कोल्हापूर जिल्हा
 |
या निःसंदिग्धीकरण पानावर एकाच शीर्षकाबद्दलच्या (किंवा एकसारख्या वाटणार्‍या शीर्षकांबद्दलच्या) लेखांची यादी आहे. जर तुम्ही मराठी विकिपीडियावरील अंतर्गत दुव्यावरुन या पानावर आला असाल तर, स्रोत पानावर वापरलेल्या दुव्याचा अभिप्रेत अर्थ पाहून त्या लेखात, यापैकी योग्य तो दुवा घालावा. |
कोल्हापूर हे महाराष्ट्र राज्याच्या दक्षिण भागात पंचगंगा नदीच्या काठावर वसलेले एक शहर आहे.[१]
हा जिल्हा ऊस उत्पादक जिल्हा म्हणून प्रसिद्ध आहे.
कोल्हापूर हे दक्षिण महाराष्ट्रातील सर्वात महत्त्वाच्या शहरांपैकी एक आहे आणि शतकानुशतके ऐतिहासिक, धार्मिक आणि सांस्कृतिक उपक्रमांचे केंद्र राहिले आहे. हे शहर त्याच्या अद्वितीय खाद्यसंस्कृतीसाठी प्रसिद्ध आहे, ज्यामध्ये त्याच्या खास कोल्हापुरी पाककृतीचा समावेश आहे. हे शहर महाराष्ट्राच्या पश्चिम भागात वसलेले आहे आणि बहुतेकदा "दक्षिण काशी" किंवा "महातीर्थ" म्हणून ओळखले जाते. याला समृद्ध इतिहास आहे, ज्यामुळे त्याला कोल्लागिरी, कोल्लादिगिरीपट्टण आणि कोल्लापूर अशी अनेक नावे मिळाली आहेत, ज्यांचा अर्थ "खोरे" आहे . २ इसवी सनाच्या सुमारास कोल्हापूरचे नाव 'कुंतल' होते. [२]
| कोल्हापूर जिल्हा कोल्हापूर जिल्हा | |
| महाराष्ट्र राज्यातील जिल्हा | |
.svg) | |
| देश |  भारत
|
| राज्य | महाराष्ट्र |
| विभागाचे नाव | पुणे विभाग |
| मुख्यालय | कोल्हापूर |
| तालुके | आजरा, करवीर, कागल, गगनबावडा, गडहिंग्लज, चंदगड, पन्हाळा, भुदरगड, राधानगरी, शाहूवाडी, शिरोळ,हातकणंगले. |
| क्षेत्रफळ | |
| - एकूण | ७,६८५ चौरस किमी (२,९६७ चौ. मैल) |
| लोकसंख्या | |
| -एकूण | ३८,७४,०१५ (२०११) |
| -साक्षरता दर | ८२.९०% |
| -लिंग गुणोत्तर | १.०४ ♂/♀ |
| प्रशासन | |
| -लोकसभा मतदारसंघ | कोल्हापूर, हातकणंगले |
| -खासदार | शाहू महाराज छत्रपती, धैर्यशील माने |
| संकेतस्थळ | |
कोल्हापूर भारतातील महाराष्ट्र राज्यातील एक जिल्हा आहे. कोल्हापूर ऐतिहासिक महालक्ष्मी मंदिर, कोपेश्वर मंदिर, खिद्रापूर, कोल्हापुरी चपला, कुस्ती, मांसाहारी जेवण आणि कोल्हापुरी गूळ या गोष्टींसाठी प्रसिद्ध आहे. येथील मसालेदार पाककृतीही तिखटपणासाठी भारतभर प्रसिद्ध आहेत. या भागातील भरपूर नद्या आणि सुपीक जमीन यामुळे मुख्यत: शेतीवर आधारित उद्योग असूनही कोल्हापूर दरडोई उत्पन्नाच्या बाबतीत आघाडीच्या जिल्ह्यांमध्ये गणला जातो.
कोल्हापूरला 'दक्षिण काशी' किंवा दक्षिणेची काशी म्हणून ओळखले जाते कारण त्याचा आध्यात्मिक इतिहास आणि त्याच्या महालक्ष्मी मंदिराच्या प्राचीनतेमुळे, ज्याला अंबाबाई म्हणून ओळखले जाते. [३]
हा प्रदेश कोल्हापुरी चप्पल नावाच्या प्रसिद्ध हस्तकला आणि वेणीच्या चामड्याच्या चप्पलच्या उत्पादनासाठी ओळखला जातो, ज्याला २०१९ मध्ये भौगोलिक संकेत पदनाम मिळाले.[४]
हिंदू पौराणिक कथांमध्ये, या शहराला "करवीर" असे संबोधले जाते.[१]
व्युत्पत्ति
[संपादन]हिंदू इतिहासातील एका राक्षस कोल्हासुराच्या नावावरून कोल्हापूर हे नाव पडले आहे.[५]
पौराणिक कथेनुसार, लोकांना त्रास दिल्याबद्दल देवांनी त्याच्या मुलांना मारल्यानंतर कोल्हासुर या राक्षसाने तपस्वीपणाचा त्याग केला. त्याने महालक्ष्मीला प्रार्थना केली आणि तिला शंभर वर्षांसाठी हा परिसर त्याच्याकडे सोडण्याची विनंती केली. या काळात त्याने असंख्य गुन्हे केले, जोपर्यंत शंभर वर्षे पूर्ण झाल्यानंतर देवी परत आली आणि त्याच्या पापांसाठी त्याला मारले.[६][७]
कोल्हासुरची शेवटची इच्छा होती की त्या जागेचे नाव त्याच्या नावावर ठेवावे, ती विनंती मान्य झाली आणि त्या भागाचे नाव कोल्हापूर ठेवण्यात आले. 'कोल्हा' हा शब्द कोल्हासुरचे प्रतिनिधित्व करतो आणि 'पूर' हा संस्कृत शब्द आहे, ज्याचा अर्थ 'शहर' असा होतो. [६][७]
८ ते १२ शतकापर्यंत या प्रदेशावर राज्य करणाऱ्या शिलाहार राज्याच्या शिलालेखांवर या भागाचा उल्लेख 'क्षुल्लकपूर' (जैन भिक्षूंचा पहिला टप्पा) आणि 'कालापुरी' असा आहे, जे सुंदर कोरीवकाम असलेली मंदिरे असलेले शहर आहे. ही ऐतिहासिक माहिती शिलाहार काळातील प्राचीन जैन मठ आणि अंबाबाई मंदिराजवळील मंदिरांमध्ये जतन केलेली आहे.
