Jump to content

जवाहरलाल नेहरू

दुवे संपादा
विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
(पं. जवाहरलाल नेहरू या पानावरून पुनर्निर्देशित)
पंडित
जवाहरलाल नेहरू
भारताचे पहिले पंतप्रधान
कार्यकाळ
ऑगस्ट १५, इ.स. १९४७ – मे २७, इ.स. १९६४
राष्ट्रपती राजेंद्र प्रसाद व सर्वपल्ली राधाकृष्णन
मागील पद स्थापित
पुढील गुलजारी लाल नंदा
कार्यकाळ
ऑगस्ट १५, इ.स. १९४७ – मे २७, इ.स. १९६४
मागील पद स्थापित
पुढील गुलजारी लाल नंदा
कार्यकाळ
ऑक्टोबर ८, इ.स. १९५८ – नोव्हेंबर १७, इ.स. १९५९
मागील टी.टी. कृष्णमचारी
पुढील मोरारजी देसाई
जन्म नोव्हेंबर १४, इ.स. १८८९
अलाहाबाद, उत्तर प्रदेश, भारत
मृत्यू मे २७, इ.स. १९६४
नवी दिल्ली, भारत
राष्ट्रीयत्व भारतीय
राजकीय पक्ष भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस
पत्नी कमला नेहरू
अपत्ये इंदिरा गांधी
व्यवसाय बॅरिस्टर, राजकारणी
धर्म हिंदू

पंडित जवाहरलाल मोतीलाल नेहरू (१४ नोव्हेंबर १८८९ - २७ मे १९६४) हे भारतातील एक वसाहतविरोधी राष्ट्रवादी, धर्मनिरपेक्ष मानवतावादी, सामाजिक लोकशाहीवादी [१] आणि लेखक होते. नेहरू हे २० व्या शतकाच्या मध्यभागी भारतातील मध्यवर्ती व्यक्ती होते. ते १९३० आणि १९४० च्या दशकात भारतीय राष्ट्रवादी चळवळीचे प्रमुख नेते होते. १९४७ मध्ये भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर त्यांनी १६ वर्षे देशाचे पंतप्रधान म्हणून काम केले. नेहरूंनी १९५० च्या दशकात संसदीय लोकशाही, धर्मनिरपेक्षता आणि विज्ञान आणि तंत्रज्ञानाचा प्रचार केला आणि आधुनिक राष्ट्र म्हणून भारताच्या प्रतिमेवर जोरदार प्रभाव पाडला. आंतरराष्ट्रीय घडामोडींमध्ये त्यांनी भारताला शीतयुद्धाच्या दोन गटांपासून मुक्त केले. एक प्रतिष्ठित लेखक असलेल्या नेहरुंची तुरुंगात लिहिलेली पुस्तके, जसे की लेटर्स फ्रॉम अ फादर टू हिज डॉटर (१९२९), ॲन ऑटोबायोग्राफी (१९३६) आणि द डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया (१९४६) ही जगभरात वाचली जातात. त्यांच्या हयातीपासूनच सन्माननीय पंडित हे सामान्यतः त्यांच्या नावापुढे भारतात लावले जात होते.

एक प्रख्यात वकील आणि भारतीय राष्ट्रवादी असलेल्या मोतीलाल नेहरू यांचे जवाहरलाल हे पुत्र होते. जवाहरलाल नेहरू यांचे शिक्षण इंग्लंडमध्ये- हॅरो स्कूल आणि ट्रिनिटी कॉलेज, केंब्रिज येथे झाले आणि इन्नर टेम्पल येथे त्यांनी कायद्याचे प्रशिक्षण घेतले. बॅरिस्टर झाल्यावर ते भारतात परतले आणि अलाहाबाद उच्च न्यायालयात त्यांनी नावनोंदणी केली. हळूहळू राष्ट्रीय राजकारणात नेहरुंनी रस घेण्यास सुरुवात केली आणि कालांतराने यात पूर्णवेळ सहभागी झाले. ते भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसमध्ये सामील झाले आणि १९२० च्या दशकात पुरोगामी गटाचे आणि अखेरीस काँग्रेसचे नेते बनले. त्यांना पुढे महात्मा गांधींचे समर्थन प्राप्त झाले. पुढे गांधींनी नेहरूंना त्यांचा राजकीय वारस म्हणून नियुक्त केले.

१९२९ मध्ये काँग्रेस अध्यक्ष म्हणून नेहरूंनी ब्रिटिश राजवटीपासून संपूर्ण स्वातंत्र्याची घोषणा केली. १९३० च्या दशकात नेहरू आणि काँग्रेसचे भारतीय राजकारणावर वर्चस्व होते. नेहरूंनी १९३७ च्या भारतीय प्रांतीय निवडणुकांमध्ये धर्मनिरपेक्ष राष्ट्राच्या कल्पनेला चालना दिली, ज्यामुळे काँग्रेसला निवडणुकीत विजय मिळवता आला आणि काँग्रेसने अनेक प्रांतांमध्ये सरकारे स्थापन केली. सप्टेंबर १९३९ मध्ये, व्हाईसरॉय लॉर्ड लिनलिथगो यांच्या भारतीयांशी सल्लामसलत न करता दुसऱ्या महायुद्धात सामील होण्याच्या निर्णयाचा निषेध करण्यासाठी काँग्रेस मंत्रिमंडळांनी राजीनामा दिला. अखिल भारतीय काँग्रेस कमिटीच्या ८ ऑगस्ट १९४२ च्या भारत छोडो ठरावानंतर, काँग्रेसच्या वरिष्ठ नेत्यांना तुरुंगात टाकण्यात आले आणि काही काळासाठी संघटना चिरडली गेली. नेहरू, ज्यांनी तात्काळ स्वातंत्र्यासाठी गांधींच्या आवाहनाकडे अनिच्छेने लक्ष दिले होते आणि दुसऱ्या महायुद्धादरम्यान मित्र राष्ट्रांच्या युद्ध प्रयत्नांना पाठिंबा देण्याची इच्छा व्यक्त केली होती, ते दीर्घकालीन तुरुंगवासातून बाहेर आले आणि राजकीय परिदृश्य बदलले. मुहम्मद अली जिना यांच्या नेतृत्वाखालील मुस्लिम लीग मध्यंतरी मुस्लिम राजकारणावर वर्चस्व गाजवायला आली होती. १९४६ च्या प्रांतिक निवडणुकांमध्ये काँग्रेसने निवडणुका जिंकल्या परंतु लीगने मुस्लिमांसाठी राखीव असलेल्या सर्व जागा जिंकल्या, ज्याचा अर्थ पाकिस्तानसाठी एक स्पष्ट आदेश असल्याचे ब्रिटिशांनी स्पष्ट केले. नेहरू हे सप्टेंबर १९४६ मध्ये भारताचे अंतरिम पंतप्रधान बनले आणि ऑक्टोबर १९४६ मध्ये लीग त्यांच्या सरकारमध्ये सामील झाली.

१५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यावर, नेहरूंनी ट्रिस्ट विथ डेस्टिनी ("Tryst with destiny") हे अत्यंत गाजलेले आणि समीक्षकांद्वारे प्रशंसनीय भाषण दिले. त्यांनी भारताचे पंतप्रधान म्हणून शपथ घेतली आणि दिल्लीतील लाल किल्ल्यावर भारतीय ध्वज फडकावला. २६ जानेवारी १९५० रोजी, जेव्हा भारत कॉमनवेल्थ ऑफ नेशन्समध्ये प्रजासत्ताक बनला तेव्हा नेहरू भारताचे पहिले पंतप्रधान बनले. त्यांनी आर्थिक, सामाजिक आणि राजकीय सुधारणांचे अनेक महत्त्वाकांक्षी कार्यक्रम सुरू केले. नेहरूंनी बहुलवादी बहुपक्षीय लोकशाहीचा पुरस्कार केला. परराष्ट्र व्यवहारात, त्यांनी १९५० च्या दशकातील दोन मुख्य वैचारिक गटांमध्ये सदस्यत्व न घेणाऱ्या राष्ट्रांच्या समूहांची अलिप्तता चळवळ स्थापन करण्यात प्रमुख भूमिका बजावली.

नेहरूंच्या नेतृत्वाखाली, काँग्रेस एक सर्वव्यापी पक्ष म्हणून उदयास आला, ज्याने राष्ट्रीय आणि राज्यस्तरीय राजकारणात वर्चस्व गाजवले आणि १९५१, १९५७ आणि १९६२ मध्ये निवडणुका जिंकल्या. १९६२ च्या भारत-चीन युद्धात भारताचा पराभव होऊनही नेहरू हे भारतीय जनतेमध्ये लोकप्रिय राहिले. २७ मे १९६४ रोजी हृदयविकाराच्या झटक्याने त्यांचे निधन झाले. यामुळे १६ वर्षे, २८६ दिवसांचा - जो आजपर्यंतचा भारतातील सर्वात मोठा पंतप्रधानकाळ होता- तो संपला. त्यांचा जन्मदिवस भारतात बालदिन म्हणून साजरा केला जातो. नेहरूंच्या वारशावर भारतीय आणि आंतरराष्ट्रीय निरीक्षकांनी जोरदार चर्चा केली आहे. त्यांच्या मृत्यूनंतरच्या वर्षांमध्ये, नेहरूंना "आधुनिक भारताचे शिल्पकार" म्हणून गौरवण्यात आले, ज्यांनी भारतात लोकशाही सुरक्षित केली आणि जातीय गृहयुद्ध रोखले.[a]


प्रारंभिक जीवन आणि कारकीर्द (१८८९ - १९१२)

[संपादन]

जन्म आणि कौटुंबिक पार्श्वभूमी

[संपादन]
अलाहाबादमधील आनंद भवन हे नेहरू कुटुंबाचे घर आहे

जवाहरलाल नेहरू यांचा जन्म ब्रिटिश भारतातील अलाहाबाद येथे १४ नोव्हेंबर १८८९ रोजी झाला. त्यांचे वडील मोतीलाल नेहरू (१८६१ - १९३१) हे काश्मिरी पंडित समाजाचे एक स्वनिर्मित धनाढ्य बॅरिस्टर होते. त्यांनी १९१९ आणि १९२८ मध्ये दोनदा भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून काम केले. [१२] त्यांच्या आई, स्वरूप राणी थुस्सू ( १८६८ - १९३८) या लाहोरमध्ये स्थायिक झालेल्या एका सुप्रसिद्ध काश्मिरी ब्राह्मण कुटुंबातून आल्या होत्या. [१३] त्या मोतीलाल यांच्या दुसऱ्या पत्नी होत्या. त्यांची पहिली पत्नी बाळंतपणात मरण पावली होती. जवाहरलाल हे तीन मुलांमध्ये सर्वात मोठे होते. [१४] त्यांच्या मोठ्या बहीण विजया लक्ष्मी नंतर संयुक्त राष्ट्र महासभेच्या पहिल्या महिला अध्यक्षा बनल्या. त्यांची सर्वात धाकटी बहीण, कृष्णा हुथीसिंग, एक प्रसिद्ध लेखिका बनली आणि तिच्या भावावर अनेक पुस्तके लिहिली. [१५] [१६]

बालपण

[संपादन]
Photograph of Nehru and his parents
१८९० च्या दशकात जवाहरलाल नेहरू हे त्यांचे पालक स्वरूप राणी नेहरू (डावीकडे) आणि मोतीलाल नेहरू यांच्यासोबत

नेहरूंनी त्यांच्या बालपणाचे वर्णन "आश्रयस्थान आणि असह्य" असे केले. ते आनंद भवन नावाच्या प्रासादिक श्रीमंत घरामध्ये विशेषाधिकाराच्या वातावरणात वाढले. त्यांच्या वडिलांनी त्यांना घरीच खाजगी गव्हर्नेस आणि शिक्षकांद्वारे शिक्षण दिले. [१३] आयरिश थिऑसॉफिस्ट फर्डिनांड टी. ब्रुक्स यांच्या शिकवणीने प्रभावित होऊन [१७] नेहरूंना विज्ञान आणि थिऑसॉफीमध्ये रस निर्माण झाला. एक कौटुंबिक मित्र असलेल्या अॅनी बेझंट यांनी नेहरूंना वयाच्या तेराव्या वर्षी थिओसॉफिकल सोसायटीमध्ये दीक्षा दिली. तथापि, थिऑसॉफीमध्ये त्यांची आवड कायम राहिली नाही आणि ब्रूक्स त्याच्या शिक्षक म्हणून निघून गेल्यानंतर लवकरच त्यांनी समाज सोडला. [१३] त्यांनी लिहिले : "जवळपास तीन वर्षे [ब्रूक्स] माझ्यासोबत होते आणि अनेक मार्गांनी त्यांनी माझ्यावर खूप प्रभाव पाडला." [१८]

