"भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

	भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म
लेखक	डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर
मूळ शीर्षक (अन्य भाषेतील असल्यास)	The Buddha and His Dhamma
भाषा	इंग्रजी
देश	भारत
साहित्य प्रकार	धर्मशास्त्र
प्रकाशन संस्था	सिद्धार्थ महाविद्यालय प्रकाशन, मुंबई
प्रथमावृत्ती	इ.स. १९५७
विषय	भारतीय बौद्धांचा धर्मग्रंथ
पृष्ठसंख्या	५९९

इतिहास न्याहाळा

← मागील फरक पुढील फरक →

Content deleted Content added

दृश्यविकिमजकूर

Inline

२३:५३, १९ जुलै २०१९ ची आवृत्ती

भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म (इंग्रजी: The Buddha and His Dhamma) हा गौतम बुद्धांच्या जीवनावर आणि बौद्ध धर्माच्या तत्त्वज्ञानावर आधारलेला बोधिसत्त्व डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर लिखित प्रसिद्ध व अखेरचा ग्रंथ आहे. ‘द बुद्ध अ‍ॅण्ड हिज धम्म’ हा इंग्रजी ग्रंथ आंबेडकरांचे महापरिनिर्वाण झाल्यानंतर डॉ. आंबेडकरांनी स्थापन केलेल्या पीपल्स एज्युकेशन सोसायटीच्या सिद्धार्थ महाविद्यालयाने १९५७ साली पहिल्यांदा प्रकाशित केला.^[१] भारतातील नवयानी बौद्ध अनुयायांचा हा धर्मग्रंथ आहे.^[२] या ग्रंथावर आधारित अ जर्नी ऑफ सम्यक बुद्ध हा चित्रपट सुद्धा बनवलेला गेला आहे.

इ.स. १९८९ साली महाराष्ट्र सरकारच्या शैक्षणिक विभागाने डॉ. आंबेडकरांचे एकत्रित लेखन व भाषणांची सूत्रे आणि निर्देशांकाची यादी म्हणून हा ग्रंथ पुन्हा प्रकाशित केला.^[३]

डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी असे सांगितले होते की, हा ग्रंथ त्या तीन पुस्तकांपैकी एक आहे, जे बौद्ध धर्माच्या योग्य समस्यांसाठी एक संच तयार करेल. इतर पुस्तके आहेत: (१) बुद्ध आणि कार्ल मार्क्स; आणि (२) प्राचीन भारतातील क्रांती आणि प्रतिक्रांती.

इंग्रजीत लिहिलेला हा ग्रंथ हिंदी, गुजराती, तेलगु, तमिळ, मराठी, मल्याळम आणि कन्नड यासारख्या बऱ्याच भाषांमध्ये अनुवादित करण्यात आला आहे. डॉ. भदंत आनंद कौसल्यायन यांनी या ग्रंथाचा अनुवाद हिंदी व पंजाबी या दोन भाषेत केले^[४] तर घन:श्याम तळवटकर, म. भि. चिटणीस आणि शां. शं. रेगे या तिघांनी मराठी भाषेत केला आहे.

बौद्ध धर्मशास्त्र

डॉ. आंबेडकरांनी लिहिलेली सर्व पुस्तकांमध्ये या पुस्तकाला सर्वाधिक महत्व आहे.^[५] या ग्रंथाला बौद्ध धर्माचे धर्मशास्त्र म्हणता येईल.^[६] या विशाल ग्रंथात बौद्ध धर्माची विवेचना विशद केली आहे. आंबेडकर साहित्याचे विद्वान डॉ. डी. आर. जाटव यांच्या मते ‘‘हा ग्रंथ अनेक मौलिक प्रश्नांना प्रस्तुत करतो ज्याचे डॉ. आंबेडकरांनी मोठ्या बुद्धिमत्तेसह उत्तर दिले आहे.^[७] सर्वप्रथम, त्यांनी हीनयान आणि महायान यामध्ये विभागलेल्या बौद्धधर्माला कोणतेही महत्त्व दिले नाही. बौद्ध धर्म, तथागत बुद्धांचा धर्म एकच आहे. तत्त्वज्ञान विषयक व्याख्या भिन्न असू शकतात. धर्माच्या रूपात बौद्ध धर्म एकच आहे. दोन बौद्ध धर्म असणे संभव नाही.