चतुःसीमा
[संपादन]कोल्हापूर जिल्हा महाराष्ट्राच्या दक्षिणेकडील शेवटचा जिल्हा असुन त्याच्या पश्चिम-नैर्ऋत्येला सिंधुदुर्ग जिल्हा, पश्चिम-वायव्येला रत्‍नागिरी जिल्हा, उत्तर-ईशान्येला सांगली जिल्हा तर दक्षिणेला कर्नाटकमधील बेळगाव जिल्हा आहे. जिल्ह्याच्या पश्चिमेला सह्याद्रीची रांग असून तेथील भाग डोंगराळ आहे.
भौगोलिकदृष्ट्या जिल्ह्याचे पश्चिम रांग , मध्य रांग आणि पूर्व रांग असे तीन विभाग मानले जातात. मध्य आणि पूर्व भागातील माती अग्निजन्य खडकापासून बनली असल्याने काळ्या रंगाची आहे तर पश्चिम भागात घाटातील डोंगराळ भागातील जांभ्या खडकापासून बनलेली लाल माती आहे. या भागातील बहुतेक जमीन जंगलाने व्यापली आहे.कोल्हापूर व रत्‍नागिरीला जोडणारा आंबा घाट, सिंधुदुर्ग जिल्ह्याला जोडणारा करूळ व फोंडा घाट, तसेच सावंतवाडीला जोडणारा आंबोली घाट हे पश्चिम महाराष्ट्र व कोकणाला जोडणारे प्रमुख घाट या जिल्ह्यात आहेत. या घाटांचा फक्त घाटमाथाच कोल्हापूर जिल्ह्यात आहे. कोल्हापूर - मिरज हा एकमेव लोहमार्ग जिल्ह्यातून जातो. पुणे, मुंबई ही राज्यातील महत्त्वाची शहरे लोहमार्गाद्वारे कोल्हापूरला जोडली गेली आहेत.
जिल्ह्यात पंचगंगा, वारणा, दुधगंगा, वेदगंगा, भोगावती, हिरण्यकेशी नदी आणि घटप्रभा या प्रमुख नद्या आहेत. या नद्या पश्चिम घाटात उगम पावून पूर्वेकडे वाहतात. पंचगंगा नदी कासारी, कुंभी, तुळशी सरस्वती(गुप्त नदी) आणि भोगावती या उपनद्यांपासून बनली आहे. कृष्णा नदी जिल्ह्याच्या पूर्व सीमेवरून वाहते तर तिल्लारी नदी पश्चिम सीमेवरून वाहते.
दळणवळण
[संपादन]राज्यातील एक जिल्हा आहे. कोल्हापूर ऐतिहासिक महालक्ष्मी मंदिर, कोल्हापुरी चपला, कुस्ती, मांसाहारी जेवण आणि कोल्हापुरी गूळ या गोष्टींसाठी प्रसिद्ध आहे. येथील मसालेदार पाककृतीही तिखटपणासाठी भारतभर प्रसिद्ध आहेत कोल्हापूरच्या गादीचा इतिहास - इ.स. १६८० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी देह ठेवला त्या वेळी छत्रपती संभाजी महाराज पन्हाळ्यावर होते. महाराजांच्या मृत्यूनंतर संभाजी राजांनी पन्हाळ्यावरून राज्य चालवण्याचा प्रथम प्रयत्न केला. परंतु नंतर त्यांनी रायगडाकडे कूच केले. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे दुसरे पुत्र राजाराम(ताराबाईने राजारामाच्या नंतर संभाजीपुत्र शाहू महाराज व ताराबाई यांच्या सत्ता संघर्षाची परिणती म्हणून ही गादी निर्माण झाली ) यांनी इ़ स.१६९८ मध्ये साताऱ्याला छत्रपतींच्या गादीची स्थापना केली. पण राजारामांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या पत्नी ताराबाईंनी राज्याची सूत्रे हाती घेऊन स्वतंत्र गादीची स्थापना कोल्हापुरात केली. राणी ताराबाईंनी पन्हाळ्यावर १७१० मध्ये स्वतंत्र राज्य स्थापनेची घोषणा केली.
कोल्हापूर भारतातील महाराष्ट्र राज्यातील एक जिल्हा आहे. कोल्हापूर ऐतिहासिक महालक्ष्मी मंदिर, कोल्हापुरी चपला, कुस्ती, मांसाहारी जेवण आणि कोल्हापुरी गूळ या गोष्टींसाठी प्रसिद्ध आहे. येथील मसालेदार पाककृतीही तिखटपणासाठी भारतभर प्रसिद्ध आहेत. या भागातील भरपूर नद्या आणि सुपीक जमीन यामुळे मुख्यत: शेतीवर आधारित उद्योग असूनही कोल्हापूर दरडोई उत्पन्नाच्या बाबतीत आघाडीच्या जिल्ह्यांमध्ये गणला जात मुंबई-पुणे-बंगळूर-चेन्नई हा राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक ४ कोल्हापूर जिल्ह्यातून जातो. पुणे-कोल्हापूर हा महामार्ग चौपदरी आहे.
कोल्हापूर व रत्‍नागिरीला जोडणारा आंबा घाट, सिंधुदुर्ग जिल्ह्याला जोडणारा करूळ व फोंडा घाट, तसेच सावंतवाडीला जोडणारा आंबोली घाट हे पश्चिम महाराष्ट्र व कोकणाला जोडणारे प्रमुख घाट या जिल्ह्यात आहेत. या घाटांचा फक्त घाटमाथाच कोल्हापूर जिल्ह्यात आहे. कोल्हापूर - मिरज हा एकमेव लोहमार्ग जिल्ह्यातून जातो. पुणे, मुंबई,सांगली,ही राज्यातील महत्त्वाची शहरे लोहमार्गाद्वारे कोल्हापूरला जोडली गेली आहेत.जिल्ह्यात पंचगंगा, वारणा, दुधगंगा, वेदगंगा, भोगावती, हिरण्यकेशी नदी आणि घटप्रभा या प्रमुख नद्या आहेत. या नद्या पश्चिम घाटात उगम पावून पूर्वेकडे वाहतात. पंचगंगा नदी कासारी, कुंभी, तुळशी सरस्वती(गुप्त नदी) आणि भोगावती या उपनद्यांपासून बनली आहे.
- महत्त्वाच्या शहरांपासून कोल्हापूर शहराचे किलोमीटरमध्ये अंतर -
तालुके
[संपादन]ऐतिहासिक महत्त्व
[संपादन]मध्ययुगीन काळ
[संपादन]राष्ट्रकूट साम्राज्याच्या पतनाच्या सुमारास शिलाहार घराण्याने कोल्हापूर येथे एक राजवंश स्थापन केला, ज्याने सातारा, कोल्हापूर आणि बेळगावी (कर्नाटक) या आधुनिक जिल्ह्यांसह दक्षिण महाराष्ट्रावर राज्य केले. त्यांची कुलदेवता देवी अंबाबाई होती, ज्याचा आशीर्वाद त्यांनी त्यांच्या ताम्रपटात (महालक्ष्मी-लब्ध-वर-प्रसाद) मिळवल्याचा दावा केला होता. कोकणच्या उत्तरेकडील शाखेतील त्यांच्या नातेवाईकांप्रमाणे, कोल्हापूरच्या शिलाहारांनी जैन विद्वान विद्याधर जिमुतवाहन यांच्या वंशातील असल्याचा दावा केला. त्यांच्या ध्वजावर सोनेरी गरुड होते. शिलाहारांनी वापरलेल्या अनेक पदव्यांपैकी एक म्हणजे तगारपुरवराधीश्वर, तगाराचा सर्वोच्च सार्वभौम शासक.
