा (७)

1. तेरदाळ
2. दोदवाड
3. मंगळवेढे
4. शिरहट्टी
5. श्रीमंतगड
6. सांगली
7. येलवट्टी

सातारा जिल्हा (२७)

1. अजिंक्यतारा
2. कमालगड
3. कल्याणगड
4. केंजळगड
5. चंदन
6. जंगली जयगड
7. गुणवंतगड
8. नांदगिरी
9. प्रचितगड
10. प्रतापगड
11. पांडवगड
12. बहिरवगड
13. भूषणगड
14. भोपाळगड
15. मकरंदगड
16. मच्छिंद्रगड
17. महिमंडणगड
18. महिमानगड
19. सज्जनगड
20. संतोषगड
21. सदाशिवगड
22. सुंदरगड
23. वर्धनगड
24. वंदन
25. वसंतगड
26. वारुगड
27. वैराटगड

सिंधुदुर्ग जिल्हा

रत्नागिरी जिल्हा पहा.

सोलापूर जिल्हा (२)

1. अक्कलकोटचा भुईकोट
2. सोलापूरचा भुईकोट

यादीत समावेश नसलेले किल्ले

भगवान चिले यांच्या ’दुर्गम दुर्ग’ या पुस्तकावरून :-

• अचला
• कर्‍हेगड
• कांचन
• मनमाडजवळचा कात्रा
• कोंढवी
• कोळदुर्ग
• कोळदेहेर
• खारेपाटण (सिंधुदुर्ग जिल्हा)
• खैराईगड
• गडगडा
• मनमाडजवळचा गोरखगड
• घरगड
• देहेरगड
• आंबोलीजवळचा नारायणगड
• जुना पन्हाळा
• पालगड
• भवानीगड
• भास्करगड (नाशिक जिल्हा)
• कणकवलीजवळचा भैरवगड (सिंधुदुर्ग जिल्हा)
• कोथळ्याचा भैरवगड
• नरडव्याचा भैरवगड
• मेसणा
• मोरधन
• मोहनदर (नाशिक जिल्हा)
• रांजणगिरी
• राजदेहेर
• रामदुर्ग
• वाघेरा
• वेताळगड (सिंधुदुर्ग जिल्हा)
• सदानंदगड (सिंधुदुर्ग जिल्हा)
• सिद्धगड (सिंधुदुर्ग जिल्हा)
• कणकवलीचा सोनगड (सिंधुदुर्ग जिल्हा)
• बांद्याजवळचा हनुमंतगड

पहा

• महाराष्ट्रातील घाट रस्ते
• महाराष्ट्रातील किल्ले - प्रकार आणि अवयव

बाह्य दुवे

• http://www.marathimati.com/maharashtra/travel/forts/.
• महाराष्ट्रातील किल्ल्यांचे फोटो - मराठीमाती
• महाराष्ट्रातील किल्ल्यांची माहिती - मराठीमाती