नेहरूंच्या थिऑसॉफिकल आवडींमुळे त्यांना बौद्ध आणि हिंदू धर्मग्रंथांचा अभ्यास करण्यास प्रवृत्त केले. [१९] बी.आर. नंदा यांच्या मते, हे धर्मग्रंथ नेहरूंचे "[भारताच्या] धार्मिक आणि सांस्कृतिक वारशाची पहिली ओळख होती. [त्यांनी] नेहरूंना [त्यांच्या] प्रदीर्घ बौद्धिक शोधासाठी प्रारंभिक प्रेरणा प्रदान केली ज्याची पराकाष्ठा... द डिस्कव्हरी ऑफ इंडियामध्ये झाली." [१९]

तरुणपणीचे नेहरू

[संपादन]
Photograph of Nehru dressed in a cadet uniform
इंग्लंडमधील हॅरो स्कूलमध्ये कॅडेटचा गणवेश परिधान केलेले तरुण नेहरू

तरुणपणात नेहरू प्रखर राष्ट्रवादी बनले. [२०] दुसरे बोअर युद्ध आणि रुसो-जपानी युद्धामुळे त्यांच्या भावना तीव्र झाल्या. रुस-जपान युद्धाबद्दल त्यांनी लिहिले, "[जपानींच्या विजयांनी] माझा उत्साह वाढवला होता...माझ्या मनात राष्ट्रवादी विचारांचा भरणा होता... मी भारतीय स्वातंत्र्य आणि युरोपातील आशियाई स्वातंत्र्याचा विचार केला." पुढे १९०५ मध्ये, जेव्हा त्यांनी इंग्लंडमधील हॅरो या अग्रगण्य शाळेत त्यांचे संस्थात्मक शालेय शिक्षण सुरू केले, तेथे त्यांना "जो" असे टोपणनाव देण्यात आले. [२१] जी.एम. ट्रेव्हेलियन यांच्या गॅरीबाल्डी पुस्तकांचा, ज्यांना त्यांना शैक्षणिक गुणवत्तेसाठी पारितोषिक मिळाले होते, यांचा नेहरूंवर प्रभाव पडला. मोठ्या प्रमाणावर [१३] ते गॅरिबाल्डीला क्रांतिकारी नायक म्हणून पाहत असत. त्यांनी लिहिले : "भारतातील [माझ्या] स्वातंत्र्यासाठी [माझ्या] पराक्रमी लढ्याचे, भारतातील समान कृत्यांचे दर्शन आधी आले होते आणि माझ्या मनात, भारत आणि इटली विचित्रपणे एकत्र आले होते." [१८]

पदवी

[संपादन]
स्वरूप राणी आणि मोतीलाल नेहरू इंग्लंडमध्ये त्यांच्या मुलांसह (डावीकडून) कृष्णा (ज. नोव्हेंबर १९०७), विजया लक्ष्मी (ज. ऑगस्ट १९००) आणि जवाहरलाल नेहरू

नेहरू ऑक्टोबर १९०७ मध्ये ट्रिनिटी कॉलेज, केंब्रिज येथे गेले आणि १९१० मध्ये नैसर्गिक विज्ञान या विषयात सन्मानित पदवी प्राप्त केली. [१३] या काळात त्यांनी राजकारण, अर्थशास्त्र, इतिहास आणि साहित्याचा अभ्यास आवडीने केला. बर्नार्ड शॉ, एचजी वेल्स, जॉन मेनार्ड केन्स, बर्ट्रांड रसेल, लोवेस डिकिन्सन आणि मेरेडिथ टाऊनसेंड यांच्या लेखनाने त्यांच्या राजकीय आणि आर्थिक विचारांची रचना केली.

१९१० मध्ये पदवी पूर्ण केल्यानंतर, नेहरू लंडनला गेले आणि त्यांनी इनर टेंपल इन येथे कायद्याचे शिक्षण घेतले. या काळात, त्यांनी बीट्रिस वेबसह फॅबियन सोसायटीच्या विद्वानांचा अभ्यास करणे सुरू ठेवले. त्याला १९१२ मध्ये बारमध्ये बोलावण्यात आले. [२२] [१३]

वकिलीचा सराव

[संपादन]
Photograph if Nehru in his barrister's attire
जवाहरलाल नेहरू, बॅरिस्टर-एट-लॉ

ऑगस्ट १९१२ मध्ये भारतात परतल्यानंतर नेहरूंनी अलाहाबाद उच्च न्यायालयाचे वकील म्हणून नावनोंदणी केली आणि बॅरिस्टर म्हणून स्थायिक होण्याचा प्रयत्न केला. परंतु, त्याच्या वडिलांच्या विपरीत, त्यांना त्यांच्या व्यवसायात फारच कमी रस होता आणि त्यांना कायद्याचा सराव किंवा वकिलांच्या सहवासाचा आनंद झाला नाही : "निश्चितपणे वातावरण बौद्धिकदृष्ट्या उत्तेजक नव्हते आणि माझ्यावर जीवनाच्या अस्पष्टतेची भावना वाढली." राष्ट्रवादी राजकारणात त्यांचा सहभाग हळूहळू त्यांच्या कायदेशीर पद्धतीची जागा घेणार होता. [१८]

भारताचे पंतप्रधान (१९४७ - १९६४)

[संपादन]
See caption
पंतप्रधान म्हणून नेहरूंचे अधिकृत निवासस्थान असलेले किशोर मूर्ती भवन हे आता एक संग्रहालय आहे.

नेहरूंनी १८ वर्षे पंतप्रधान म्हणून काम केले, प्रथम अंतरिम पंतप्रधान म्हणून आणि १९५० पासून भारतीय प्रजासत्ताकचे पंतप्रधान म्हणून.

रिपब्लिकनवाद

[संपादन]

जुलै १९४६ मध्ये, नेहरूंनी निदर्शनास आणून दिले की स्वतंत्र भारताच्या सैन्याविरुद्ध कोणतेही राज्य लष्करी रीतीने जिंकू शकत नाही. [२३] जानेवारी १९४७ मध्ये त्यांनी सांगितले की स्वतंत्र भारत राजाचा दैवी अधिकार स्वीकारणार नाही. [२४] मे १९४७ मध्ये, त्यांनी घोषित केले की ज्या संस्थानांनी संविधान सभेत सामील होण्यास नकार दिला त्यांना शत्रू राज्य मानले जाईल. [२५] सरदार वल्लभभाई पटेल आणि व्ही.पी. मेनन हे राजपुत्रांशी अधिक सलोख्याचे होते आणि राज्यांचे एकत्रीकरण करण्याचे काम असलेल्या या दोघांनी त्यांच्या या कार्यात यश मिळवले. [२६] भारतीय राज्यघटनेचा मसुदा तयार करताना, अनेक भारतीय नेते (नेहरू वगळता) प्रत्येक संस्थान किंवा करार करणाऱ्या राज्यांना भारत सरकार कायदा १९३५ द्वारे मूलतः सूचित केलेल्या धर्तीवर संघराज्य म्हणून स्वतंत्र होण्यास परवानगी देण्याच्या बाजूने होते. पण जसजसा संविधानाचा मसुदा तयार होत गेला, आणि प्रजासत्ताक बनवण्याच्या कल्पनेने ठोस स्वरूप धारण केले, तसतसे असे ठरले की सर्व संस्थान/संबंधित राज्ये भारतीय प्रजासत्ताकात विलीन होतील. [२७]

नेहरूंच्या कन्या इंदिरा गांधी यांनी पंतप्रधान म्हणून १९६९ मध्ये राष्ट्रपतींच्या आदेशाने सर्व राज्यकर्त्यांची मान्यता रद्द केली. हा निर्णय भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने रद्द केला. अखेरीस, २६ व्या घटनादुरुस्तीद्वारे त्यांचे सरकार या माजी राज्यकर्त्यांना मान्यता रद्द करण्यात आणि १९७१ मध्ये त्यांना दिलेली खाजगी पर्स समाप्त करण्यात यशस्वी ठरले. [२८]

स्वातंत्र्य आणि भारताचे अधिराज्य : १९४७ - १९६०

[संपादन]
See caption
१५ ऑगस्ट १९४७ रोजी लॉर्ड माउंटबॅटन यांनी नेहरूंना स्वतंत्र भारताचे पहिले पंतप्रधान म्हणून शपथ दिली.

१९४७ च्या सुरुवातीच्या काळात स्वातंत्र्यापूर्वीचा काळ जातीय हिंसाचार आणि राजकीय विकृतीचा उद्रेक आणि मुहम्मद अली जिना यांच्या नेतृत्वाखालील मुस्लिम लीगच्या विरोधामुळे प्रभावित झाला होता, जे पाकिस्तानच्या वेगळ्या मुस्लिम राज्याची मागणी करत होते. [२९] [३०]

स्वातंत्र्य

[संपादन]

त्यांनी १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारताचे पंतप्रधान म्हणून पदभार स्वीकारला आणि " ट्रिस्ट विथ डेस्टिनी " नावाचे त्यांचे उद्घाटन भाषण दिले.

खूप वर्षांपूर्वी आपण नियतीने प्रयत्न केले होते आणि आता वेळ आली आहे की आपण आपल्या प्रतिज्ञाची पूर्तता करू, पूर्णपणे किंवा पूर्ण प्रमाणात नाही, परंतु खूप मोठ्या प्रमाणात. मध्यरात्रीच्या वेळी, जेव्हा जग झोपेल, तेव्हा भारत जीवन आणि स्वातंत्र्यासाठी जागे होईल. एक क्षण असा येतो, जो इतिहासात क्वचितच येतो, जेव्हा युग संपल्यावर आपण जुन्यातून नव्याकडे पाऊल टाकतो आणि जेव्हा दीर्घकाळ दडपलेल्या राष्ट्राच्या आत्म्याला उच्चार मिळतो. या पवित्र क्षणी आपण भारत आणि तिच्या लोकांच्या सेवेसाठी आणि मानवतेच्या आणखी मोठ्या कार्यासाठी समर्पणाची शपथ घेत आहोत हे योग्य आहे. [३१]

महात्मा गांधींची हत्या : १९४८

[संपादन]
नेहरू काश्मीरच्या श्रीनगर येथील ब्रिगेड मुख्यालय मिलिटरी हॉस्पिटलमध्ये जखमी झालेल्या एका भारतीय सैनिकाची भेट घेताना.