कोल्हापूर ज्या मूळ गावापासून विस्तार पावले ते गाव ब्रह्मपुरी होय. इतिहासकारांच्या मतानुसार कोल्हापूर जिल्हा परिसरावर आंध्रभ्रुत्य, कदंब, चालुक्य, राष्ट्रकूट, शिलाहार, देवगिरीचे यादव व बहामनी अशा अनेक राजवटींचा अंमल होता. कोल्हापूरच्या आसपास केलेल्या उत्खननात, तेथील पुरातन अवशेषांवर सातवाहनकालीन व बौद्ध धर्माच्या खुणादेखील आढळल्या आहेत. कोल्हापूर परिसरावर विजापूरच्या आदिलशहाची अनेक वर्षे सत्ता होती. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी मार्च, १६७३ मध्ये पन्हाळा जिंकून स्वराज्यात आणला, तसेच १६७५ मध्ये कोल्हापूर परिसर खऱ्या अर्थाने जिंकून आपल्या अखत्यारीत आणला.जिल्ह्यात पंचगंगा, वारणा, दुधगंगा, वेदगंगा, भोगावती, हिरण्यकेशी नदी आणि घटप्रभा या प्रमुख नद्या आहेत. या नद्या पश्चिम घाटात उगम पावून पूर्वेकडे वाहतात. पंचगंगा नदी कासारी, कुंभी, तुळशी सरस्वती(गुप्त नदी) आणि भोगावती या उपनद्यांपासून बनली आहे. कृष्णा नदी जिल्ह्याच्या पूर्व सीमेवरून वाहते तर तिल्लारी नदी पश्चिम सीमेवरून वाहते.
शिलाहारांची पहिली राजधानी कदाचित जतिगा दुसऱ्याच्या कारकिर्दीत कराड येथे होती, हे त्यांच्या ताम्रपटाच्या मिरज आणि बिल्हाणाच्या 'विक्रमांकदेवचरित' यावरून कळते. म्हणूनच, त्यांना कधीकधी 'कराडचे शिलाहार' म्हणून संबोधले जाते.[८] नंतर, राजधानी कोल्हापूरला हलवण्यात आली असली तरी, त्यांच्या काही अनुदानांमध्ये वलवडा आणि प्राणलक किंवा पद्मनाळ (पन्हाळा) चा डोंगरी किल्ला हे राजेशाही निवासस्थान म्हणून उल्लेख आहेत. शिलाहार काळातही कराडचे महत्त्व कायम राहिले. राष्ट्रकूट राजवटीच्या उत्तरार्धात ही शाखा सत्तेवर आली आणि इतर दोन शाखांमधील राजांप्रमाणे, ही शाखा त्यांच्या सुरुवातीच्या अनुदानातही राष्ट्रकूटांच्या वंशावळीचा उल्लेख करत नाही. त्यांनी काही काळासाठी नंतरच्या चालुक्य राजवंशाच्या अधिपत्याला मान्यता दिली. त्यांच्या शिलालेखांवरून दिसून येते की त्यांनी कन्नडला अधिकृत भाषा म्हणून वापरले होते. सुमारे ९४० ते १२२० पर्यंत या शाखेने दक्षिण महाराष्ट्रावर राज्य केले.
९४० ते १२१२ पर्यंत, कोल्हापूर हे शिलाहार राजवंशाचे सत्तेचे केंद्र होते. [९]तेरदाल येथील एका शिलालेखात असे म्हटले आहे की राजा गोंक (१०२० - १०५० इ.स.) याला साप चावला होता आणि नंतर एका जैन भिक्षूने त्याला बरे केले. त्यानंतर गोंकाने बावीसावे जैन तीर्थंकर (ज्ञानी प्राणी) भगवान नेमिनाथ यांचे मंदिर बांधले. या काळापासून, कोल्हापूर आणि आसपासच्या जैन मंदिरांना गोंक-जिनालय असे म्हणतात.
१०५५ च्या सुमारास, भोज पहिला (शिलाहार राजवंश) याच्या कारकिर्दीत, मघनंदी (कोलापुरिया) नावाच्या एका गतिमान आचार्य (आध्यात्मिक मार्गदर्शक) ने रूपनारायण जैन मंदिरात (बसदी) एक धार्मिक संस्था स्थापन केली. मघनंदीला सिद्धांत-चक्रवर्ती म्हणूनही ओळखले जाते, ज्याचा अर्थ शास्त्रांचा महान गुरू आहे. भोज पहिला नंतर आलेला गंडारादित्य पहिला सारखे शिलाहार राजे आणि श्रेष्ठी मघनंदीचे शिष्य होते.
पश्चिम चालुक्य साम्राज्य आणि चोल साम्राज्याचा राजाधिराज चोल आणि त्याचा धाकटा भाऊ राजेंद्र चोल दुसरा यांच्यात कोल्हापूर हे तीव्र संघर्षाचे ठिकाण होते. १०५२ मध्ये, कोप्पमच्या युद्धानंतर, विजेता, राजेंद्र चोल दुसरा, कोल्हापूरवर कूच केला आणि जयस्तंभ (विजयस्तंभ) उभारला.[१०]
1109 ते 1178 CE च्या दरम्यान, शिवाचे कोपेश्वर मंदिर शिलाहार राजे, गंडारादित्य I, विजयादित्य आणि भोजा II यांनी खिद्रापूर, कोल्हापूर येथे बांधले होते.[११]
संस्थान
[संपादन]कोल्हापूरच्या गादीचा इतिहास इ.स. १६८० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी देह ठेवला त्या वेळी छत्रपती संभाजी महाराज पन्हाळ्यावर होते. महाराजांच्या मृत्यूनंतर संभाजी राजांनी पन्हाळ्यावरून राज्य चालवण्याचा प्रथम प्रयत्न केला. परंतु नंतर त्यांनी रायगडाकडे कूच केले. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे दुसरे पुत्र राजाराम (ताराबाईने राजारामाच्या नंतर संभाजीपुत्र शाहू महाराज व ताराबाई यांच्या सत्ता संघर्षाची परिणती म्हणून ही गादी निर्माण झाली ) यांनी इ़ स.१६९८ मध्ये साताऱ्याला छत्रपतींच्या गादीची स्थापना केली. पण राजारामांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या पत्नी ताराबाईंनी राज्याची सूत्रे हाती घेऊन स्वतंत्र गादीची स्थापना कोल्हापुरात केली. राणी ताराबाईंनी पन्हाळ्यावर १७१० मध्ये स्वतंत्र राज्य स्थापनेची घोषणा केली.