इतिहास

डॉ. आंबेडकरांनी लिहिलेले पुस्तक लिहण्याच्या उद्देश समजावून सांगताना:

हे पुस्तक लिहिण्याची इच्छाशक्ती वेगळ्या उगमाची आहे. इ.स. १९५१ मध्ये कलकत्ता महाबोधी सोसायटीच्या जर्नलचे संपादक यांनी मला वैशाख अंकासाठी एक लेख लिहिण्यास सांगितले. त्या लेखात मी असा युक्तिवाद केला की बुद्धांचा धर्म हा एकमेव धर्म आहे ज्याचा विज्ञानाने जागृत समाज स्वीकारू करू शकतो आणि त्याशिवाय तो समाज नष्टही होईल. मी हेही निदर्शनास आणलं की आधुनिक जगातील बौद्ध धर्मासाठी एकच धर्म होता ज्यास स्वतःला वाचवावे लागेल. त्या बौद्ध धर्माला संथ प्रगती होते कारण त्याचे साहित्य इतके विशाल आहे की कोणीही ते संपूर्ण वाचू शकत नाही. बौद्धांकडे ख्रिस्तींप्रमाणे बायबलसारखं असं एकमेव काही नाही, हा सर्वात मोठी अडथळा आहे. या लेखाच्या प्रकाशन रोजी, मला असे पुस्तक लिहिण्यासाठी, लेखी आणि तोंडी, अनेक विनंत्या प्राप्त झाल्या. त्या प्रतिसाद म्हणून मी हे कार्य हाती घेतले आहे.^[८]

चार प्रश्न

बाबासाहेब आंबेडकरांनी हे पुस्तक बौद्ध धर्माच्या आधुनिक विद्यार्थ्यांशी संबंधित प्रश्नांचे उत्तर म्हणून लिहिले आहे. प्रस्तावनामध्ये, लेखकाने चार प्रश्नांची सूची दिली आहे.^[९]:

प्रथम प्रश्न बुद्ध जीवनातील एका मुख्य घटनेशी संबंधित आहे, ती म्हणजे परिव्रज्या. बुद्धांनी परिव्रज्या का ग्रहण केली? ह्याचे पारंपारिक उत्तर म्हणजे, त्यांनी मृत देह, आजारी व्यक्ती आणि एक वृद्ध व्यक्ती पाहिला म्हणून. वरवर पाहता हे उत्तर हास्यास्पद वाटते. बुद्धांनी आपल्या वयाच्या २९ व्या वर्षी परिव्रज्या ग्रहण केली. या तीन दृश्यांची परिणती म्हणून जर बुद्धांनी परिव्रज्या घेतली असली तर ही तीन दृश्ये तत्पूर्वी त्यांना आधी कधी दिसली नाहीत? ह्या शेकड्यांनी घटणाऱ्या सर्वसामान्य घटना आहेत, आणि त्या तत्पूर्वी बुद्धांच्या सहजच नजरेस न येणे असंभाव्य होते. त्यांनी त्या ह्याच वेळी त्या प्रथम पाहिल्या हे पारंपारिक स्पष्टीकरण स्वीकारणे अशक्य आहे. हे स्पष्टीकरण विश्वासार्ह नाही आणि ते बुद्धीलाही पटत नाही. पण मग हे जर त्या प्रश्नाचे उत्तर नसेल तर खरे उत्तर तरी कोणते?