३० जानेवारी १९४८ रोजी बिर्ला हाऊसच्या बागेत एका प्रार्थना सभेला संबोधित करण्यासाठी जात असताना गांधींना गोळ्या घालण्यात आल्या. मारेकरी नथुराम गोडसे हा हिंदू राष्ट्रवादी होता ज्याचा धर्मप्रेमी हिंदू महासभा पक्षाशी संबंध होता, ज्याने पाकिस्तानला पैसे देण्याचा आग्रह धरून भारत कमकुवत करण्यासाठी गांधींना जबाबदार धरले होते. [३२] नेहरूंनी रेडिओद्वारे देशाला संबोधित केले :

मित्रांनो आणि कॉम्रेडहो, आमच्या आयुष्यातून प्रकाश निघून गेला आहे, आणि सर्वत्र अंधार आहे, आणि तुम्हाला काय सांगावे किंवा कसे बोलावे ते मला समजत नाही. आमचे लाडके नेते, राष्ट्रपिता म्हणून ओळखले जाणारे बापू आता राहिले नाहीत. कदाचित माझे म्हणणे चुकीचे असेल; तरीसुद्धा, आपण त्याला पुन्हा भेटणार नाही, जसे आपण त्याला इतक्या वर्षांपासून पाहिले आहे, आपण त्याच्याकडे सल्ल्यासाठी धावणार नाही किंवा त्याच्याकडून सांत्वन घेणार नाही, आणि हा एक भयानक धक्का आहे, केवळ माझ्यासाठीच नाही तर लाखो आणि लाखो लोकांसाठी. [३३]

यास्मिन खान यांनी असा युक्तिवाद केला की गांधींच्या मृत्यू आणि अंत्यसंस्कारामुळे नेहरू आणि पटेल यांच्या नेतृत्वाखालील नवीन भारतीय राज्याचा अधिकार मजबूत करण्यात मदत झाली. काँग्रेसने दोन आठवड्यांच्या कालावधीत शोकाचे महाकाव्य सार्वजनिक प्रदर्शनांवर कडक नियंत्रण ठेवले - अंत्यसंस्कार, शवागार विधी आणि शहीदांच्या अस्थींचे वितरण आणि विविध कार्यक्रमांमध्ये लाखो लोक सहभागी झाले होते. [३४] [३५] सरकारची ताकद सांगणे, काँग्रेस पक्षाचे नियंत्रण वैध करणे आणि सर्व धार्मिक अर्धसैनिक गटांना दडपून टाकणे हे ध्येय होते. नेहरू आणि पटेल यांनी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ (RSS), मुस्लिम नॅशनल गार्ड्स आणि खाकसरांना सुमारे दोन लाख अटक करून दडपले. गांधींच्या मृत्यूने आणि अंत्यसंस्काराने दूरच्या राज्याला भारतीय लोकांशी जोडले आणि भारतीय लोकांच्या स्वातंत्र्याच्या संक्रमणादरम्यान धार्मिक पक्षांना दडपण्याची गरज समजून घेण्यास मदत केली. [३६] नंतरच्या वर्षांमध्ये, इतिहासाची एक संशोधनवादी शाळा उदयास आली ज्याने भारताच्या फाळणीसाठी नेहरूंना दोष देण्याचा प्रयत्न केला, मुख्यतः १९४८ मध्ये स्वतंत्र भारतासाठी त्यांच्या अत्यंत केंद्रीकृत धोरणांचा संदर्भ दिला, ज्याचा जिना यांनी अधिक विकेंद्रित भारताच्या बाजूने विरोध केला. [३७] [३८]

राज्यांचे एकत्रीकरण आणि नवीन संविधानाचा स्वीकार : १९४७ - १९५०

[संपादन]
See caption
जून १९४९ मध्ये इंदिरा गांधी, नेहरू, राजीव गांधी आणि संजय गांधी

ब्रिटिश भारतीय साम्राज्य, ज्यामध्ये सध्याचे भारत, पाकिस्तान आणि बांग्लादेश यांचा समावेश होता, दोन प्रकारच्या प्रदेशांमध्ये विभागले गेले होते : ब्रिटिश भारताचे प्रांत, ज्याचे शासन थेट भारताच्या व्हाईसरॉयला जबाबदार असलेल्या ब्रिटिश अधिकाऱ्यांद्वारे केले जात होते; आणि संस्थाने, ही स्थानिक वंशपरंपरागत राज्यकर्त्यांच्या अधिपत्याखाली होती. परंतु त्यांनी स्थानिक स्वायत्ततेच्या बदल्यात ब्रिटिश अधिराज्य मान्य केले होते; बहुतेक प्रकरणांमध्ये कराराद्वारे स्थापित केल्याप्रमाणे. [३९] १९४७ ते १९५० च्या दरम्यान, संस्थानांचे प्रदेश नेहरू आणि सरदार पटेल यांच्या नेतृत्वाखाली भारतीय संघराज्यात राजकीयदृष्ट्या एकत्रित करण्यात आले. बहुतेक विद्यमान प्रांतांमध्ये विलीन केले गेले; इतर संस्थाने राजपुताना, हिमाचल प्रदेश, मध्य भारत आणि विंध्य प्रदेश यांसारख्या अनेक संस्थानांनी बनलेल्या नवीन प्रांतांमध्ये संघटित करण्यात आले. म्हैसूर, हैदराबाद, भोपाळ आणि बिलासपूरसह काही स्वतंत्र प्रांत बनले. [४०] भारत सरकार कायदा १९३५ हा भारताचा संवैधानिक कायदा नवीन राज्यघटनेचा स्वीकार होईपर्यंत अस्तित्वात राहिला. [४१]

See caption
नेहरू भारतीय राज्यघटनेवर स्वाक्षरी करताना. (१९५०)

भारताची नवीन राज्यघटना, जी २६ जानेवारी १९५० (प्रजासत्ताक दिन) रोजी लागू झाली. या घटनेने भारताला सार्वभौम लोकशाही प्रजासत्ताक बनवले. नवीन प्रजासत्ताक हे "राज्यांचे संघराज्य" म्हणून घोषित करण्यात आले. [४२]

१९५२ ची निवडणूक

[संपादन]
१९५१-५२ च्या निवडणुकीत भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे मुख्य प्रचारक म्हणून नेहरू

२६ नोव्हेंबर १९४९ रोजी संविधानाचा स्वीकार केल्यानंतर, संविधान सभा ही नवीन निवडणुका होईपर्यंत अंतरिम संसद म्हणून काम करत राहिली. नेहरूंच्या अंतरिम मंत्रिमंडळात विविध समुदाय आणि पक्षांचे १५ सदस्य होते. [४३] १९५२ मध्ये भारताच्या नवीन संविधानानुसार भारतीय विधीमंडळांच्या (राष्ट्रीय संसद आणि राज्य विधानसभा) पहिल्या निवडणुका झाल्या. [४४] [४५] मंत्रिमंडळातील विविध सदस्यांनी आपल्या पदांचे राजीनामे देऊन निवडणूक लढवण्यासाठी आपापले पक्ष स्थापन केले. त्या काळात काँग्रेस पक्षाचे तत्कालीन अध्यक्ष पुरुषोत्तम दास टंडन यांनीही नेहरूंशी मतभेद झाल्यामुळे आणि निवडणुका जिंकण्यासाठी नेहरूंची लोकप्रियता आवश्यक असल्याने आपल्या पदाचा राजीनामा दिला. नेहरू हे पंतप्रधान असताना, १९५१ आणि १९५२ साठी काँग्रेसचे अध्यक्ष म्हणून निवडले गेले. [४६] [४७] निवडणुकीत, अनेक प्रतिस्पर्धी पक्ष असूनही, नेहरूंच्या नेतृत्वाखालील काँग्रेस पक्षाने राज्य आणि राष्ट्रीय, अशा दोन्ही स्तरावर मोठे बहुमत मिळवले. [४८]

पंतप्रधान म्हणून पहिला कार्यकाळ : १९५२-१९५७

[संपादन]

राज्य पुनर्रचना

[संपादन]

डिसेंबर १९५३ मध्ये नेहरूंनी भाषिक आधारावर राज्यांच्या निर्मितीची करण्यासाठी राज्य पुनर्रचना आयोग नेमला. न्यायमूर्ती फझल अली यांच्या अध्यक्षतेखालील या आयोगाला फजल अली आयोग म्हणूनही ओळखले जाते. [४९] डिसेंबर १९५४ पासून नेहरूंचे गृहमंत्री म्हणून काम करणारे गोविंद बल्लभ पंत यांनी आयोगाच्या कामांवर देखरेख केली. [५०] १९५५ मध्ये आयोगाने राज्यांच्या पुनर्रचनेची शिफारस करणारा अहवाल तयार केला. [५१]

सातव्या घटनादुरुस्ती अंतर्गत, भाग A, भाग B, भाग C आणि भाग D राज्यांमधील विद्यमान भेद रद्द करण्यात आला. भाग A आणि भाग B राज्यांमधील भेद काढून टाकून त्यांना फक्त राज्ये म्हणून ओळखले जाऊ लागले. [५२] केंद्रशासित प्रदेश हा एक नवीन प्रकारचा घटक भाग C किंवा भाग D राज्यांऐवजी तयार करण्यात आला. नेहरूंनी भारतीयांमधील समानतेवर जोर दिला आणि अखिल भारतीयत्वाचा प्रचार केला, धार्मिक किंवा वांशिक धर्तीवर राज्यांची पुनर्रचना करण्यास नकार दिला. [४९]

त्यानंतरच्या निवडणुका : १९५७, १९६२

[संपादन]

१९५७ च्या लोकसभा निवडणुकीत, नेहरूंच्या नेतृत्वाखाली भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसने ४९४ पैकी ३७१ जागा घेऊन दुसऱ्यांदा सत्तेत सहज विजय मिळवला. त्यांना अतिरिक्त सात जागा मिळाल्या (लोकसभेचा आकार पाचने वाढला होता) आणि त्यांच्या मतांची टक्केवारी ४५.०% वरून ४७.८% पर्यंत वाढली. काँग्रेसने दुसऱ्या क्रमांकाचा पक्ष असलेल्या कम्युनिस्ट पक्षापेक्षा जवळपास पाच पट जास्त मते मिळवली. [५३]

१९६२ मध्ये नेहरूंनी काँग्रेसला कमी बहुमताने विजय मिळवून दिला. भारतीय जनसंघासारख्या उजव्या विचारसरणीच्या गटांनीही चांगली कामगिरी केली असली तरी कम्युनिस्ट आणि समाजवादी पक्षांना मतदान करणाऱ्यांची संख्या वाढली. [५४]

लोकप्रियता

[संपादन]
See caption
प्रिन्स्टन, न्यू जर्सी येथे १९४९ मध्ये अल्बर्ट आइनस्टाईनसोबत नेहरू


१९५० मध्ये जकार्ता येथे इंडोनेशियाचे अध्यक्ष सुकर्णो यांच्यासोबत
१९५५ मध्ये त्यांच्या घरी वाघाच्या पिलासोबत खेळताना पंडित नेहरू

आजपर्यंत, नेहरूंना ४५% मतांसह सलग तीन निवडणुका जिंकणारे सर्वात लोकप्रिय पंतप्रधान मानले जाते. [५५] नेहरूंच्या मृत्यूची बातमी देणारा पाथे न्यूझ संग्रहण टिप्पणी करते : "राजकीय मंचावर किंवा नैतिक उंचीवर कधीही त्यांच्या नेतृत्वाला आव्हान दिले गेले नाही". [५६] रामचंद्र गुहा यांनी त्यांच्या व्हर्डिक्ट्स ऑन नेहरू या पुस्तकात नेहरूंच्या १९५१-५२ च्या भारतीय सार्वत्रिक निवडणुकीची मोहीम कशी होती याचे वर्णन केलेल्या समकालीन अहवालाचा उल्लेख केला आहे :

जवळजवळ प्रत्येक ठिकाणी, शहर, गाव, गाव किंवा रस्त्याच्या कडेला थांबलेल्या ठिकाणी, लोकांनी देशाच्या नेत्याच्या स्वागतासाठी रात्रभर थांबले होते. शाळा आणि दुकाने बंद; दुधाळ आणि गोपाळांनी सुट्टी घेतली होती; किसन आणि त्याच्या मदतनीसांनी शेतात आणि घरातील कष्टाच्या त्यांच्या पहाटे ते संध्याकाळच्या कार्यक्रमातून तात्पुरती विश्रांती घेतली. नेहरूंच्या नावावर सोडा आणि लिंबूपाणीचा साठा विकला गेला; पाण्याचीही टंचाई निर्माण झाली. . . नेहरूंच्या सभांना, उत्साही लोक केवळ फूटबोर्डवरच नव्हे तर गाड्यांवरूनही प्रवास करण्यासाठी बाहेरच्या ठिकाणांहून विशेष गाड्या चालवल्या गेल्या. दळणवळणाच्या गर्दीत असंख्य लोक बेहोश झाले. [५७]

१९५० च्या दशकात, ब्रिटिश पंतप्रधान विन्स्टन चर्चिल आणि अमेरिकेचे अध्यक्ष ड्वाइट डी. आयझेनहॉवर यांसारख्या जागतिक नेत्यांनी नेहरूंचे कौतुक केले. २७ नोव्हेंबर १९५८ रोजी आयझेनहॉवरचे नेहरूंना लिहिलेले पत्र :