करवीर गादीची स्थापना करणाऱ्या सरदार राणी ताराबाईंची कारकीर्द १७०० ते १७६१ अशी प्रदीर्घ होती. या कालावधीत मराठी राज्यात दुही माजली होती. ताराबाई व संभाजी महाराजांचे पुत्र शाहू यांच्यामध्ये अनेक वर्षे संघर्ष चालू होता. त्याचे केंद्र करवीरची गादी व कोल्हापूरचा परिसरच होता. राजारामांच्या दुसऱ्या पत्‍नीचा मुलगा दुसरा संभाजी तसेच, छत्रपती शाहू यांच्यामध्येही संघर्ष चालू होता. १७३१ मध्ये याच परिसरात वारणा नदीच्या काठी शाहू व दुसरा संभाजी यांच्यामध्ये तह झाला व महाराष्ट्रातील दुर्दैवी कलहाची सांगता झाली.
१७८२ मध्ये कोल्हापूरची राजधानी पन्हाळ्याहून कोल्हापूरला आली. तिसरा शिवाजी यांचे त्यांच्या मृत्यूपर्यंत म्हणजे १८१२ पर्यंत (५२ वर्षांची प्रदीर्घ कारकीर्द) कोल्हापूर गादीवर वर्चस्व होते. १८१८ च्या दरम्यान बहुतांश महाराष्ट्र ब्रिटिशांच्या ताब्यात गेला होता. पण ब्रिटिशांनी कोल्हापूर संस्थान खालसा केले नाही, त्याचे अस्तित्त्व कायम ठेवले. पुढे १९४९ मध्ये संस्थान भारतीय संघराज्यात विलीन होईपर्यंत कोल्हापूर स्वतंत्र होते.
शास्त्रीय संदर्भ
[संपादन]कोल्हापूरचा उल्लेख देवी-भागवत पुराणातील शेवटच्या अध्यायातील देवी गीतेत आहे, जो शक्तीवादाचा ग्रंथ आहे. कोल्हापूर हे कोल्लम्म पूजेचे ठिकाण म्हणून ओळखले जाते. ग्रंथात देवी म्हणते,
"हे पर्वतराजा! तरीही मी माझ्या भक्तांना माझ्या प्रेमातून काहीतरी सांगत आहे. ऐका. दक्षिणेकडील देशात कोल्लापुरा नावाचे एक उत्तम तीर्थक्षेत्र आहे. येथे देवी अंबाबाई नेहमीच वास करते."[१२]
राजकीय संरचना
[संपादन]कोल्हापूर जिल्ह्यात एकूण २ लोकसभा व १० विधानसभा मतदारसंघ आहेत.
लोकसभा मतदारसंघ : कोल्हापूर, हातकणंगले.
विधानसभा मतदारसंघ : चंदगड,राधानगरी, कागल,कोल्हापूर दक्षिण, कोल्हापूर उत्तर, करवीर, शाहूवाडी, हातकणंगले, इचलकरंजी, शिरोळ.
तसेच ६७ जिल्हा परिषद मतदारसंघ व १३४ पंचायत समिती मतदारसंघ जिल्ह्यात आहेत.
भूगोल
[संपादन]कोल्हापूर हे महाराष्ट्राच्या नैऋत्येस वसलेले एक अंतर्देशीय शहर आहे, जे मुंबईच्या दक्षिणेस ३७३ किमी (२३२ मैल) आणि पुण्याच्या दक्षिणेस २३० किमी (१४० मैल) अंतरावर, बेंगळुरूच्या वायव्येस ६१३.८ किमी (३८१.४ मैल) अंतरावर, हैदराबादच्या पश्चिमेस ५५२ किमी (३४३ मैल) अंतरावर आणि सांगली शहराच्या पश्चिमेस ४७ किमी (२९ मैल) अंतरावर आहे. महाराष्ट्रात, कोल्हापूरची जवळची शहरे आणि गावे इचलकरंजी २७ किमी (१७ मैल), जयसिंगपूर १३ किमी (८.१ मैल), कोडोली ३५ किमी (२२ मैल), पेठ वडगाव १५ किमी (९.३ मैल) कागल २१ किमी (१३ मैल), कसबा वाळवा ३० किमी (१९ मैल), सातारा ११५ किमी (७१ मैल) आहेत. हे पश्चिम घाटातील सह्याद्री पर्वतरांगांमध्ये ५६९ मीटर (१,८६७ फूट) उंचीवर आहे. [१३] उमगाव गावाजवळ तांबरापर्णी नदीचे धरण जवळ आहे, तसेच राधानगरी आणि कळंबवाडी धरणेही आहेत. पन्हाळा 21.5 किमी (13.4 मैल) आणि ज्योतिबा मंदिर 21.7 किमी (13.5 मैल) कोल्हापूरच्या परिसरातही आहेत.
जलशास्त्र
[संपादन]पंचगंगा नदी पश्चिम घाटातून उगम पावते. तिच्या पाच उपनद्या आहेत ज्या शहर आणि परिसराला पाणीपुरवठा करतात - भोगावती, तुळशी, कुंभी, कासारी आणि धामणी नद्या. कोल्हापूरमध्ये अनेक तलाव आहेत. रंकाळा तलाव एकेकाळी दगडखाणी होता.
कळंबा तलाव १८७३ मध्ये बांधण्यात आला. हे दोन्ही तलाव शहराला घरगुती पिण्याचे पाणी पुरवतात.
हवामान
[संपादन]कोल्हापूर जिल्ह्यातील पूर्वेकडील भागात कोरडे तर पश्मिम घाटातील भागांत थंड हवामान असते. जिल्ह्यात पाऊस मुख्यपणे जून ते सप्टेंबर या काळात नैर्ऋत्य मोसमी वाऱ्यांमुळे मिळतो, एप्रिल आणि मे महिन्यांत वळीवाचा पाऊसही पडतो. जिल्ह्यातील पश्चिमेकडील भागात पावसाचे प्रमाण जास्त आहे. येथील गगनबावड्यामध्ये वार्षिक सरासरी ५००० मिमी पाऊस असतो. त्यामानाने पूर्वेकडील तालुक्यांमध्ये कमी म्हणजे वार्षिक सरासरी ५०० मिमी पाऊस असतो.