दुसरा प्रश्न चार आर्य सत्यांनी निर्माण केला आहे. बुद्धांच्या मूळ शिकवणीत त्यांचा अंतर्भाव होतो काय? हे सूत्र बौद्ध धर्माच्या मुळावरच आघात करते. जर जीवन हे दु:ख आहे, जर मृत्यू हे दु:ख आहे, आणि जर पुनर्जन्म हे दु:ख आहे, तर सर्व काही संपलेच म्हणायचे. ह्या जगात सुखप्राप्तीसाठी धर्म किंवा तत्त्वज्ञान मनुष्याला कधीच उपयोगी पडणार नाही. जर दुःखापासून मुक्ती नसेल तर धर्म काय करू शकतो? जन्मापासून जे दु:ख अस्तित्वात येते अशा दु:खापासून मनुष्याची सुटका करण्यासाठी बुद्ध काय करू शकेल? अबौद्धांनी बौद्ध धर्माचा स्वीकार करण्याच्या मार्गात ही चार आर्य सत्ये हा एक मोठाच अडथळा आहे. कारण चार आर्य सत्य मनुष्याला आशा नाकारतात. ही चार आर्य सत्ये बुद्धांच्या आचारतत्त्वांना निराशावादी ठरवतात. ही चार आर्य सत्ये मूळ शिकवणीत अंतर्भूत आहेत काय, की ती भिक्खूंनी नंतर दिलेली जोड आहे?

तिसरा प्रश्न आत्मा, कर्म आणि पुनर्जन्म ह्या तत्त्वांशी संबंधित आहे. बुद्धांनी आत्म्याचे अस्तित्व नाकारले आहे; परंतु त्यांनी कर्म आणि पुनर्जन्म सिद्धांताचे दृढतया प्रतिपादन केली आहेत असे म्हटले जाते. मग लगेच प्रश्न उद्भवतो. जर आत्मा नाही, तर कर्म कसे असू शकेल? जर आत्मा नाही तर पुनर्जन्म कसा असू शकेल? हे गोंधळ निर्माण करणारे प्रश्न आहेत. भगवान बुद्धांनी कर्म आणि पुनर्जन्म हे शब्द कोणत्या अर्थी वापरले? त्या काळी ब्राह्मण वापरत त्यापेक्षा निराळ्या अर्थी त्यांनी हे वापरले काय? असे जर असेल तर कोणत्या अर्थी वापरले? ब्राह्मण वापरत त्याच अर्थी त्यांनी हे वापरले काय? असे जर असेल तर आत्म्याचा अस्वीकार आणि कर्म व पुनर्जन्म ह्यांचे दृढ प्रतिपादन ही भयानक विसंगती नाही काय? ही विसंगती उकलण्याची आवश्यकता आहे.

चौथी प्रश्न भिक्खुंशी संबंधित आहे. भिक्खू निर्माण करण्यामागे बुद्धांचा उद्देश काय होता? एक परिपूर्ण मनुष्य तयार करण्याचा हेतू होता काय? की लोकांच्या सेवेला आपले आयुष्य वाहिलेला आणि त्यांचा मित्र, मार्गदर्शक आणि तत्त्वज्ञ असलेला एक समाजसेवक निर्माण करण्याचा त्यांचा उद्देश होता का? हा एक अतिशय महत्त्वाचा प्रश्न आहे. त्यावर बौद्ध धर्माचे भवितव्य अवलंबून आहे. जर भिक्खू हा फक्त एक परिपूर्ण मनुष्य असेल तर बौद्ध धर्माच्या प्रसाराला तो कसलाही उपयोग होत नाही, कारण जरी तो एक परिपूर्ण मनुष्य असला तरी तो स्वार्थी मनुष्य आहे. उलटपक्षी, जर तो एक समाजसेवक असला तर बौद्ध धर्मास तो आशाजनक होऊ शकेल. ह्या प्रश्नाचा निर्णय तात्त्विक सुसंगतीच्या हितापेक्षा बौद्ध धर्माच्या भवितव्याच्या हिताच्या दृष्टीने केला पाहिजे.

