पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध

दिनांक	१७७५-१७८२
स्थान	पुणे
परिणती	मराठे विजयी सालबाईचा तह
प्रादेशिक बदल	.
युद्धमान पक्ष
ब्रिटिश साम्राज्य ब्रिटीश ईस्ट इंडिया कंपनी	मराठा साम्राज्य
सेनापती
वारेन हेस्टिंग्स कर्नल किटींग थॉमस विंधम गोडार्ड	महादजी शिंदे नाना फडणवीस माधवराव हरिपंत फडके तुकोजी होळकर
सैन्यबळ
एकूण ९३,००० सैन्य २३ जहाजे	सुमारे १४६,००० सैन्य एकूण १४ जहाजे

पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध हे मराठा साम्राज्य आणि ईस्ट इंडिया कंपनी यांच्यात इ.स. १७७५-१७८२ दरम्यान लढले गेलेले युद्ध होते. सुरतेच्या तहापासून सुरू झालेले हे युद्ध सालबाईच्या तहानिशी संपले.सदर युद्ध गव्हर्नर जनरल वॉरन हेस्टींगजच्या काळात घडले.

पार्श्वभूमी[संपादन]

१७७२ मध्ये माधवराव पेशव्याच्या मृत्यूनंतर त्यांचे भाऊ नारायणराव मराठा साम्राज्याचे पेशवे (राज्यकर्ता) झाले. ऑगस्ट १७७३. मध्ये त्यांच्या राजवाड्यातील पहारेकऱ्यांनी नारायणरावाची हत्या केली आणि त्यांचे काका रघुनाथराव (राघोबा) पेशवे झाले. तथापि, नारायणरावाची विधवा पत्नी गंगाबाई यांनी (नारायणरावाच्या मरणोत्तर) एका मुलाला जन्म दिला, जो सिंहासनाचा कायदेशीर वारस होता. नवजात शिशुचे नाव 'सवाई' माधवराव (सवाई म्हणजे "एक आणि एक चतुर्थांश") होते. नाना फडणवीस यांच्या नेतृत्वात बाराभाई म्हणून ओळखले जाणारे बारा मराठा सरदारांनी शिशुला नवीन पेशवे म्हणून बसविण्याचा प्रयत्न केला व त्याच्या नावावर राजवंश म्हणून राज्य करु लागले. रघुनाथराव आपली सत्ता सोडून देण्यास तयार नसल्याने त्यांनी मुंबई येथे इंग्रजांकडून मदत मागितली आणि १७ मार्च १७७५ रोजी सूरतच्या करारावर स्वाक्षरी केली. या करारानुसार रघुनाथरावांनी ब्रिटीशांना सालसेट व वसई प्रांताचा काही भाग व सूरत आणि भरुच जिल्ह्यातील महसूलाचा अधिकार दिला. त्या बदल्यात ब्रिटीशांनी रघुनाथरावांना २,५०० सैनिक देण्याचे आश्वासन दिले.

ब्रिटीश कलकत्ता कौन्सिलने सूरतच्या कराराचा निषेध केला, कर्नल अप्टनला पुकारण्यासाठी आणि नूतनीकरण करून नवीन करार करण्यास पुण्यात पाठवले. पुरंदर कराराने (१ मार्च १७७६) रघुनाथरावांना पेन्शन देण्यात आले आणि त्याचे कारण सोडले गेले, परंतु सलसेट आणि भरुच जिल्ह्यांचा महसूल ब्रिटिशांनी कायम ठेवला. मुंबई सरकारने हा नवीन करार नाकारला आणि रघुनाथरावांना आश्रय दिला. १७७६ मध्ये नाना फडणवीस यांनी पश्चिम किनाऱ्यावरील एक बंदर फ्रेंचाना देऊन कलकत्ता परिषदेशी केलेल्या कराराचे उल्लंघन केले.इंग्रजांनी पुण्याकडे फौज पाठवून प्रत्युत्तर दिले.

प्रारंभिक हालचाली आणि पुरंदरचा तह (१७७५-१७७६)[संपादन]

कर्नल कीटिंगच्या नेतृत्वात ब्रिटीश सैन्याने १५ मार्च १७७५ रोजी पुण्याला निघत सुरत सोडली. परंतु त्यांना आडस (गुजरात) येथे मराठ्यांचे सरदार हरिपंत फडके यांनी अडवले आणि १८ मे १७७५ रोजी झालेल्या आडसच्या लढाईत ब्रिटीश सैन्याचा पूर्णपणे पराभव झाला. रघुनाथराव व केटिंगच्या सैन्याच्या झालेल्या या पराभवात ९६ सैनिक ठार झाले. मराठ्यांच्या मृत्यू पावलेल्यामध्ये १५० ठार सैनिकाचा समावेश होता.