कोल्हापूरचे हवामान हे महाराष्ट्रात सामान्यतः आढळणारे किनारी आणि अंतर्गत घटकांचे मिश्रण आहे. तापमान १० ते ३५ °C (५० आणि ९५ °F) दरम्यान असते. कोल्हापूरमधील उन्हाळा शेजारच्या अंतर्गत शहरांपेक्षा तुलनेने थंड असतो, परंतु जास्त आर्द्र असतो. कमाल तापमान क्वचितच ३५ °C (९५ °F) पेक्षा जास्त असते आणि सामान्यतः ३३ ते ३५ °C (९१ आणि ९५ °F) दरम्यान असते. या हंगामात किमान तापमान २४ ते २६ °C (७५ ते ७९ °F) असते.
पश्चिम घाटाच्या जवळ असल्याने जून ते सप्टेंबर या काळात शहरात मुबलक पाऊस पडतो. या मुसळधार पावसामुळे या महिन्यांत अनेकदा गंभीर पूर येतो. २००५, २००६, २०१९ आणि २०२१ सारख्या वर्षांत लक्षणीय पूर आले. पावसाळ्यात तापमान १९ ते ३० °C (६६ आणि ८६ °F) दरम्यान कमी असते.
कोल्हापूरमध्ये नोव्हेंबर ते फेब्रुवारी या काळात हिवाळा येतो. पुणे आणि नाशिकसारख्या महाराष्ट्रातील इतर शहरांपेक्षा, येथील हिवाळ्यातील तापमान तुलनेने जास्त असते. येथील किमान तापमान ९ ते १६ °C (४८ ते ६१ °F) पर्यंत असते, तर कमाल तापमान २४ ते ३२ °C (७५ ते ९० °F) पर्यंत असते, कारण ते उंचावर आणि पश्चिम घाटाच्या जवळ आहे. या हंगामात कमी आर्द्रता आल्हाददायक हवामान निर्माण करण्यास हातभार लावते.
प्रशासन
[संपादन]कोल्हापूर हे कोल्हापूर महानगरपालिकेद्वारे (केएमसी) प्रशासित आहे. शहर पाच वॉर्डमध्ये विभागलेले आहे, ज्यांची नावे अ ते ई अशी आहेत. महानगरपालिका रहिवाशांसाठी सांडपाणी प्रक्रिया आणि मोफत अंत्यसंस्कार यासारख्या सेवा पुरवते आणि कोल्हापूर रोड प्रकल्पासारख्या अनेक सुधारणा केल्या आहेत.[१४]
व्यवसाय उद्योग
[संपादन]
उद्योग,उद्योग शेती आणि शेतीशी संबंधित इतर व्यवसाय होत. याशिवाय कोल्हापूर शहराजवळ लोहकाम ( ज्यात मुख्यत: मोटारींचे भाग तयार केले जातात अशा फाउंड्रीज) आणि कोल्हापुरी चपला बनवण्याचे बरेच छोटे कारखाने आहेत. इचलकरंजी या शहरात बरेच वस्त्रकामाशी व संबंधित उद्योग आणि कारखाने आहेत. हे कारखाने तयार मालाची थेट निर्यात करतात. हुपरी हे गाव चांदीकामासाठी प्रसिद्ध आहे. सहकार व उद्योगधंदे - कोल्हापूर हे महाराष्ट्रातील सहकारी चळवळीचे माहेरघरच मानले जाते. सहकारी चळवळ भारतात व महाराष्ट्रात रुजण्याच्या अगदी सुरुवातीच्या काळात (१९१२-१३) कोल्हापूर संस्थानात सहकारी संस्था अधिनियम राजर्षी शाहू महाराजांनी लागू केला होता. तसेच सहकार तत्त्वाच्या अगदी जवळ जाणरी भिसी पद्धत किंवा पुष्टीफंड योजना १९ व्या शतकात फक्त कोल्हापूर जिल्ह्यात अस्तित्त्वात होती. भिशी पद्धत सहकारी बँकेची छोटी प्रतिकृती असून गेली २०० वर्षे जिल्ह्यात अस्तित्त्वात आहे. याचाच परिणाम म्हणून आज कोल्हापूर जिल्ह्यात हजारो सहकारी संस्था (सहकारी बँका, पतसंस्था, दूध सोसायट्या, सहकारी साखर कारखाने, शेतकी सहकारी संस्था... इ.) कार्यरत आहेत.
जिल्ह्यात कोल्हापूर, जयसिंगपूर, इचलकरंजी, हुपरी, यड्राव, हातकणंगले शिरोळ, शिरोली, हलकर्णी , गडहिंग्लज वअलीकडेच स्थापण झालेली कागल पंचतारांकितऔद्योगिक वसाहत इत्यादी ठिकाणी औद्योगिक वसाहती आहेत. इचलकरंजी येथील औद्योगिक वसाहत ही सहकारी तत्त्वावरील देशातील सर्वांत मोठी वसाहत आहे. जिल्ह्यातील इचलकरंजी या गावाला महाराष्ट्राचे मॅंचेंस्टर म्हणले जाते. येथील यंत्रमाग व हातमाग उद्योग प्रसिद्ध आहे. दी डेक्कन को-ऑपरेटिव्ह स्पिनिंग मिल (१९६२) व कोल्हापूर जिल्हा शेतकरी विणकरी सहकारी संस्था (१९६२) या महाराष्ट्रातील पहिल्या सहकारी सूत गिरण्या इचलकरंजी येथे सुरू करण्यात आल्या. (काही पुस्तकांत या गिरण्या देशांतील पहिल्या सूत गिरण्या असल्याचा उल्लेख आढळतो.)
जिल्ह्यातील अभियांत्रिकी उद्योग भारतातच नव्हे तर आंतरराष्ट्रीय स्तरावर प्रसिद्ध आहे. जिल्ह्यातील हजारो अभियांत्रिकी कार्यशाळांमध्ये, फाऊंड्रीजमध्ये ऑईल इंजिन्स, शेतीची अवजारे, विविध यंत्रांचे सुटे भाग, तांब्याची व ॲल्युमिनियमची तार इत्यादी गोष्टी बनवल्या जातात. येथील यंत्रांची, सुट्या भागांची फिलिपाईन्स, सिरिया, इराण, घाना, इजिप्त या देशांमध्ये निर्यात केली जाते.
कोल्हापूर जिल्हा दूध उत्पादक सहकारी संघ ही जिल्ह्यातील महत्त्वपूर्ण संस्था गोकुळ या नावाने ओळखली जाते. या संस्थेच्या गोकुळ दुधाचा पुरवठा पूर्ण महाराष्ट्रात (प्रामुख्याने मुंबईला) केला जातो. एकूण २५०० सहकारी दूध सोसायट्या (डेअऱ्या) या संघाच्या सभासद आहेत. जिल्ह्यात वारणानगर येथे दुधाचे पदार्थ तयार करण्याचा उद्योग आहे. वारणा सहकारी दूध उत्पादक संघाचे वारणा दूध तसेच प्रक्रिया केलेले पदार्थ मुंबई, ठाणे, पुण्यासह कर्नाटक व गोवा या राज्यातही जातात.