जागतिक स्तरावर तुमची जगातील शांतता आणि सलोख्यासाठी सर्वात शक्तिशाली प्रभावांपैकी एक म्हणून ओळखले जाते. माझा विश्वास आहे की तुम्ही तुमच्या वैयक्तिक क्षमतेने शांततेसाठी जागतिक नेते आहात, तसेच सर्वात मोठ्या तटस्थ राष्ट्राचे प्रतिनिधी आहात.... [५८]

१९५५ मध्ये चर्चिलने नेहरूंना आशियाचा प्रकाश आणि गौतम बुद्धापेक्षा मोठा प्रकाश म्हणले. [५९] नेहरूंचे वर्णन दुर्मिळ मोहकता असलेले करिष्माई नेते म्हणून केले जाते. [b]


पुरस्कार आणि सन्मान

[संपादन]

१९४८ मध्ये, नेहरूंना म्हैसूर विद्यापीठाने मानद डॉक्टरेट बहाल केली. [६५] नंतर त्यांना मद्रास विद्यापीठ, कोलंबिया विद्यापीठ आणि केयो विद्यापीठाकडून मानद डॉक्टरेट प्राप्त झाली [६६] [६७]

१९५५ मध्ये, नेहरूंना भारतरत्न हा भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान प्रदान करण्यात आला. [६८] राष्ट्रपती राजेंद्र प्रसाद यांनी पंतप्रधानांचा सल्ला न घेता त्यांना हा सन्मान दिला, ही सामान्य घटनात्मक प्रक्रिया होती कारण नेहरू स्वतः पंतप्रधान होते. [६९]

२०१२ मध्ये झालेल्या आऊटलुक इंडियाच्या ‘द ग्रेटेस्ट इंडियन’ या आंतरराष्ट्रीय सर्वेक्षणामध्ये नेहरू चौथ्या क्रमांकावर होते.[७०]

हत्येचे प्रयत्न आणि सुरक्षा

[संपादन]

नेहरूंवर चार ज्ञात हत्येचे प्रयत्न झाले. पहिला प्रयत्न १९४७ मध्ये फाळणीच्या वेळी वायव्य सरहद्द प्रांतात (आता पाकिस्तानात) कारमधून जात असताना करण्यात आला. [७१] दुसरा १९५५ मध्ये नागपूरजवळ चाकू चालवणारा रिक्षाचालक बाबुराव लक्ष्मण कोचळे याचा होता. [c] तिसरा प्रयत्न १९५६ मध्ये बॉम्बेमध्ये झाला, [७६] [७७] आणि चौथा प्रयत्न हा १९६१ मधील महाराष्ट्रात रेल्वे ट्रॅकवर एक अयशस्वी बॉम्बस्फोट होता. [७८] आपल्या जीवाला धोका असूनही नेहरूंनी आपल्या आजूबाजूला जास्त सुरक्षा असण्याचा तिरस्कार केला आणि आपल्या हालचालींमुळे वाहतूक विस्कळीत होणे त्यांना आवडत नव्हते. [७९]

मृत्यू

[संपादन]
जर कोणी माझ्याबद्दल विचार करायचे ठरवले तर त्यांनी असे म्हणलेले मला आवडेल, "हा तो माणूस होता ज्याने भारतावर आणि भारतीय लोकांवर मनापासून प्रेम केले. आणि त्या बदल्यात ते त्याच्यासाठी आनंदी होते आणि त्यांना त्यांचे प्रेम अत्यंत विपुल आणि उधळपट्टीने दिले."

– जवाहरलाल नेहरू, १९५४.

१९६२ नंतर नेहरूंची तब्येत हळूहळू ढासळू लागली आणि १९६३ पर्यंत त्यांनी बरे होण्यासाठी काश्मीरमध्ये अनेक महिने घालवले. काही इतिहासकारांनी तब्येतीच्या या नाट्यमय घसरणीमागे चीन-भारत युद्धाबद्दलच्या त्यांच्या आश्चर्य आणि चिडणे होते, ज्याला ते विश्वासघात म्हणून समजत होते. [८०] २६ मे १९६४ रोजी डेहराडूनहून परतल्यावर त्यांना खूप आराम वाटला आणि ते नेहमीप्रमाणे २३.३० वाजता झोपायला गेले. सुमारे ०६.३० पर्यंत त्यांनी शांतपणे झोप घेतली. स्नानगृहातून परतल्यानंतर नेहरूंना पाठदुखीची तक्रार सुरू झाली. काही काळ त्यांच्यावर उपचार करणाऱ्या डॉक्टरांशी ते बोलले आणि लगेचच कोसळले. १३.४४ वाजता त्यांचा मृत्यू होईपर्यंत ते बेशुद्धच राहिले. [८१] २७ मे १९६४ रोजी स्थानिक वेळेनुसार १४.०० वाजता लोकसभेत त्यांच्या मृत्यूची घोषणा करण्यात आली; मृत्यूचे कारण हृदयविकाराचा झटका असल्याचे मानले जात होते. भारतीय राष्ट्रीय ध्वजात मढवलेले जवाहरलाल नेहरूंचे पार्थिव सार्वजनिक दर्शनासाठी ठेवण्यात आले. पार्थिव व्यासपीठावर ठेवताच "रघुपती राघव राजाराम" चा जयघोष करण्यात आला. २८ मे १९६४ रोजी १५ लाख लोकांच्या साक्षीने यमुनेच्या तीरावरील शांतीवन येथे नेहरूंवर हिंदू संस्कारानुसार अंत्यसंस्कार करण्यात आले. लाखो शोककर्ते दिल्लीच्या रस्त्यांवर आणि स्मशानभूमीत जमा झाले होते. [८२]

नेहरूंच्या निधनाने भारताला त्यांच्या नेतृत्वाचा कोणताही स्पष्ट राजकीय वारस उरला नाही; नंतर लाल बहादूर शास्त्री पंतप्रधान झाले. [८३] त्यांच्या मृत्यूची घोषणा नेहरूंनी गांधीहत्येच्या वेळी वापरलेल्या शब्दात भारतीय संसदेत करण्यात आली : " प्रकाश संपला आहे." (मूळ इंग्रजी: "The light is out"). [८४] [८५] संसदेत भारताचे भावी पंतप्रधान अटलबिहारी वाजपेयी यांनी नेहरूंचे प्रशंसनीय स्तवन केले. [८६] त्यांनी नेहरूंचे भारत मातेचे "आवडते राजकुमार" म्हणून कौतुक केले आणि त्यांची उपमा हिंदू देव रामाशी केली. [८७]

धर्म आणि वैयक्तिक श्रद्धा

[संपादन]

अज्ञेयवादी म्हणून वर्णन केले गेलेले, [८८] [८९] आणि स्वतःला "वैज्ञानिक मानवतावादी" म्हणणाऱ्या [९०] [९१] नेहरूंचे मत होते की धार्मिक निषिद्ध भारताला पुढे जाण्यापासून आणि आधुनिक परिस्थितीशी जुळवून घेण्यापासून रोखत आहेत : "कोणताही देश किंवा लोक जे कट्टरतेचे गुलाम आणि कट्टरतावादी मानसिकता कधीच प्रगती करू शकत नाही; आणि दुर्दैवाने आपला देश आणि लोक कमालीचे कट्टर आणि अल्प विचारांचे झाले आहेत." [९२]

The spectacle of what is called religion, or at any rate organised religion, in India and elsewhere, has filled me with horror and I have frequently condemned it and wished to make a clean sweep of it. Almost always it seemed to stand for blind belief and reaction, dogma and bigotry, superstition, exploitation and the preservation of vested interests.

— Toward Freedom: The Autobiography of Jawaharlal Nehru (1936); pp. 240–241.[९३]

एक मानवतावादी म्हणून, नेहरूंनी असे मानले की त्यांचे नंतरचे (मरणोत्तर) जीवन हे काही गूढ स्वर्गात किंवा पुनर्जन्मात नसून ते जीवनाच्या व्यावहारिक उपलब्धींमध्ये होते आणि त्यांच्या सोबतच्या लोकांसाठी पूर्णपणे जगले होते : “...मला मृत्यूनंतरच्या जीवनात फारसा रस नाही. मला या जीवनातील समस्या माझे मन भरण्यासाठी पुरेशा प्रमाणात शोषून घेतात,” त्यांनी लिहिले. [९४] त्यांनी शेवटच्या इच्छापत्रात लिहिले : “मला सर्व कळकळीने जाहीर करायचे आहे की माझ्या मृत्यूनंतर माझ्यासाठी कोणतेही धार्मिक विधी करायचे नाहीत. मी अशा समारंभांवर विश्वास ठेवत नाही, आणि त्यांच्या अधीन राहणे, जरी एक प्रकारचा मुद्दा म्हणून, दांभिकपणा असेल आणि स्वतःला आणि इतरांना फसवण्याचा प्रयत्न असेल." [९४]

आपल्या आत्मचरित्रात त्यांनी ख्रिश्चन धर्म [९५] आणि इस्लाम, [९६] आणि त्यांचा भारतावरील प्रभाव यांचे विश्लेषण केले. त्यांना भारताला एक धर्मनिरपेक्ष देश म्हणून मॉडेल करायचे होते. त्यांची धर्मनिरपेक्षतावादी धोरणे चर्चेचा विषय आहेत. [९७] [९८]

वारसा

[संपादन]
नेहरू एक महान व्यक्ती होते... नेहरूंनी भारतीयांना स्वतःची अशी प्रतिमा दिली जी इतरांना करण्यात यश आले असेल असे मला वाटत नाही. - सर यशया बर्लिन [९९]
See Caption
एल्डविच, लंडन येथील नेहरूंची प्रतिमा

भारताचे पहिले पंतप्रधान आणि परराष्ट्र व्यवहार मंत्री या नात्याने, जवाहरलाल नेहरू यांनी आधुनिक भारताचे सरकार आणि योग्य परराष्ट्र धोरणासह राजकीय संस्कृतीला आकार देण्यात फार मोठी भूमिका बजावली. [१००] सार्वत्रिक प्राथमिक शिक्षण देणारी प्रणाली निर्माण केल्याबद्दल त्यांची प्रशंसा केली जाते. [१०१] ही शिक्षण प्रणाली ग्रामीण भारताच्या दूरच्या कोपऱ्यातील मुलांपर्यंत पोहोचते. अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्था (AIIMS), [१०२] भारतीय तंत्रज्ञान संस्था (IIT), [१०३] आणि भारतीय व्यवस्थापन संस्था (IIM) यांसारख्या जागतिक दर्जाच्या शैक्षणिक संस्थांच्या विकासाचे श्रेय देखील नेहरूंच्या शिक्षण धोरणाला दिले जाते. [१०४]

याशिवाय, नेहरूंच्या अखंड राष्ट्रवादी भूमिका घेत त्यांनी प्रादेशिक विविधतेचे कौतुक करत भारतीयांमधील समानतेवर जोर देणारी धोरणे लागू केली. हे विशेषतः महत्वाचे सिद्ध झाले कारण स्वातंत्र्यानंतर मतभेद समोर आले, कारण ब्रिटिशांनी उपखंडातून माघार घेतल्यानंतर प्रादेशिक नेत्यांना सामान्य शत्रूच्या विरोधात मित्र म्हणून एकमेकांशी संबंध ठेवण्यास प्रवृत्त केले. संस्कृतीतील फरक आणि विशेषत: भाषेमुळे नवीन राष्ट्राच्या एकतेला धोका निर्माण झाला असताना, नेहरूंनी नॅशनल बुक ट्रस्ट आणि नॅशनल लिटररी अकादमी यासारख्या कार्यक्रमांची स्थापना केली. यामुळे भाषांमधील प्रादेशिक साहित्याच्या अनुवादाला चालना दिली आणि प्रदेशांमधील सामग्रीचे हस्तांतरण आयोजित झाले. अखंड भारताचा पाठपुरावा करताना नेहरूंनी "एकत्रित व्हा किंवा नष्ट व्हा" असा इशारा दिला. [१०५]

इतिहासकार रामचंद्र गुहा लिहितात, "नेहरू १९५८ मध्ये निवृत्त झाले असते. ते केवळ भारताचे सर्वोत्कृष्ट पंतप्रधान म्हणून नव्हे तर आधुनिक जगाच्या महान राजकारण्यांपैकी एक म्हणून स्मरणात राहतील". [१०६] अशा प्रकारे, नेहरूंनी एक विवादित वारसा मागे सोडला, "एकतर त्यांच्याबद्दल आधुनिक भारताचे शिल्पकार म्हणून आदर वाटतो [d] किंवा भारताच्या प्रगतीबद्दल किंवा त्याच्या अभावाबद्दल त्यांना अपमानित केले गेले". [११७]

See caption
तीन मूर्ती भवनात नेहरूंची अभ्यासिका, ज्याचे आता संग्रहालयात रूपांतर झाले आहे.