वॉरेन हेस्टिंग्जचा असा अंदाज होता की पुण्याविरूद्ध थेट कारवाई करणे हानिकारक आहे. म्हणूनच, बंगालच्या सर्वोच्च परिषदेने सूरतच्या कराराचा निषेध केला, कर्नल अप्टनला पुकारण्यासाठी आणि तातडीने नवीन तह करण्यास पुण्यात पाठवले. १ मार्च १७७६ रोजी अप्टन आणि पुण्यातील मंत्र्यांच्या दरम्यान पुरंदरचा तह नावाचा करार झाला.

पुरंदरच्या कराराने (१ मार्च १७७६) रघुनाथराव यांना पेन्शन दिली गेली आणि त्याचे कारण सोडले गेले, परंतु सलसेट आणि भरुच जिल्ह्यांचा महसूल ब्रिटिशांनी कायम ठेवला.

वडगाव[संपादन]

१७७६ मध्ये फ्रेन्च आणि पूना दरबार यांच्यात झालेल्या करारानंतर मुंबई ( ईस्ट इंडिया कंपनी) सरकारने राघोबाला गादीवर बसवन्याच्या हेतुने पून्यावर स्वारी करण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी कर्नल एजर्टनच्या खाली सैन्य पून्याच्या दिशेने पाठवले. या सैन्याने खोपोली गाठले आणि पश्चिम घाटच्या भोर घाटातून नंतर कार्लाकडे जाण्यास सुरुवात केली. ते मराठा हल्ल्याच्या भागात जाने. १ रोजी पोहोचले. लवकरच त्यांना घेराव घातला गेला व शेवटी इंग्रजांना वडगाव येथे माघार घ्यायला भाग पाडले गेले. मराठ्यांचा विजय झाला व १६ जानेवारी १७७९ रोजी वडगाव करारावर सही करन्यास इंग्रजांना भाग पाडले गेले.

बंगालमधील ब्रिटीश गव्हर्नर जनरल वॉरेन हेस्टिंग्ज यांनी या निर्णयावर मुंबईच्या अधिकाऱ्यांना स्वाक्षरी करण्याचा कोणताही कायदेशीर अधिकार नाही या कारणास्तव हा करार नाकारला आणि थॉमस विन्डहॅम गॉडार्डला त्या भागातील ब्रिटीश हितसंबंध सुरक्षित ठेवण्याचा आदेश दिला. या आदेशानुसार मुम्बई सैन्याला वाचवण्यासाठी, मजबुत करण्यासाठी उत्तर भारतातील कर्नल(जनरल) थॉमस विन्डहॅम गोडार्ड सैन्यासह खुप उशीरा पोहोचला.

गॉडार्डने ६,००० सैन्यासह भद्र किल्ल्यावर हल्ला केला आणि १ फेब्रुवारी, १७७९ रोजी अहमदाबाद ताब्यात घेतला. तेथे ६,००० अरब आणि सिंधी पायदळ आणि २,००० घोडे होते. झालेल्या लढाईत गॉडार्डचा विजय झाला, दोन ब्रिटिशांसह एकूण १०८ चे नुकसान झाले. ११ डिसेंबर १७८० रोजी गॉडार्डने वसईलाही ताब्यात घेतले. कॅप्टन पोपम यांच्या नेतृत्वात बंगालच्या आणखी एका तुकडीने गोहडच्या राणा (राजा) यांच्या मदतीने महादजी शिन्दे (सिंधिया) लढाईची तयारी करण्यापूर्वी ४ ऑगस्ट १७८० रोजी ग्वाल्हेर ताब्यात घेतला. निर्विवादपणे महादजी सिंधिया आणि जनरल गोडार्ड यांच्यात गुजरातमधील संघर्ष झाला. महादजी शिंदे यांना त्रास देण्यासाठी हेस्टिंग्जने मेजर कॅमकच्या नेतृत्वात आणखी एक सैन्यतुकडी पाठविली.

मध्य भारत आणि डेक्कन[संपादन]

वसईला घेतल्यावर गोडार्डने पुण्याकडे कूच केले. पण त्याला एप्रिल १७८१ मध्ये भोर घाट येथे परशुरामभाउ, हरीपंत फडके आणि तुकोजी होळकर यांनी गाठले.

मध्य भारतात, महादजी शिन्दे मेजर कॅमकला आव्हान देण्यासाठी मालवा येथे स्वतः उभे राहीले. प्रारंभी, महादजींचा वरचश्मा होता आणि मेजर कॅमकच्या नेतृत्वातील ब्रिटीश सैन्य त्रासलेले होते आणि सन्ख्येने कमी असल्याने त्याला हदूरपर्यत माघार घ्यावी लागली.