पूर्वीपासूनच्या ऊसाच्या भरघोस उत्पादनामुळे जिल्ह्यातील गूळ उद्योगाला सुमारे १५० वर्षांची परंपरा आहे. येथील गूळ महाराष्ट्रातच नव्हे तर अन्य राज्यांतही प्रसिद्ध आहे. येथील साखरही प्रसिद्ध असून पूर्वीपासून साखरेची निर्यात केली जाते.
जिल्ह्यातील कागल, हातकणंगले व शिरोळ तालुक्यात तंबाखूचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणावर केले जाते. त्यामुळे जिल्ह्यात विडी उद्योगही मोठ्या प्रमाणावर चालतो.
कोल्हापूर शहरासह जिल्ह्यातील अनेक तालुक्यांत बनणाऱ्या कोल्हापुरी चपला भारतातच नव्हे तर जगभरात प्रसिद्ध आहेत. पर्यटकांसाठी हा आकर्षणाचा मुद्दा आहेच, शिवाय अमेरिका, ऑस्ट्रेलिया, जर्मनी या देशांत कोल्हापुरी चपलांची निर्यात केली जाते. कागल तालुक्यातील कापशी हे गावही या चपलांसाठी प्रसिद्ध आहे.
येथील हुपरी हे गाव चांदीवरील कलाकुसरीच्या कामासाठी प्रसिद्ध आहे. येथे सोनार समाजासह मराठा, ब्राह्मण, जैन व मुस्लिम कारागीरही या उद्योगात व्यस्त आहेत. कोल्हापुरी डोरले (मंगळसूत्र) व कोल्हापुरी साज (गळ्यातील दागिना) महाराष्ट्रात सुप्रसिद्ध आहेत.
जिल्ह्यात हिरडा या औषधी वनस्पतीची खूप झाडे आहेत. त्यामुळे हिड्यांपासून टॅनिन (औषधी अर्क) बनवण्याचा कारखाना आंबा गावाजवळ सुरू करण्यात आला आहे.कोल्हापूरच्या गादीचा इतिहास - इ.स. १६८० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांनी देह ठेवला त्या वेळी छत्रपती संभाजी महाराज पन्हाळ्यावर होते. महाराजांच्या मृत्यूनंतर संभाजी राजांनी पन्हाळ्यावरून राज्य चालवण्याचा प्रथम प्रयत्न केला. परंतु नंतर त्यांनी रायगडाकडे कूच केले. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे दुसरे पुत्र राजाराम(ताराबाईने राजारामाच्या नंतर संभाजीपुत्र शाहू महाराज व ताराबाई यांच्या सत्ता संघर्षाची परिणती म्हणून ही गादी निर्माण झाली ) यांनी इ़ स.१६९८ मध्ये साताऱ्याला छत्रपतींच्या गादीची स्थापना केली. पण राजारामांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या पत्नी ताराबाईंनी राज्याची सूत्रे हाती घेऊन स्वतंत्र गादीची स्थापना कोल्हापुरात केली. राणी ताराबाईंनी पन्हाळ्यावर १७१० मध्ये स्वतंत्र राज्य स्थापनेची घोषणा केली.
शेती
[संपादन]जिल्ह्यात पाण्याचा मुबलक पुरवठा असल्यामुळे १२ महिने विविध पिके घेतली जातात. सहकारी साखर कारखान्यांमुळे ऊस हे महत्त्वाचे पीक आहे. पश्चिमेकडील भागात मुख्यत: भात पिकतो. खरीप पिकांमध्ये मुख्यत: भाताव्यतिरिक्त ऊस, भुईमूग, सोयाबीन व ज्वारी, नाचणी काही प्रमाणात असतात. रब्बी पिकांमध्ये मुख्यतः ज्वारी, गहू आणि तूर ही पिके घेतली जातात. तांदूळ हे जिल्ह्यातील प्रमुख पीक आहे. प्रामुख्याने चंदगड, शाहूवाडी, राधानगरी, भुदरगड या तालुक्यांत ते मोठ्या प्रमाणावर घेतले आहे. ऊस हेही जिल्ह्यातील महत्त्वाचे पीक आहे. त्याचप्रमाणे कागल, हातकणंगले व शिरोळ या तालुक्यांत तंबाखूचे पीक मोठ्या प्रमाणावर घेतले जाते. दर हेक्टरी खतांचा सर्वांत अधिक वापर करणारा हा जिल्हा आहे.
सहकारी तत्त्वावर ऊस शेती ही पद्धत कोल्हापूर जिल्ह्यात सुमारे २०० वर्षांपासून रूढ आहे. या पद्धतीस ऊसाची फड पद्धत असे म्हणतात. कोणताही लिखित कायदा, नियमावली, लेखी करार या गोष्टी नसतानाही केवळ शेतकऱ्याच्या परस्पर सहकार्याच्या भावनेमुळे ही पद्धत अखंडपणे चालू आहे. जिल्ह्याच्या पश्चिम भागात ही सहकारी शेती पद्धत आजही अस्तित्त्वात आहे.
कोल्हापूर जिल्ह्यात भात संशोधन केंद्र (राधानगरी), फळ संशोधन केंद्र (आजरा) ही उपकेंद्रे असून ऊस संशोधन केंद्र (कोल्हापूर) हे प्रादेशिक संशोधन केंद्रही कार्यरत आहे. कृषी मालाची विक्री, कृषीविषयक आवश्यक माहितीचा प्रचार यांसाठी इंटरनेटने जोडलेले देशातील पहिले गाव म्हणजे जिल्ह्यातील वारणा हे होय.
धार्मिक स्थळे
[संपादन]जिह्यातील नरसोबाची वाडी उर्फ नृसिंहवाडी हे नृसिंह सरस्वतींचे मंदिर असलेले गाव प्रसिद्ध धार्मिक स्थळ आहे. त्याचप्रमाणे वाडीरत्‍नागिरीच्या डोंगरावरील जोतीबा मंदिर सुद्धा प्रसिद्ध आहे. तसेच कोपेश्वर मंदिर, खिद्रापूर हे शिलाहार शैलीतील स्थापत्यासाठी प्रसिद्ध असलेले शिवमंदिर आहे. तसेच महालक्ष्मी मंदिर हे प्रमुख आणि प्रसिद्ध धार्मिक स्थळ आहे.तसेच कागल येथील गैबीपिरसाहेब दर्गा हे देखील प्रमुख आकर्षण आहे
सहकारी संस्था
[संपादन]सहकारी चळवळीच्या बाबतीत कोल्हापूर महाराष्ट्रातील आघाडीच्या जिल्ह्यांपैकी एक आहे. सहकारी चळवळीमुळे जिल्ह्यातील विविध क्षेत्रात क्रांतिकारी विकास झाला. जिल्ह्यात सुमारे ९६२४ सहकारी संस्था आहेत. जवळजवळ ३१.२१ लाख लोक त्यांचे सदस्य आहेत. सर्व संस्थांकडे मिळून एकंदर ३६४.२६ कोटी रुपयांचे भांडवल आहे. यातील २५.९५ कोटी सरकारी तर ३३८.३२ कोटी प्रत्यक्ष संस्थांचे आहेत.