भाजपच्या नेतृत्वाखाली उजव्या बाजूचे एनडीए सरकार भारतात सत्तेवर आल्यानंतर नेहरू आणि त्यांच्या धोरणांना हिंदू राष्ट्रवादीकडून टीकेचा सामना करावा लागला. [११८] [११७] [११९] ' उदारमतवादी ', ' पुरोगामी ', ' डावीकडे झुकणारा ', ' धर्मनिरपेक्ष ', ' वैज्ञानिक स्वभाव ', ' बुद्धिमान ', ' समाजवाद ', 'एलिट' असे शब्द हे बोलचालीत 'नेहरूवादी' मानले जातात. [g] समकालीन शैक्षणिक क्षेत्रातील नेहरू हे एक लोकप्रिय व्यक्तिमत्त्व आहेत. एक विशिष्ट 'नेहरूवियन बौद्धिक परिसंस्था/अकादमी', राजकीय प्रवचनात, हिंदू राष्ट्रवादाची लढाऊ बाजू मानली जाते. [१३६] [११८] [१३७]

स्मारक

[संपादन]
See caption
१९८९ च्या यूएसएसआर स्मारक स्टॅम्पवर नेहरू

जवाहरलाल नेहरूंना त्यांच्या हयातीमध्ये भारतात एक प्रतिष्ठित दर्जा लाभला. त्यांचा आदर्शवाद आणि राजकारणासाठी जगभरात त्यांची प्रशंसा झाली. [१००] नेहरूंचे आदर्श आणि धोरणे काँग्रेस पक्षाचा जाहीरनामा आणि मुख्य राजकीय तत्त्वज्ञानाला आकार देत आहेत. [१३८] १४ नोव्हेंबर हा त्यांचा वाढदिवस त्यांच्या आजीवन उत्कटतेसाठी तसेच मुलांचे आणि तरुण लोकांच्या कल्याणासाठी, शिक्षणासाठी आणि विकासासाठी त्यांनी केलेल्या कामाची ओळख म्हणून हा दिवस भारतात बाल दिवस म्हणून साजरा केला जातो. संपूर्ण भारतातील मुले त्यांना चाचा नेहरू म्हणून ओळखतात. [१३८] नेहरू हे काँग्रेस पक्षाचे लोकप्रिय प्रतीक राहिले आहेत जे त्यांच्या स्मृती वारंवार साजरे करतात. लोक सहसा त्यांच्या कपड्यांच्या शैलीचे, विशेषतः गांधी टोपी आणि नेहरू जॅकेट यांचे अनुकरण करतात. [१३९] [१४०] नेहरूंच्या शेरवानीला प्राधान्य दिल्याने उत्तर भारतात ती आजही औपचारिक पोशाख मानली जाते. [१४१]

१९८९ मध्ये नेहरूंच्या जन्मशताब्दीच्या स्मरणार्थ ५ रुपयांचे भारतीय नाणे

भारतभरातील अनेक सार्वजनिक संस्था आणि स्मारके नेहरूंच्या स्मृतीला समर्पित आहेत. दिल्लीतील जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठ हे भारतातील सर्वात प्रतिष्ठित विद्यापीठांपैकी एक आहे. मुंबई शहराजवळील जवाहरलाल नेहरू बंदर हे एक आधुनिक बंदर आणि गोदी आहे ज्याची रचना प्रचंड मालवाहतूक आणि वाहतूक भार हाताळण्यासाठी करण्यात आली आहे. नेहरूंचे दिल्लीतील निवासस्थान तीन मूर्ती हाऊसमध्ये जतन केले गेले आहे आणि आता हे नेहरू स्मारक संग्रहालय आणि ग्रंथालय आहे. मुंबई, दिल्ली, बंगळुरू, अलाहाबाद आणि पुणे येथे पाच जवाहरलाल नेहरू तारांगण आहेत. या इमारतीमध्ये भारताचे तत्कालीन राष्ट्रपती सर्वपल्ली राधाकृष्णन यांच्या अध्यक्षतेखाली १९६४ मध्ये स्थापन झालेल्या जवाहरलाल नेहरू मेमोरियल फंडाची कार्यालये देखील आहेत. हे फाउंडेशन १९६८ मध्ये स्थापन झालेली प्रतिष्ठित जवाहरलाल नेहरू मेमोरियल फेलोशिप देखील देते. [१४२] आनंद भवन आणि स्वराज भवन येथील नेहरू कुटुंबीयांची घरे देखील नेहरू आणि त्यांच्या कुटुंबाच्या वारशाच्या स्मरणार्थ जतन करण्यात आली आहेत. [१४३] २०१२ मध्ये, आउटलुकच्या द ग्रेटेस्ट इंडियनच्या सर्वेक्षणात जवाहरलाल नेहरू हे चौथ्या क्रमांकावर होते. [१४४]

लोकप्रिय संस्कृतीत

[संपादन]

नेहरूंच्या जीवनाविषयी अनेक माहितीपट बनवले गेले आहेत आणि ते काल्पनिक चित्रपटांमध्ये चित्रित केले गेले आहेत. रोशन सेठ यांनी नेहरूंची भूमिका तीन वेळा केली आहे : रिचर्ड अ‍ॅटनबरो यांच्या १९८२ मधील गांधी चित्रपटात, [१४५] नेहरूंच्या द डिस्कव्हरी ऑफ इंडियावर आधारित श्याम बेनेगल यांची १९८८ मधील दूरदर्शन मालिका भारत एक खोज, [१४६] आणि २००७ मध्ये द लास्ट डेज ऑफ द राज नावाचा टीव्ही चित्रपट. [१४७] बेनेगल यांनी १९८४ मध्ये त्यांच्या राजकीय कारकिर्दीवर आधारित नेहरू या माहितीपटाचे दिग्दर्शन केले. [१४८] भारतीय चित्रपट दिग्दर्शक किरण कुमार यांनी १९९० मध्ये नेहरूंवर नेहरू: द ज्वेल ऑफ इंडिया नावाचा चित्रपट बनवला, ज्यात प्रताप शर्मा मुख्य भूमिकेत होते. [१४९] केतन मेहता यांच्या सरदार चित्रपटात बेंजामिन गिलानी यांनी नेहरूंची भूमिका साकारली होती. [१५०] नौनिहाल (अनुवाद: तरुण व्यक्ती) या १९६७ चा राज मारब्रोसच्या हिंदी भाषेतील नाटक चित्रपटात राजू या अनाथ मुलाची कथा आहे, जो जवाहरलाल नेहरू हे आपले नातेवाईक असल्याचे मानतो आणि त्यांना भेटायला निघतो. [१५१]

त्याचप्रमाणे, १९५७ मधील अमर कुमारच्या अब दिल्ली दूर नहीं या चित्रपटात रतन हा तरुण मुलगा दिल्लीला जातो आणि पंतप्रधान नेहरूंकडे मदत मागून चुकीच्या पद्धतीने दोषी ठरलेल्या आपल्या वडिलांची फाशीची शिक्षा टाळण्याचा प्रयत्न करतो. [१५२] आणखी एक १९५७ मधील इंग्लिश भाषेतील लघुपट अवर प्राइम मिनिस्टर हा एझरा मीर यांनी तयार केला, संकलित केला आणि दिग्दर्शित केला, त्यांनी १९६२ मध्ये थ्री विक्स इन द लाइफ ऑफ प्राइम मिनिस्टर नेहरू या चित्रपटाचेही दिग्दर्शन केले होते. [१५३] [१५४] [१५५] गिरीश कर्नाड यांचे ऐतिहासिक नाटक तुघलक (१९६२) हे नेहरूंच्या काळातील रूपक आहे. इब्राहिम अल्काझी यांनी १९७० च्या दशकात पुराना किला, दिल्ली येथे नॅशनल स्कूल ऑफ ड्रामा रिपर्टरी आणि नंतर फेस्टिव्हल ऑफ इंडिया, लंडन येथे १९८२ मध्ये मंचन केले होते. [१५६]

नेहरूंवर लिहिली गेलेली पुस्तके

[संपादन]
  • अग्निदिव्य : कमला नेहरू (धनंजय राजे)
  • आधुनिक भारताचे शिल्पकार पंडित जवाहरलाल नेहरू (लेखक - डॉ. डी.डी. पाटील, प्रा. ए.आर. पाटील)
  • आपले नेहरू (बालवाङ्‌मय, लेखक - साने गुरुजी)
  • गोष्टीरूप चाचा नेहरू (बालसाहित्य, लेखक - शंकर कऱ्हाडे)
  • गोष्टीरूप जवाहरलाल नेहरू (बालवाङ्‌मय, लेखक - श्यामकांत कुलकर्णी)
  • जवाहरलाल नेहरू (मूळ इंग्रजी लेखक - एस. गोपाल; मराठी अनुवाद - पुरुषोत्तम आत्माराम चित्रे)
  • नवभारताचे शिल्पकार - पं. जवाहरलाल नेहरू (लेखक - सदानंद नाईक)
  • नेहरू व बोस (मूळ इंग्रजी लेखक - रुद्रांग्शू मुखर्जी; मराठी अनुवादक - अवधूत डोंगरे
  • नेहरू : नवभारताचे शिल्पकार (मूळ इंग्रजी लेखक - एम.जे. अकबर; मराठी अनुवाद - करुणा गोखले)
  • नेहरूंची सावली (नेहरूंचे सुरक्षारक्षक के.एफ. रुस्तमजी यांच्या रोजनिशींतून पी.व्ही. राजगोपालन यांनी संपादित केलेल्या इंग्रजी पुस्तकाचा सविता दामले यांनी केलेला मराठी अनुवाद)
  • पंडित जवाहरलाल नेहरू (लेखक - डॉ. नीला पांढरे)
  • पंडित जवाहरलाल नेहरू (बालवाङ्‌मय, लेखक - राजा मंगळवेढेकर)
  • पंडित जवाहरलाल नेहरू : व्यक्ती आणि कार्य (महाराष्ट्र सरकार)
  • पंडित नेहरू (पु. शं. पतके )
  • भारताचे पहिले पंतप्रधान (यशवंत गोपाळ भावे)

लेखन

[संपादन]

नेहरुंनी इंग्रजीत विपुल लेखन केले आहे. त्यांनी द डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया, ग्लिम्पसेस ऑफ वर्ल्ड हिस्ट्री, ॲन ऑटोबायोग्राफी (युनायटेड स्टेट्समध्ये "टूवर्ड फ्रीडम" म्हणून प्रकाशित) आणि लेटर्स फ्रॉम अ फादर टू हिज डॉटर ही पुस्तके तुरुंगात लिहिली आहेत. [१५७] पत्रांमध्ये त्यांची मुलगी इंदिरा प्रियदर्शनी नेहरू (नंतर गांधी) यांना लिहिलेली ३० पत्रे होती, ज्या त्यावेळी १० वर्षांच्या होत्या आणि मसूरी येथील बोर्डिंग स्कूलमध्ये शिकत होत्या. त्यातून त्यांना नैसर्गिक इतिहास आणि जागतिक सभ्यतांबद्दल मार्गदर्शन करण्याचा प्रयत्न केला. [१५८]