हे सुद्धा पहा

संदर्भ

^ Loksatta. 2017-12-03 https://www.loksatta.com/lekha-news/the-buddha-and-his-dhamma-dr-b-r-ambedkar-1594868/. 2018-04-15 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)
^ Christopher Queen (2015). Steven M. Emmanuel (ed.). John Wiley & Sons. pp. 529–531. ISBN 978-1-119-14466-3 https://books.google.com/books?id=P_lmCgAAQBAJ. Missing or empty |title= (सहाय्य)
^ Ambedkar, B. R. (1979). Dr. Babasaheb Ambedkar, writings and speeches. Bombay: Education Dept., Govt. of Maharashtra.
^ http://m.lokmat.com/editorial/dhamm-jiwansukte-dr-bhadant-anand-kausalayan/
^ राजबहादुर, Raj Bahadur. Forward Press (इंग्रजी भाषेत) https://www.forwardpress.in/2017/02/a-glance-at-dr-ambedkars-writings/. 2019-02-25 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)
^ Forward Press (इंग्रजी भाषेत). 2017-02-10 https://www.forwardpress.in/2017/02/a-glance-at-dr-ambedkars-writings/. 2018-04-15 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)
^ Forward Press (इंग्रजी भाषेत). 2017-02-10 https://www.forwardpress.in/2017/02/a-glance-at-dr-ambedkars-writings/. 2018-04-15 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)
^ http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00ambedkar/ambedkar_buddha/00_pref_unpub.html
^ Pritchett, Frances. www.columbia.edu http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00ambedkar/ambedkar_buddha/index.html. 2018-04-15 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)

बाह्य दुवे

[1] Loksatta. 2017-12-03 https://www.loksatta.com/lekha-news/the-buddha-and-his-dhamma-dr-b-r-ambedkar-1594868/. 2018-04-15 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)

[2] Christopher Queen (2015). Steven M. Emmanuel (ed.). John Wiley & Sons. pp. 529–531. ISBN 978-1-119-14466-3 https://books.google.com/books?id=P_lmCgAAQBAJ. Missing or empty |title= (सहाय्य)

[3] Ambedkar, B. R. (1979). Dr. Babasaheb Ambedkar, writings and speeches. Bombay: Education Dept., Govt. of Maharashtra.

[4] ttp://m.lokmat.com/editorial/dhamm-jiwansukte-dr-bhadant-anand-kausalayan/

[5] राजबहादुर, Raj Bahadur. Forward Press (इंग्रजी भाषेत) https://www.forwardpress.in/2017/02/a-glance-at-dr-ambedkars-writings/. 2019-02-25 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)

[6] Forward Press (इंग्रजी भाषेत). 2017-02-10 https://www.forwardpress.in/2017/02/a-glance-at-dr-ambedkars-writings/. 2018-04-15 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)

[7] Forward Press (इंग्रजी भाषेत). 2017-02-10 https://www.forwardpress.in/2017/02/a-glance-at-dr-ambedkars-writings/. 2018-04-15 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)

[8] ttp://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00ambedkar/ambedkar_buddha/00_pref_unpub.html

[9] Pritchett, Frances. www.columbia.edu http://www.columbia.edu/itc/mealac/pritchett/00ambedkar/ambedkar_buddha/index.html. 2018-04-15 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

@@ ओळ ५८: / ओळ ५८: @@
 </blockquote>
-== हे सुद्धा पहा ==
+==हे सुद्धा पहा ==
+* [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या नावावर असलेल्या गोष्टींची यादी]]
+* [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर संबंधित लेखांची सूची]]
 *[[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे साहित्य]]
 *[[अ जर्नी ऑफ सम्यक बुद्ध]]