विविध सहकारी संस्थांपैकी सहकारी साखर कारखाने, सहकारी दुग्ध उद्योग, सहकारी कापड गिरण्या आणि सहकारी पतसंस्था या मोठे काम करताना दिसतात.
सहकारी बँका (इ.स. २०१६ची स्थिती)
[संपादन]कोल्हापूर जिल्ह्यातील ’कोल्हापूर जिल्हा मध्यवर्ती सहकारी बँक’ व काही नागरी सहकारी बँकांची संचालक मंडळे गैरकारभारामुळे बरखास्त झाली आहेत.
जिल्हा बँकेचे २८ जणांचे संचालक मंडळ बरखास्त झाले असून तीन मृत वगळता २५ संचालकांवर कारवाई होणार आहे. या संचालकांपैकी आमदार हसन मुश्रीफ हे महाराष्ट्र राज्य मध्यवर्ती सहकारी बँकेच्या बरखास्त संचालक मंडळातही आहेत. बरखास्त संचालक मंडळात असलेल्या दिग्गजांची साखर कारखाना, बँका, सूतगिरण्यांसह विविध सहकारी संस्थांमधील पदे धोक्यात आली आहेत.[१५]
सहकारी साखर कारखाने
[संपादन]इकोसेन्सिटीव झोनमधील प्रस्तावित गावे
[संपादन]पश्चिम घाट परिसर तज्ञ गटाने दिलेल्या अहवालात जिल्ह्यातील १९२ गावे प्रस्तावित केली आहेत. अनेक लोकप्रतिनिधी यावर आक्षेप घेत आहेत.[१६]
बाह्य दुवे
[संपादन]- इंग्रजी विकिपीडियाचा दुवा
- कोल्हापूर जिल्हाधिकारी कार्यालय
- सहकारी पतसंस्था माहिती Archived 2018-11-12 at the Wayback Machine.
संदर्भ
[संपादन]- ^ a b Karade, Jagan (2009). Occupational Mobility among Scheduled Castes. Newcastle-upon-Tyne: Cambridge Scholars Publisher. ISBN 978-1-5275-6131-1.
- ^ Strangleman, Tim (2014-12). "Remembering Working-Class Life: History, Sociology and Working-Class Studies". Sociology. 48 (6): 1232–1237. doi:10.1177/0038038514547801. ISSN 0038-0385.
|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य) - ^ Suresh, B. N. (2021). Space and Beyond: Professional Voyage of K. Kasturirangan. Singapore: Springer. ISBN 978-981-336-510-0.
- ^ -, Syed Jahid Abdullah (2023-03-16). "Impact of Geographical Indication Tag on Banarasi Bracade and Sarees". International Journal For Multidisciplinary Research. 5 (2). doi:10.36948/ijfmr.2023.v05i02.1837. ISSN 2582-2160.CS1 maint: numeric names: authors list (link)
- ^ Divekar, V.D. (1972-06). "Book Reviews : Manohar Malgonkar, Chhatrapatis of Kolhapur, Popular Praka shan, Bombay, 1971, pp. xiv, 613, Rs. 80". The Indian Economic & Social History Review. 9 (2): 229–231. doi:10.1177/001946467200900208. ISSN 0019-4646.
|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य) - ^ a b Doniger, Wendy, ed. (1993). Purāna perennis: reciprocity and transformation in Hindu and Jaina texts. Albany, N.Y: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-1381-4.
- ^ a b Pawar D. H, Pawar D. H; Ptil, Swati (2012-01-15). "Spatio-temporal Trend of Devotees Visit Mahalaxmi Temple of Kolhapur: a Geographical Analysis". Paripex - Indian Journal Of Research. 3 (2): 124–127. doi:10.15373/22501991/feb2014/39. ISSN 2250-1991.
- ^ "Geography at the British Association". Scottish Geographical Magazine. 69 (3): 127–129. 1953-12. doi:10.1080/14702545308553801. ISSN 0036-9225.
|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य) - ^ Legends. Routledge. 2016-12-05. pp. 97–102. ISBN 978-1-315-23474-8.
- ^ Allan, J. (1935-07). "Studies in Cōla History and Administration. Madras University Historical Series, No. 7. By K. A. Nilakanta Sastri. 9½ × 6½, pp. vii + 210, pls. 4. Madras: University of Madras, 1932. Sh. 6". Journal of the Royal Asiatic Society. 67 (3): 527–528. doi:10.1017/s0035869x00087347. ISSN 1356-1863.