नेहरूंची पुस्तके मोठ्या प्रमाणावर वाचली गेली आहेत. आत्मचरित्र हे विशेषतः समीक्षकांनी प्रशंसित केले आहे. इनसाइड एशियामध्ये लिहिणाऱ्या जॉन गुंथर यांनी गांधींच्या आत्मचरित्राशी विरोधाभास केला :

महात्माजींची शांत कथा नेहरूंच्या कॉर्नफ्लॉवरची ऑर्किडशी, मॅक्लीश किंवा ऑडेनच्या सॉनेटशी, वॉटर पिस्तूल मशीन गनशी तुलना करते. नेहरूंचे आत्मचरित्र सूक्ष्म, गुंतागुंतीचे, व्यवच्छेदक, अमर्यादपणे जोपासलेले, संशयाने ग्रासलेले, बौद्धिक उत्कटतेने भरलेले आहे. लॉर्ड हॅलिफॅक्सने एकदा सांगितले होते की भारत वाचल्याशिवाय कोणीही समजू शकत नाही; हे एक प्रकारचे 'एज्युकेशन ऑफ हेन्री अॅडम्स' आहे, जे उत्कृष्ट गद्यात लिहिलेले आहे- नेहरूंप्रमाणेच जिवंत क्वचितच डझनभर पुरुष इंग्रजी लिहितात.. [१५९]

नेहरूंना विचारवंत मानणारे मायकेल ब्रेचर, ज्यांच्यासाठी विचार हे भारतीय राष्ट्रवादाचे महत्त्वाचे पैलू होते, त्यांनी पॉलिटीकल लीडरशीप अँड करिष्मा : नेहरू, बेन-गुरियन अँड अदर ट्वेन्टीएथ सेंच्युरी पॉलिटीकल लीडर्स या पुस्तकात लिहले :

नेहरूंची पुस्तके विद्वत्तापूर्ण नव्हती, अशीही नव्हती. तो एक प्रशिक्षित इतिहासकार नव्हता, परंतु घटनांच्या प्रवाहाबद्दलची त्याची भावना आणि अर्थपूर्ण नमुन्यात ज्ञानाची विस्तृत श्रेणी एकत्र विणण्याची त्याची क्षमता त्याच्या पुस्तकांना उच्च दर्जाचे गुण देते. या कामांमधून त्यांनी संवेदनशील साहित्यिक शैलीही प्रकट केली. .जागतिक इतिहासाची झलक ही नेहरूंवर एक विचारवंत म्हणून सर्वात जास्त प्रकाश टाकणारी आहे. त्रयीतील पहिली, ग्लिम्पसेस ही मानवजातीच्या कथेची बारीकशी जोडलेली रेखाटनांची मालिका होती, ज्यात त्यांची किशोरवयीन मुलगी, इंदिरा, भारताच्या नंतरच्या पंतप्रधानांना पत्र होते. . बर्‍याच विभागांमध्ये त्याचे वादविवादात्मक चरित्र आणि निष्पक्ष इतिहासाच्या रूपात त्याच्या कमतरता असूनही, ग्लिम्पसेस हे उत्कृष्ट कलात्मक मूल्याचे कार्य आहे, जे त्याच्या उदात्त आणि भव्य आत्मचरित्राचा एक योग्य अग्रदूत आहे. [१६०]

मायकेल क्रॉकर यांना वाटते की जर राजकीय प्रसिद्धी त्यांच्यापासून दूर गेली असती तर आत्मचरित्राने नेहरूंना साहित्यिक कीर्ती मिळवून दिली असती :

त्याच्या तुरुंगात असलेल्या वर्षांमुळे आपण त्याच्या तीन मुख्य पुस्तकांचे ऋणी आहोत... नेहरूंच्या लिखाणात सेरेब्रल जीवन आणि आत्म-शिस्तीची शक्ती पूर्णपणे सामान्य आहे. त्याच्या मनाच्या आणि आत्म्याच्या परिपूर्णतेतून लाखो शब्दांचे फुगे उमटले. ते कधीही भारताचे पंतप्रधान नसते तर ते आत्मचरित्राचे लेखक आणि डिस्कव्हरी ऑफ इंडियाच्या आत्मचरित्रात्मक भागांचे लेखक म्हणून प्रसिद्ध झाले असते. एखादे आत्मचरित्र, किमान इकडे-तिकडे काही उकलांसह, पिढ्यानपिढ्या वाचले जाण्याची शक्यता आहे. ... उदाहरणार्थ, ट्रुइझम आणि अँटीक्लिमॅक्सचे वैशिष्ट्यपूर्ण स्पर्श, एका माणसामध्ये विचित्र आहेत जो विचार करू शकतो आणि उत्तम प्रकारे लिहू शकतो... [१६१]

नेहरूंचे भाषण ट्रिस्ट विथ डेस्टिनी हे ब्रिटिश वृत्तपत्र द गार्डियनने २० व्या शतकातील महान भाषणांपैकी एक म्हणून निवडले. इयान जॅकने भाषणाच्या प्रस्तावनेत लिहिले :

बटनहोलमध्ये लाल गुलाब असलेले सोनेरी सिल्कचे जाकीट घातलेले नेहरू बोलायला उठले. त्यांची वाक्ये बारीक आणि संस्मरणीय होती – नेहरू चांगले लेखक होते; त्यांचा डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया हा बहुसंख्य राजकारणी-लेखकांनी गाठलेल्या पातळीच्या वर आहे. ... नेहरूंच्या शब्दांच्या अभिजाततेने - त्यांच्या निव्वळ स्वीपने - नवीन भारताला महत्त्वाकांक्षी आणि मानवतापूर्ण असे एक लोडस्टोन प्रदान केले. उत्तर-वसाहतवादाची सुरुवात तसेच भारतीय लोकशाहीची सुरुवात झाली, जी तेव्हापासून त्याच्या मृत्यूच्या अनेक अपेक्षांपेक्षा जास्त आहे. [१६२]

नेहरूंनी लिहिलेली पुस्तके

[संपादन]
  • आत्मकथा (मूळ इंग्रजी, मराठी अनुवाद - ना.ग. गोरे)
  • इंदिरेस पत्रे (मूळ इंग्रजी- Letters from a Father to His Daughter; मराठी अनुवाद - वि. ल. बोडस)
  • भारताचा शोध (मूळ इंग्रजी -Discovery of India, मराठी अनुवाद - साने गुरुजी)


बाह्य दुवे

[संपादन]