ब च सं बौद्ध धर्म विषय सूची
बौद्ध धर्म • बौद्ध सण • बौद्ध वर्ष
स्थापना	त्रिरत्न बुद्ध धम्म संघ चार आर्यसत्य अष्टांगिक मार्ग निर्वाण मध्यम मार्ग
बुद्ध	तथागत जयंती चार दृश्य शारीरिक वैशिष्ट्ये पदचिह्न अवशेष लाओस आणि थायलंडमधील मूर्तिविद्या चित्रपट चमत्कार कुटुंब शुद्धोधन (वडिल) महामाया (आई) महाप्रजापती गौतमी (मावशी, सावत्र आई) यशोधरा (पत्नी) राहुल (मुलगा) आनंद (चुलत भाऊ) देवदत्त (चुलत भाऊ) बुद्धांनी वास्तव्य केलेली स्थळे जागतिक धर्मांमध्ये बुद्ध
मुख्य संज्ञा	त्रिशरण अंतरभाव (Bardo) धम्म अस्तित्वाच्या तीन खुणा अनित्य दुःख अनत्ता (अनात्मा) पटिच्चसमुप्पाद (प्रतीत्यसमुत्पाद) खन्ध (स्कंध) कर्म पुनर्जन्म संसार संस्कार किलेस (क्लेश) अविद्या तण्हा (तृष्णा) पाच अडथळे दहा बंधने इंद्रिय Enlightenment परिनिर्वाण तथाता धर्म दोन सत्य शिकवण सुञ्ञता (शून्यता) बोधिचित्त बोधिसत्व बुद्धस्वभाव Mind Stream
विश्वउत्पत्ती	दहा आध्यात्मिक क्षेत्रे सहा क्षेत्रे देव (स्वर्ग) Human realm असुर क्षेत्र प्रेत प्राणी क्षेत्र नरक त्रिलोक
प्रथा	आश्रय बौद्ध भक्ती पूजा अर्पण प्रस्थापन Chanting पून्न (पूण्य) Paritta दान नेक्खम्मा शील पंचशील बोधिसत्त्व प्रतिज्ञा प्रातिमोक्ष Threefold Training शील समाधी प्रज्ञा बह्मविहार मेत्ता करूणा मुदिता उपेक्खा पारमिता Bodhipakkhiyādhammā Seven Factors of Enlightenment Sati Dhamma vicaya Pīti Passaddhi वीर्य Four Right Exertions Iddhipada Five Strengths श्रद्धा Mindfulness Satipatthana ध्यान भावना सत्य सच्च समाधी Mantras Recollection Smarana Anapanasati शमथ विपस्सना Shikantaza Zazen Kōan Mandala Tonglen तंत्र Tertön Terma
निर्वाण	बोधी बुद्धत्व प्रत्येकबुद्ध बोधीसत्त्व Four stages of enlightenment सोतापन्न Sakadagami अनागामी अर्हत
बौद्ध विहार	भिक्खु भिक्खूणी श्रामणेर श्रामणेरी अनागरिक Ajahn Sayadaw झेन गुरू रोशी लामा रिन्पोचे Geshe Tulku Householder उपासक उपासिका श्रावक दहा प्रमुख शिष्य शाओलिन मठ
महान व्यक्तिमत्वे	गौतम बुद्ध कौण्डिन्य Assaji सारिपुत्त Mahamoggallāna Mulian आनंद महाकश्यप अनुरूद्ध Mahākaccana नंद सुभूती Punna उपाली महाप्रजापती गौतमी खेमा Uppalavanna Asita Channa Yasa बुद्धघोष नागसेन अंगुलिमाल बोधीधर्म नागार्जुन असंग वसुबंधू Atiśa पद्मसंभव निचिरेन Songtsen Gampo Emperor Wen of Sui दलाई लामा पंचेन लामा कर्मपा डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर शमर्पा नारोपा Xuanzang अनागरिक धम्मपाल