|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य) - ^ Raje, Mehrunnisa; Jagtap, Mahendra; Deshmukh, Nandkishor; Lale, Swapnil (2022-06-30). "Investigation of Asymptomatic Malaria Transmission through Mass Surveillance Campaign in Gadchiroli, Maharashtra. 1". Bharati Vidyapeeth Medical Journal. 2 (2): 27–32. doi:10.56136/bvmj/2022_00048 Check
|doi=value (सहाय्य). ISSN 2582-9874. - ^ Legend of Constancie’. Although that virtue is Shepheardes Calender was thoroughly glossed by named only once before, to describe Guyon and his E.K., and his Dreames, as he told Harvey with some Palmer as they prepare to enter the Bower of Bliss (II pride, had ‘growen by means of the Glosse, (running xii 38.9), it is implicit in each virtue. Its importance continually in maner of a Paraphrase) full as great as is indicated in Elyot’s Gouernour 3.19: ‘that man my Calendar’ (Spenser 1912:612). In glossing The which in childehode is brought up in sondry vertues, Faerie Queene, I have taken E.K. as my guide, shar-if eyther by nature, or els by custome, he be nat ing his apprehension that without glosses ‘many induced to be all way constant and stable, so that he excellent and proper devises both in wordes and meue nat for any affection, griefe, or displeasure, all matter would passe in the speedy course of reading, his vertues will shortely decaye’. It seems inevitable either as unknown, or as not marked’ (Epistle). (For also that this legend, appropriately foreshortened, the historical practice that informs his glossing, see should be the seventh and final book, for that num-Tribble 1993:12–17, 72–87, and Snare 1995.) I ber heralds the poet’s day of rest to round out his six limit my annotations chiefly to words that need to be days of labour. On seven as the number of constancy explicated for readers today, selecting their meanings and mutability, see A. Fowler 1964:58. Such tradi-from the entirely indispensable OED, though I tional number symbolism would seem to determine believe that, finally, most may be clarified by their the numbering of the cantos: vi for the days of cre-immediate context and by their use elsewhere in the ation evident in Mutabilitie’s reign; vii for Nature’s poem. For several reasons, I have avoided interpreta-orderly control over that reign; and viii for regenera-tion as much as possible. First, limitations of space tion and resurrection; see I viii Arg. 1–2n, Bieman do not give me any choice. Second, I agree with 1988:233–38, and headnote to VII viii. Hanna 1991:180 that the annotator who resorts to The fragmentary nature of the cantos, and their interpretation will ‘impose his being, in a double differences in form from the previous books, pre-attack, on the reader and on the text’. Third, I agree clude any understanding of their place in a poem that also with Krier 1994:72 that an annotator’s inter-fashions the virtues. One may only speculate that they pretation is ‘premature and deracinated, especially provide a recapitulation or coda to certain themes for pedagogical purposes’. Fourth, I believe that any in the previous books, such as mutability; or ‘a interpretation of the poem – including my own – is detached retrospective commentary on the poem as Procrustean: a matter of finding several points com-a whole’ (Blissett 1964:26); or the allegorical ‘core’ mon to the poem and some other discourse, and of a book on constancy (Lewis 1936:353). Or that then aligning them, using whatever force is needed they constitute ‘one of the great philosophical poems to spin one’s own tale. All ‘readings’ of the poem of the language’ (Kermode 1965:225) that may be without exception are misreadings, at best partial read as an eschatology (Zitner 1968:11), or as a readings, if only because they are translations. At the theodicy (Oram 1997:290–300), or as an Ovidian same time I recognize that I am interpreting the brief epic (Holahan 1976, C. Burrow 1988:117–19) poem in drawing the reader’s attention to the mean-that treats the dialectical relationship of Nature and ings of its words, and adding such commentary as I Mutabilitie (Nohrnberg 1976:741–44), or the think represents a consensus on how the poem may nature of time itself (Waller 1994:181–85). be understood today. Yet I ask only that readers appreciate Spenser’s art in using words. Although his Annotations. Routledge. 2014-06-11. pp. 39–39. ISBN 978-1-315-83469-6.
- ^ Clifford, Jim; MacFadyen, Josh; Macfarlane, Daniel (2018-03-15). "Introducción a Google Maps y Google Earth". Programming Historian en español (2). doi:10.46430/phes0036 Check
|doi=value (सहाय्य). ISSN 2517-5769. - ^ Putta, Shilpa; Jangale, Neeta; Pednekar, Sushma; Kulkarni, Vijay; Walawalkar, Aparajeet (2019). "nvasive candidiasis outbreak in a neonatal intensive care unit (NICU), a descriptive study from tertiary care teaching hospital of western part of Maharashtra". MedPulse International Journal of Microbiology. 9 (2): 09–12. doi:10.26611/1008921. ISSN 2550-7648.
- ^ "बरखास्त संचालक मंडळात असलेले उर्वरित २५ संचालकही अडचणीत". 24 जाने, 2016.
|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य) - ^ "कस्तुरीरंगन शिफारशींवर जनसुनावणी घ्या". Maharashtra Times. 28 ऑक्टो, 2013.
|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य)[permanent dead link]
| क्र | कारखान्याचे नाव | गाव | तालुका |
|---|---|---|---|
| १ | भोगावती सहकारी साखर कारखाना | परिते (शाहूनगर) | करवीर |
| २ | श्री दत्त शेतकरी सहकारी साखर कारखाना | दत्तनगर | शिरोळ |
| ३ | छत्रपती शाहू सहकारी साखर कारखाना | शाहूनगर | कागल |
| ४ | दत्त सहकारी साखर कारखाना | आसुर्ले पोर्ले | पन्हाळा |
| ५ | दौलत शेतकरी सहकारी साखर कारखाना | हलकर्णी | चंदगड |
| ६ | दूधगंगा वेदगंगा सहकारी साखर कारखाना | बिद्री | कागल |
| ७ | गडहिंग्लज सहकारी साखर कारखाना | हरळी | गडहिंग्लज |
| ८ | कुंभी कासारी सहकारी साखर कारखाना | कुडीत्रे | करवीर |
| ९ | दे. भ. रत्‍नाप्पा कुंभार पंचगंगा सहकारी साखर कारखाना | गंगानगर | हातकणंगले |
| १० | तात्यासाहेब कोरे सहकारी साखर कारखाना | वारणानगर | पन्हाळा |
| ११ | छत्रपती राजाराम सहकारी साखर कारखाना | कसबा बावडा | करवीर |
| १२ | जवाहर शेतकरी सहकारी साखर कारखाना | हुपरी | हातकणंगले |
| १३ | आजरा शेतकरी सहकारी साखर कारखाना | गवसे | आजरा |
| १४ | सदाशिवराव मंडलिक सहकारी साखर कारखाना | हमीदवाडा | कागल |
| १५ | शरद सहकारी साखर कारखाना | नरंदे | हातकणंगले |
| राजधानी |  | |
|---|---|---|
| उपराजधानी | ||
| प्रशासकीय विभाग | ||
| विषय | इतिहास - भूगोल - अर्थव्यवस्था - पर्यटन - मराठी भाषा - मराठी लोक - मराठी साहित्य - मराठी चित्रपट - महाराष्ट्रीय भोजन | |
| जिल्हे | नागपूर • चंद्रपूर • भंडारा • गोंदिया • गडचिरोली • अमरावती • अकोला • वाशिम • हिंगोली • नांदेड • वर्धा • यवतमाळ • बुलढाणा • ठाणे • मुंबई उपनगर • मुंबई शहर • रायगड • रत्‍नागिरी • सिंधुदुर्ग • नाशिक • अहिल्यानगर • पुणे • सातारा • सांगली • कोल्हापूर • नंदुरबार • धुळे • जळगाव • छत्रपती संभाजीनगर • जालना • परभणी • बीड • लातूर • धाराशिव • सोलापूर • पालघर | |
| मुख्य शहरे | ||
| मुख्यमंत्री | यशवंतराव चव्हाण · मारोतराव कन्नमवार · वसंतराव नाईक · शंकरराव चव्हाण · वसंतरावदादा पाटील · शरद पवार · अब्दुल रहमान अंतुले · बाबासाहेब भोसले · शिवाजीराव निलंगेकर · सुधाकरराव नाईक · मनोहर जोशी · नारायण राणे · विलासराव देशमुख · सुशीलकुमार शिंदे · अशोक चव्हाण · पृथ्वीराज चव्हाण · देवेंद्र फडणवीस · उद्धव ठाकरे · एकनाथ शिंदे | |