संदर्भ

[संपादन]
  1. ^ —
  2. ^ "Architect of modern India". Frontline (इंग्रजी भाषेत). 8 November 2018. 4 December 2021 रोजी पाहिले.
  3. ^ "'Architect of modern India': Congress pays tributes to Jawaharlal Nehru on death anniversary". The New Indian Express. 4 December 2021 रोजी पाहिले.
  4. ^ "Jawaharlal Nehru: Architect of modern India". Hindustan Times (इंग्रजी भाषेत). 14 November 2019. 4 December 2021 रोजी पाहिले.
  5. ^ Ian Hall, The Conversation. "Nehru, the architect of modern India, also helped discredit European imperialism". Scroll.in (इंग्रजी भाषेत). 4 December 2021 रोजी पाहिले.
  6. ^ Dixit, J. N. (14 November 2021). "From the archives: How Jawaharlal Nehru shaped India in the 20th century". India Today (इंग्रजी भाषेत). 4 December 2021 रोजी पाहिले.
  7. ^ "Editorial: Master's voice". www.telegraphindia.com. 4 December 2021 रोजी पाहिले.
  8. ^ "Opinion: Nehruvian legacy is his idea of India". The Siasat Daily (इंग्रजी भाषेत). 26 May 2021. 4 December 2021 रोजी पाहिले.
  9. ^ "Remembering Jawaharlal Nehru: The Man Who Shaped Modern India". Youth Ki Awaaz (इंग्रजी भाषेत). 12 November 2020. 4 December 2021 रोजी पाहिले.
  10. ^ Service, Tribune News. "A thousand lies can't dwarf the giant Nehru was". Tribuneindia News Service (इंग्रजी भाषेत). 4 December 2021 रोजी पाहिले.
  11. ^ "Nehru, the real architect of modern India". Deccan Chronicle (इंग्रजी भाषेत). 16 November 2014. 4 December 2021 रोजी पाहिले.
  12. ^ Babu, D. Shyam (11 July 2019). "Nehru and the Kashmir quandary". द हिंदू. 15 November 2021 रोजी पाहिले.
  13. ^ a b c d e f Moraes 2007.
  14. ^ Nanda, B. R. (15 October 2007). The Nehrus: Motilal and Jawaharlal. Oxford University Press. p. 25. ISBN 978-0-19-908793-8.
  15. ^ "Jawaharlal Nehru: Freedom struggle icon, maker of modern India". Hindustan Times. 2 December 2020. 15 November 2021 रोजी पाहिले.
  16. ^ "Mrs. Krishna Hutheesing, an Author and a Sister of Nehru, Dies". The New York Times. 10 November 1967. 2 July 2021 रोजी पाहिले.
  17. ^ Gokhale, Balkrishna Govind (1978). "Nehru and History". History and Theory. 17 (3): 311–322. doi:10.2307/2504742. JSTOR 2504742 – JSTOR द्वारे.
  18. ^ a b c चुका उधृत करा: <ref> चुकीचा कोड; OPM नावाने दिलेल्या संदर्भांमध्ये काहीही माहिती नाही
  19. ^ a b [Bal Ram Nanda The Nehrus: Motilal and Jawaharlal] Check |url= value (सहाय्य), Delhi, orig. London
  20. ^ Bharathi, K. S. (1998). Encyclopaedia of eminent thinkers. Concept Publishing Company Pvt. Ltd. ISBN 978-81-7022-684-0.
  21. ^ Tharoor, Shashi (27 November 2018). Nehru: The Invention of India (इंग्रजी भाषेत). Penguin Random House India Private Limited. ISBN 978-93-5305-355-0.
  22. ^ चुका उधृत करा: <ref> चुकीचा कोड; jstor.org नावाने दिलेल्या संदर्भांमध्ये काहीही माहिती नाही
  23. ^ Menon, Shivshankar (20 April 2021). India and Asian Geopolitics: The Past, Present. Brookings Institution Press. p. 34. ISBN 978-0-670-09129-4.
  24. ^ Lumby, E. W. R. 1954. The Transfer of Power in India, 1945–1947. London: George Allen & Unwin. p. 228
  25. ^ Tiwari, Aaditya (30 October 2017). "Sardar Patel – Man who United India". pib.gov.in.
  26. ^ "How Vallabhbhai Patel, V P Menon and Mountbatten unified India". 31 October 2017.
  27. ^ Furber, Holden (1951). "The Unification of India, 1947–1951". Pacific Affairs. 24 (4): 352–371. doi:10.2307/2753451. JSTOR 2753451 – JSTOR द्वारे.
  28. ^ "56 events that changed India: Dissolution of princely states in 1950". इंडिया टुडे. 18 August 2003. 16 August 2021 रोजी पाहिले.
  29. ^ Encyclopaedia Indica: Independent India and wars – I. Anmol Publications. 1996. ISBN 978-81-7041-859-7.
  30. ^ Encyclopaedia of Indian War of Independence, 1857–1947: Gandhi era : Jawahar Lal Nehru and Sardar Patel. Anmol Publications. 2009. ISBN 978-81-261-3745-9.
  31. ^ Nehru, Jawaharlal (30 April 2007). "A Tryst with Destiny". TheGuardian.com. 24 May 2014 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 16 August 2021 रोजी पाहिले.
  32. ^ Saha, Abhishek (15 August 2015). "The politics of an assassination: Who killed Gandhi and why?". Hindustan Times.
  33. ^ Janak Raj Jai (1996). 1947–1980. Regency Publications. pp. 45–47. ISBN 978-81-86030-23-3.
  34. ^ Ansari, Sarah; Gould, William (31 October 2019). "'Performing the State' in Post-1947 India and Pakistan". Boundaries of Belonging. Cambridge University Press. pp. 23–66. doi:10.1017/9781108164511.003. ISBN 978-1-107-19605-6.
  35. ^ Khan, Yasmin. "Performing Peace: Gandhi's assassination as a critical moment in the consolidation of the Nehruvian state" (PDF). core.ac.uk.
  36. ^ Khan, Yasmin (12 January 2011). "Performing Peace: Gandhi's assassination as a critical moment in the consolidation of the Nehruvian state". Modern Asian Studies. 45 (1): 57–80. doi:10.1017/S0026749X10000223 – Cambridge University Press द्वारे.
  37. ^ Thapar, Karan (17 August 2009). "Gandhi, Jinnah both failed: Jaswant". ibnlive.in.com. 3 July 2014 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित.
  38. ^ "After Advani, Jaswant turns Jinnah admirer". द इकोनॉमिक टाइम्स. India. 17 August 2009. 20 October 2017 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 15 August 2021 रोजी पाहिले.
  39. ^ Ghosh, Bishwanath (17 March 2016). "Maps are malleable. Even Bharat Mata's". द हिंदू. 15 August 2021 रोजी पाहिले.
  40. ^ Roychowdhury, Adrija (17 August 2017). "Five states that refused to join India after Independence". द इंडियन एक्सप्रेस. 15 August 2021 रोजी पाहिले.
  41. ^ S., Mohamed Imranullah (1 February 2016). "Time to recall efforts made to create the Constitution". द हिंदू. 15 August 2021 रोजी पाहिले.
  42. ^ Sinha, Shakti; Roy, Himanshu (5 November 2018). Patel: Political Ideas and Policies. ISBN 978-93-5280-854-0.
  43. ^ Marathe, Om (3 September 2019). "Explained: When India's interim government was formed in 1946". The Indian Express. 15 August 2021 रोजी पाहिले.
  44. ^ Park, Richard Leonard (1952). "India's General Elections". Far Eastern Survey. 21 (1): 1–8. doi:10.2307/3024683. JSTOR 3024683 – JSTOR द्वारे.
  45. ^ "Indian and Foreign Review". Publications Division of the Ministry of Information and Broadcasting, Government of India. 1969.
  46. ^ Weiner, Myron (8 December 2015). Party Politics in India. Princeton University Press. pp. 78–79. ISBN 978-1-4008-7841-3.
  47. ^ Varshney, Ashutosh. 28 March 2015. "Faults and lines." द इंडियन एक्सप्रेस. Retrieved on 16 June 2020.
  48. ^ Guha, Ramachandra (2002). "Democracy's Biggest Gamble: India's First Free Elections in 1952". World Policy Journal. 19 (1): 95–103. doi:10.1215/07402775-2002-2005. JSTOR 40209795 – JSTOR द्वारे.
  49. ^ a b Koshi, Luke (2 November 2016). "Explainer: The reorganization of states in India and why it happened". The News Minute. 3 April 2019 रोजी पाहिले.
  50. ^ "Govind Ballabh Pant's Death Anniversary: Remembering the First Chief Minister of Uttar Pradesh". News18. 7 March 2021. 15 August 2021 रोजी पाहिले.
  51. ^ "STATE OF THE NATION". द इंडियन एक्सप्रेस. 11 May 2008. 15 August 2021 रोजी पाहिले.
  52. ^ Chaudhary, Suraj Surjit (15 March 2021). Critical Commentary on the Banning of Unregulated Deposit Schemes Act, 2019 and Allied Laws. Bloomsbury Publishing. ISBN 978-93-90252-05-3.
  53. ^ "1957 India General (2nd Lok Sabha) Elections Results". www.elections.in. 2020-07-27 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 31 August 2020 रोजी पाहिले.
  54. ^ Chakravarty, Shubhodeep (6 March 2019). "INKredible India: The story of 1962 Lok Sabha election – All you need to know". Zee News.
  55. ^ "After Nehru and Indira, Modi is only PM to come back to power with full majority". The Economic Times. 23 May 2019.
  56. ^ World Mourns Nehru (1964) |access-date= requires |url= (सहाय्य)
  57. ^ Guha, Ramachandra (26 May 2013). Verdicts on Nehru (इंग्रजी भाषेत). Penguin Books. ISBN 978-93-5118-757-8.
  58. ^ "Letter From President Eisenhower to Prime Minister Nehru". history.state.gov. Foreign Relations of the United States, 1958–1960, South and Southeast Asia, Volume XV – Office of the Historian. 27 November 1958. 31 July 2021 रोजी पाहिले.
  59. ^ Nayantara Sahgal (2010). Jawaharlal Nehru: Civilizing a Savage World. Penguin Books India. p. 59. ISBN 978-0-670-08357-2.
  60. ^ Ian Hall, The Conversation. "Nehru, the architect of modern India, also helped discredit European imperialism". Scroll.in (इंग्रजी भाषेत). 15 November 2021 रोजी पाहिले.
  61. ^ "How the ANC could fade away – OPINION | Politicsweb". www.politicsweb.co.za (इंग्रजी भाषेत). 15 November 2021 रोजी पाहिले.
  62. ^ "UP Next: How Nehru, Swami Prabhu Dutt Brahmachari's ideas of India resonate in 2022 polls". Firstpost (इंग्रजी भाषेत). 15 November 2021. 15 November 2021 रोजी पाहिले.
  63. ^ "PM Modi is A 'Charismatic' Leader Like Jawaharlal Nehru, Rajiv Gandhi: Rajinikanth". outlookindia (इंग्रजी भाषेत). 15 November 2015 रोजी पाहिले.
  64. ^ Service, Tribune News. "A thousand lies can't dwarf the giant Nehru was". Tribuneindia News Service (इंग्रजी भाषेत). 15 November 2021 रोजी पाहिले.
  65. ^ Khan, Laiqh A. (18 October 2020). "Nehru's address at UoM convocation in 1948 remains untraceable". द हिंदू (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0971-751X. 21 July 2021 रोजी पाहिले.
  66. ^ "Who We Are". globalcenters.columbia.edu. 5 July 2021 रोजी पाहिले.
  67. ^ "Conferment of Honorary Degree of Doctor: Keio University". keio.ac.jp (इंग्रजी भाषेत). 21 July 2021 रोजी पाहिले.
  68. ^ "Padma Awards Directory (1954–2007)" (PDF). Ministry of Home affairs. 10 April 2009 रोजी मूळ पान (PDF) पासून संग्रहित. 26 November 2010 रोजी पाहिले.
  69. ^ Prasad, Rajendra (1958). Speeches of President Rajendra Prasad 1952–1956. The Publication Division, Ministry of Information and Broadcasting, GOI. pp. 340–341.: "In doing so, for once, I may be said to be acting unconstitutionally, as I am taking this step on my own initiative and without any recommendation or advice from my Prime Minister ; but I know that my action will be endorsed most enthusiastically not only by my Cabinet and other Ministers but by the country as a whole."
  70. ^ "A Measure Of The Man". https://www.outlookindia.com/ (इंग्रजी भाषेत). 2022-02-05. 2022-11-14 रोजी पाहिले. External link in |website= (सहाय्य)
  71. ^ Mathai (1978). Reminiscences of the Nehru Age.
  72. ^ "Assassination Attempt on Nehru Made in Car". Gettysburg Times. 22 March 1955. 14 August 2021 रोजी पाहिले.
  73. ^ "Rickshaw Boy Arrested for Nehru Attack". Sarasota Herald Tribune. 14 March 1955. 14 August 2021 रोजी पाहिले.
  74. ^ "Rickshaw Boy Arrested for Attempting to Kill Nehru". The Victoria Advocate. 14 March 1955. 14 August 2021 रोजी पाहिले.
  75. ^ "Knife Wielder Jumps on Car of Indian Premier". The Telegraph. 12 March 1955. 14 August 2021 रोजी पाहिले.
  76. ^ "Police Say Nehru's Assassination Plot is Thwarted". Altus Times-Democrat. 4 June 1956. 14 August 2021 रोजी पाहिले.
  77. ^ "Bombay Police Thwart Attempt on Nehru's Life". Oxnard Press-Courier. 4 June 1956. 14 August 2021 रोजी पाहिले.
  78. ^ "Bomb Explodes on Nehru's Route". Toledo Blade. 30 September 1961. 14 August 2021 रोजी पाहिले.
  79. ^ Mathai, M.O. (1979). My Days with Nehru. Vikas Publishing House.
  80. ^ . New York. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  81. ^ Kanwar Raj. "The evening 58 years ago when I saw off Nehru on his last flight". Deccan Herald. 27 May 2022 रोजी पाहिले.
  82. ^ {{स्रोत बातमी|last=Brady|first=Thomas F.|url=https://www.nytimes.com/1964/05/29/1-5-million-view-rites-for-nehru.html%7Ctitle=1.5 Million View Rites for Nehrus; Procession Route Jammed as Indians and Foreigners Pay Last Respects|date=29 May 1964|work=[[The न्यू यॉर्क टाइम्स|issn=0362-4331|access-date=18 May 2017|archive-url=https://web.archive.org/web/20170802130344/http://www.nytimes.com/1964/05/29/1-5-million-view-rites-for-nehru.html%7Carchive-date=2 August 2017|url-status=live}}
  83. ^ "From the archive, 28 May 1964: The death of Mr Nehru, hero and architect of modern India". द गार्डियन. 28 May 2014. 14 August 2021 रोजी पाहिले.
  84. ^ "A Man Who, with All His Mind and Heart, Loved India". Life Magazine (इंग्रजी भाषेत). Time Inc. 5 June 1964. p. 32.