ग्रंथ	त्रिपिटक मध्यमकालमकार महायान सूत्र बुद्धवचन पाली त्रिपिटक चिनी बौद्ध त्रिपिटक तिबेटी बौद्ध त्रिपिटक सुत्तपिटक अभिधम्मपिटक विनयपिटक भगवान बुद्ध आणि त्यांचा धम्म मिलिंदपन्ह बौद्ध साहित्य
संप्रदाय	थेरवाद महायान चान बौद्ध धर्म झेन Seon Thiền प्युअर लँड Tiantai निचिरेन मध्यमक योगाचार नवयान वज्रयान तिबेटी शिंगोन डिझोगचेन सुरुवातीच्या बौद्ध शाखा Pre-sectarian Buddhism Basic points unifying Theravāda and Mahāyāna
देशनिहाय	अफगाणिस्तान बांगलादेश भूतान म्यानमार कंबोडिया चीन भारत महाराष्ट्र इंडोनेशिया जपान कोरिया लाओस मलेशिया मालदिव मंगोलिया नेपाळ पाकिस्तान फिलीपीन्स रशिया कालमिकिया सिंगापूर श्रीलंका तैवान थायलंड तिबेट व्हियेतनाम मध्य पूर्व इरान पाश्चात्य देश अर्जेंटिना ऑस्ट्रेलिया ब्राझिल फ्रान्स युनायटेड किंग्डम अमेरिका व्हेनेझुएला
इतिहास	कालानुक्रम सम्राट अशोक बौद्ध परिषदा भारतामधील बौद्ध धर्माचा इतिहास भारतामधील बौद्ध धर्माचा ऱ्हास Great Anti-Buddhist Persecution ग्रीक-बौद्ध धर्म बौद्ध धर्म आणि रोमन जग पूर्वेतील बौद्ध धर्म रेशीम मार्ग बौद्ध धर्म प्रसार Persecution of Buddhists Banishment of Buddhist monks from Nepal Buddhist crisis सिंहली बौद्ध राष्ट्रवाद बौद्ध आधुनिकतावाद नवबौद्ध चळवळ विपस्सना चळवळ ९६९ चळवळी बौद्ध धर्मातील स्त्रिया
तत्त्वज्ञान	अभिधम्म Logic Buddhology Eschatology Reality Creator Secular Buddhism Humanism Eight Consciousnesses Engaged Buddhism Socialism Economics Atomism Evolution Ethics The unanswered questions
संस्कृती	जयश्री महाबोधी दंत मंदिर कला गांधार बौद्ध कला कविता बुद्ध मुर्ती Budai Symbolism धम्मचक्र ध्वज भावचक्र स्वतिक Thangka प्राथना चक्र Mala मुद्रा मंत्र ओं मणिपद्मे हूं Funeral संगीत बौद्ध सण वैशाख Uposatha माघ पुजा Asalha Puja Rains retreat Kassaya वास्तुकला मंदिर विहार वॅट स्तूप पॅगोडा Candi Dzong architecture जपानी बौद्ध वास्तुकला कोरियन बौद्ध विहारे Thai temple art and architecture तिबेटी बौद्ध वास्तुकला Pilgrimage लुंबिनी मायादेवी विहार बोधगया सारनाथ कुशीनगर बोधिवृक्ष महाबोधी विहार दिनदर्शिका Cuisine शाकाहार
Miscellaneous	Lineage मैत्रेय अवलोकितेश्वर Guanyin अमिताभ ब्रह्मा Māra धम्मपद विनय सुत्त कोलिय हीनयान पवित्र भाषा पाली संस्कृत धम्मचर्चा Kalpa अभिज्ञग रिद्धी सिद्धी
बौद्ध धर्म आणि:	विज्ञान लोकशाही मानसशास्त्र हिंदू धर्म जैन धर्म यहुदी धर्म पूर्व आशियाई धर्म ख्रिश्चन धर्म प्रभाव तुलना ब्रह्मविद्या गूढवाद हिंसा पाश्चात्य तत्त्वज्ञान
याद्या	बुद्ध अठ्ठावीस बुद्ध बोधिसत्त्वे बौद्ध सुत्त पुस्तके विहारे Candi
बौद्ध संगीती	पहिली दुसरी तिसती चौथी पाचवी सहावी
प्रकल्प वर्ग