  85. ^ "India Mourning Nehru, 74, Dead of a Heart Attack; World Leaders Honor Him". nytimes.com. 22 March 2017 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 28 March 2017 रोजी पाहिले.
  86. ^ Pathak, Vikas (17 August 2018). "Atal Bihari Vajpayee, the orator: Speech that sounded like poetry". The Hindu (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0971-751X. 7 January 2022 रोजी पाहिले.
  87. ^ "Vajpayee on Nehru's death: Bharat Mata has lost her favourite prince". ThePrint (इंग्रजी भाषेत). 16 August 2018. 7 January 2022 रोजी पाहिले. In the Ramayana, Maharashi Valmiki has said of Lord Rama that he brought the impossible together. In Panditji's life, we see a glimpse of what the great poet said. He was a devotee of peace and yet the harbinger of revolution, he was a devotee of non-violence but advocated every weapon to defend freedom and honour.
  88. ^ Sarvepalii, Gopal. Jawaharlal Nehru: A Biography, Volume 3; Volumes 1956–1964. Oxford University Press. p. 17.
  89. ^ "The death of Nehru: From the archive, 28 May 1964". TheGuardian.com. 28 May 2013.
  90. ^ Vohra, Ashok (27 May 2011). "Nehru's Scientific Humanism". टाइम्स ऑफ इंडिया. 18 August 2017 रोजी पाहिले.
  91. ^ https://theworld.org/stories/2012-12-10/why-its-not-easy-be-atheist-india
  92. ^ Sarvepalli Gopal (8 January 2015). Jawaharlal Nehru;a Biography Volume 1 1889–1947. Random House. ISBN 978-1-4735-2187-2.
  93. ^ Thursby, Gene R. (1975). Hindu-Muslim Relations in British India: A Study of Controversy, Conflict, and Communal Movements in Northern India 1923–1928 (इंग्रजी भाषेत). BRILL. p. 1. ISBN 978-90-04-04380-0.
  94. ^ a b Gandhi, Rajmohan (28 November 1991). "Patel: A Life". Navajivan Publishing House. p. 171 – Internet Archive द्वारे.
  95. ^ A. A. Parvathy (1994). Secularism and Hindutva, a Discursive Study. Codewood Process & Printing. p. 42.
  96. ^ Mohammad Jamil Akhtar. Babri Masjid: a tale untold. Genuine Publications. p. 359.
  97. ^ Ram Puniyani (1999). Communal Threat to Secular Democracy. Kalpaz Publications. p. 113.
  98. ^ Sankar Ghose (1993). Jawaharlal Nehru, a Biography. Alied Publishers. p. 210.
  99. ^ Jahanbegloo, Ramin Conversations with Isaiah Berlin (London 2000), आयएसबीएन 978-1-84212-164-1 pp. 201–202
  100. ^ a b Madan, Karuna (13 November 2014). "The relevance of Jawaharlal Nehru". gulfnews.com. 13 August 2021 रोजी पाहिले.
  101. ^ Pal, R. M. (September 1997). "Universal primary education first on the Prime Minster's agenda". pucl.org. 24 September 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 13 August 2021 रोजी पाहिले.
  102. ^ "Introduction". AIIMS. 25 June 2014 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित.
  103. ^ "Institute History". Indian Institute of Technology Kharagpur. 13 August 2007 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 13 August 2021 रोजी पाहिले.
  104. ^ {{स्रोत बातमी|url=https://www.nytimes.com/1964/05/28/archives/nehru-a-queer-mixture-of-east-and-west-led-the-struggle-for-a.html%7Ctitle=Nehru, a 'Queer Mixture of East and West,' Led the Struggle for a, Modern India; Devoted His Life to Nation's Cause; Blended Skill in Politics With the Spiritualism of His Mentor, Gandhi|date=28 May 1964|work=[[The न्यू यॉर्क टाइम्स}}
  105. ^ Harrison, Selig S. (July 1956). "The Challenge to Indian Nationalism". Foreign Affairs. 34 (2): 620–636. doi:10.2307/20031191. JSTOR 20031191.
  106. ^ Guha, Ramachandra (25 September 2012). "Manmohan Singh at 80". BBC News. 26 September 2012 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 13 August 2021 रोजी पाहिले.
  107. ^ "Architect of modern India". Frontline (इंग्रजी भाषेत). 8 November 2018. 2021-12-04 रोजी पाहिले.
  108. ^ "'Architect of modern India': Congress pays tributes to Jawaharlal Nehru on death anniversary". The New Indian Express. 2021-12-04 रोजी पाहिले.
  109. ^ "Jawaharlal Nehru: Architect of modern India". Hindustan Times (इंग्रजी भाषेत). 2019-11-14. 2021-12-04 रोजी पाहिले.
  110. ^ Ian Hall, The Conversation. "Nehru, the architect of modern India, also helped discredit European imperialism". Scroll.in (इंग्रजी भाषेत). 2021-12-04 रोजी पाहिले.
  111. ^ Dixit, J. N. (14 November 2021). "From the archives: How Jawaharlal Nehru shaped India in the 20th century". India Today (इंग्रजी भाषेत). 2021-12-04 रोजी पाहिले.
  112. ^ "Editorial: Master's voice". www.telegraphindia.com. 2021-12-04 रोजी पाहिले.
  113. ^ "Opinion: Nehruvian legacy is his idea of India". The Siasat Daily (इंग्रजी भाषेत). 2021-05-26. 2021-12-04 रोजी पाहिले.
  114. ^ "Remembering Jawaharlal Nehru: The Man Who Shaped Modern India". Youth Ki Awaaz (इंग्रजी भाषेत). 2020-11-12. 2021-12-04 रोजी पाहिले.
  115. ^ Service, Tribune News. "A thousand lies can't dwarf the giant Nehru was". Tribuneindia News Service (इंग्रजी भाषेत). 2021-12-04 रोजी पाहिले.
  116. ^ "Nehru, the real architect of modern India". Deccan Chronicle (इंग्रजी भाषेत). 2014-11-16. 2021-12-04 रोजी पाहिले.
  117. ^ a b "A legacy that Nehru left behind". द टाइम्स ऑफ इंडिया. 27 May 2005. 26 April 2013 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित.
  118. ^ a b Gupta, Shekhar (8 February 2020). "Why Modi is using Nehru to try and demolish the Gandhi dynasty and Congress". ThePrint (इंग्रजी भाषेत). 7 November 2021 रोजी पाहिले. Of course, an entire Nehruvian intellectual ecosystem grew around him to dominate India's thought for seven decades.
  119. ^ "How 'WhatsApp university' has destroyed Nehru's legacy". www.daijiworld.com (इंग्रजी भाषेत). 3 November 2021 रोजी पाहिले.
  120. ^ Jacob, Happymon (10 August 2017). "When the paradigm shifts: on PM Modi's new brand of politics". The Hindu (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0971-751X. 3 November 2021 रोजी पाहिले.
  121. ^ "Opinion: Nehruvian legacy is his idea of India". The Siasat Daily (इंग्रजी भाषेत). 26 May 2021. 3 November 2021 रोजी पाहिले.
  122. ^ "View: Nehru and science in the age of coronavirus". The Economic Times. 3 November 2021 रोजी पाहिले.
  123. ^ Gupta, Rajeev Mantri,Harsh (4 June 2013). "The Nehruvian condescension towards minorities". mint (इंग्रजी भाषेत). 7 November 2021 रोजी पाहिले.
  124. ^ Daniyal, Shoaib. "Why Nehruvian secularism is still alive and kicking, despite BJP's body blows". Scroll.in (इंग्रजी भाषेत). 7 November 2021 रोजी पाहिले.
  125. ^ Jain, Vinny; Jain, Vinnay (2007). "Authenticity and Derivativeness : Debating Nehruvian Secularism". The Indian Journal of Political Science. 68 (2): 311–323. ISSN 0019-5510. JSTOR 41856329.
  126. ^ "Going back to Nehru: Why secular nationalism is the only way to avoid balkanization of India". The Week (इंग्रजी भाषेत). 7 November 2021 रोजी पाहिले.
  127. ^ Ram, Ronki (1 July 2014). "Jawaharlal Nehru, Neo‐Liberalism and Social Democracy: Mapping the Shifting Trajectories of Developmental State in India". Voice of Dalit (इंग्रजी भाषेत). 7 (2): 187–210. doi:10.1177/0974354520140203. ISSN 0974-3545. S2CID 157353887.
  128. ^ "Nehruvian legacy". The Hindu (इंग्रजी भाषेत). 14 November 2014. ISSN 0971-751X. 7 November 2021 रोजी पाहिले.
  129. ^ "Nehruvian Thoughts More Relevant In Present Day India, Says Hamid Ansari". NDTV.com. 7 November 2021 रोजी पाहिले.
  130. ^ Deshmane, Akshay. "Historians praise Jawaharlal Nehru at annual Indian History Congress Association meet". The Economic Times. 7 November 2021 रोजी पाहिले.
  131. ^ "Jawaharlal Nehru University at a Glance".
  132. ^ Sampath, G. (14 July 2020). "The politics of nepotism". The Hindu (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0971-751X. 7 November 2021 रोजी पाहिले.
  133. ^ Chandra, Uday. "Modi embodies the new Kshatriya ideal in Indian democracy – and that could be its vulnerability". Scroll.in (इंग्रजी भाषेत). 7 November 2021 रोजी पाहिले.
  134. ^ Ahmed, Hilal (23 August 2021). "Non-BJP Hindu writers are correcting Nehruvian history. With little space for modern Muslims". ThePrint (इंग्रजी भाषेत). 7 November 2021 रोजी पाहिले.
  135. ^ "NEHRUVIAN INDIANS – Two men who identify with all of India". www.telegraphindia.com. 7 November 2021 रोजी पाहिले.
  136. ^ Baru, Sanjaya (12 April 2021). India's Power Elite: Class, Caste and Cultural Revolution (इंग्रजी भाषेत). Penguin Random House India Private Limited. p. 47. ISBN 978-93-90914-76-0. Prime Minister Modi decided to alter the character of the premises as part of his campaign to liberate India from the Nehruvian intellectual inheritance.
  137. ^ "The Redundancy of the Elite". Open The Magazine (इंग्रजी भाषेत). 23 May 2019. 7 November 2021 रोजी पाहिले. Despite being accepted by the Nehruvian intellectual elite, neither Vajpayee nor Advani could challenge their agenda- setting prerogative.
  138. ^ a b Thakur, Harish (2010). Gandhi Nehru and Globalization. Concept Publishing. ISBN 978-81-8069-684-8.
  139. ^ "Remembering Jawaharlal Nehru". Deccan Chronicle. 29 May 2019.
  140. ^ "Modish Designs". outlookindia. 4 February 2022.
  141. ^ Lahiri, Tripti (20 January 2012). "A Profile of the Nehru Jacket". blogs.wsj.com. 3 March 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 13 August 2021 रोजी पाहिले.
  142. ^ "Jawaharlal Nehru Memorial Fund". 7 November 2015 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 13 August 2021 रोजी पाहिले.
  143. ^ "The relevance of Jawaharlal Nehru". gulfnews.com.
  144. ^ Sengupta, Uttam (20 August 2012). "A Measure Of The Man". Outlook. 2021-07-24 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 13 August 2021 रोजी पाहिले.
  145. ^ Suman Bhuchar (2002). "Seth, Roshan". In Alison Donnell (ed.). Companion to Contemporary Black British Culture. Routledge. p. 276. ISBN 978-1-134-70025-7.
  146. ^ "What makes Shyam special..." द हिंदू. 17 January 2003. 27 June 2003 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 6 June 2013 रोजी पाहिले.
  147. ^ "Universal Studio Scraps Nehru-Edwina Film".
  148. ^ Sharma, Garima (7 March 2010). "Shyam Benegal on his film Nehru". द टाइम्स ऑफ इंडिया (इंग्रजी भाषेत). 13 August 2021 रोजी पाहिले.
  149. ^ Documentary Today. Films Division, Government of India. 2010. p. 7.
  150. ^ "Jawaharlal Nehru Biography – Childhood, Facts & Achievements of India's First Prime Minister". culturalindia.net (इंग्रजी भाषेत). 13 August 2017 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 25 August 2017 रोजी पाहिले.
  151. ^ "Naunihal". Shemaroo. YouTube. 22 February 2016. 9 June 2021 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित.
  152. ^ "Ab Dilli Dur Nahin (1957)". Rotten Tomatoes (इंग्रजी भाषेत). 13 August 2021 रोजी पाहिले.
  153. ^ Ashish Rajadhyaksha; Paul Willemen (10 July 2014). "Mir, Ezra". Encyclopedia of Indian Cinema. Taylor & Francis. pp. 9–. ISBN 978-1-135-94325-7. 17 August 2015 रोजी पाहिले.
  154. ^ Richard Meran Barsam (1992). Nonfiction Film: A Critical History. Indiana University Press. p. 271. ISBN 978-0-253-20706-7. 26 February 2013 रोजी पाहिले.
  155. ^ "India, 1951–1960". Movie Movie. 2009–2012. 13 January 2018 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 29 September 2022 रोजी पाहिले.
  156. ^ Sachindananda (2006). "Girish Karnad". Authors speak. Sahitya Akademi. p. 58. ISBN 978-81-260-1945-8.
  157. ^ "Children's Day: Popular Books On and By Jawaharlal Nehru". द टाइम्स ऑफ इंडिया.
  158. ^ Balakrishnan, Anima (4 August 2006). "Young World : From dad with love". द हिंदू. Chennai, India. 12 November 2009 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 31 October 2008 रोजी पाहिले.
  159. ^ [John Gunther Inside Asia] Check |url= value (सहाय्य), New York and London
  160. ^ Political Leadership and Charisma: Nehru, Ben-Gurion, and Other 20th-Century Political Leaders, Intellectual Odyssey I, London
  161. ^ Nehru: A Contemporary's Estimate
  162. ^ Noble words
मागील
प्रथम 		भारतीय पंतप्रधान
ऑगस्ट १५, इ.स. १९४७ - मे २७, इ.स. १९६४ 		पुढील
गुलजारी लाल नंदा
मागील
प्रथम 		भारतीय परराष्ट्रमंत्री
ऑगस्ट १५, इ.स. १९४७ - मे २७, इ.स. १९६४ 		पुढील
गुलजारी लाल नंदा
मागील
टी.टी. कृष्णमचारी 		भारतीय अर्थमंत्री
ऑक्टोबर ८, इ.स. १९५८ - नोव्हेंबर १७, इ.स. १९५९ 		पुढील
मोरारजी देसाई



चुका उधृत करा: "lower-alpha" नावाच्या गटाकरिता <ref>खूणपताका उपलब्ध आहेत, पण संबंधीत <references group="lower-alpha"/> खूण मिळाली नाही.

"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=जवाहरलाल_नेहरू&oldid=2502369" पासून हुडकले