फेब्रुवारी १७८१ मध्ये ब्रिटिशांनी महादजी शिंदे यांना सिप्री शहरात पराभूत केले, पण त्यानंतर ब्रिटिशांनी केलेल्या प्रत्येक हालचालीचा महादजी शिंदे यांच्या मोठ्या सैन्याने पाठलाग केला आणि ब्रिटीश सैन्याचा रसद पुरवठा खंडित झाला. ब्रिटीश सैन्याने मार्चच्या उत्तरार्धात एके दिवशी रात्रीच्या वेळी अचानक शिंदेंच्या सैन्यावर हल्ला केला आणि केवळ रसद पुरवठाच मिळविला नाही तर बंदूका आणि हत्तीदेखील पकडले. त्यानंतर शिंदेंच्या सैन्याचा ब्रिटिशांना असलेला लष्करी धोका कमी झाला होता.

स्पर्धा आता बरोबरीत आली होती. यातच महादजीने सिरोंज येथे मेजर कॅमकवर महत्त्वपूर्ण विजय मिळविला. नंतर २४ मार्च, १७८१ रोजी झालेल्या दुर्दाहच्या युद्धात महादजी शिंदे यांनी सिप्री येथे झालेल्या पराभवाचा बदला घेतला.

कर्नल मुरे एप्रिल, १७८१ मध्ये ताज्या सैन्यासह पोफॅम आणि कॅमकला मदत करण्यासाठी पोचले. सिप्री येथे झालेल्या पराभवानंतर महादजी शिंदे घाबरून गेले होते, पण त्यानंतर शेवटी १ जुलै, १७८१ रोजी निर्णायकपणे मुरेच्या सैन्याचा नाश केला. या विजयानन्तर महादजी खूप शक्तिशाली असल्याचे दिसत होते.

सालबाईचा तह[संपादन]

सालबाईचा तह म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या या करारावर १७ मे १७८२ रोजी स्वाक्षरी झाली आणि हेस्टिंग्जने जून १७८२ मध्ये आणि नाना फडणवीस यांनी फेब्रुवारी १७८३ मध्ये या करारास मान्यता दिली. या कराराने प्रथम अँग्लो-मराठा युद्धाची समाप्ती केली, दोन्ही पक्षांमधील शांतता स्थापना केली आणि २० वर्षे यथास्थिती ठेवली.

हे सुद्धा पहा[संपादन]

मागील:
--

इंग्रज-मराठा युद्धे
–

पुढील:
दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध

ब च सं मराठा साम्राज्याचा इतिहास
राज्यकर्ते	शिवाजी महाराज संभाजीराजे राजारामराजे १ ले ताराबाई शाहूराजे १ ले
पेशवे	मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे बाळाजी विश्वनाथ थोरले बाजीराव नानासाहेब माधवराव नारायणराव रघुनाथराव सवाई माधवराव दुसरा बाजीराव नानासाहेब
अष्टप्रधानमंडळ	शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ रामचंद्रपंत अमात्य रामशास्त्री प्रभुणे
प्रमुख स्त्रिया	जिजाबाई राजे सईबाई सोयराबाई येसूबाई ताराबाई अहिल्याबाई होळकर मस्तानी
सेनापती	माणकोजी दहातोंडे नेताजी पालकर हंबीरराव मोहिते प्रतापराव गुजर संताजी घोरपडे धनाजी जाधव चंद्रसेन जाधव कान्होजी आंग्रे
इतर व्यक्ती	दादोजी कोंडदेव तानाजी मालुसरे बाजी पासलकर बाजी प्रभू देशपांडे मल्हारराव_होळकर महादजी शिंदे मुरारबाजी देशपांडे मानाजी पायगुडे मायनाक भंडारी बाजी पासलकर जिवा महाला
प्रमुख मोहिमा	सुरतेची पहिली लूट
लढाया	आष्टीची लढाई कोल्हापूरची लढाई पानिपतची तिसरी लढाई पावनखिंडीतील लढाई प्रतापगडाची लढाई राक्षसभुवनची लढाई वडगावची लढाई वसईची लढाई सिंहगडाची लढाई खर्ड्याची लढाई हडपसरची लढाई पालखेडची लढाई पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध मराठे-दुराणी युद्ध
प्रमुख तह	पुरंदराचा तह सालबाईचा तह वसईचा तह
शत्रुपक्ष	आदिलशाही मोगल साम्राज्य दुराणी साम्राज्य ब्रिटिश साम्राज्य पोर्तुगीज साम्राज्य हैदराबाद संस्थान म्हैसूरचे राजतंत्र
शत्रू	औरंगजेब मिर्झाराजे जयसिंह अफझलखान शाहिस्तेखान सिद्दी जौहर खवासखान
प्रमुख किल्ले	रायरेश्वर पन्हाळा अजिंक्यतारा तोरणा पुरंदर किल्ला प्रतापगड राजगड लोहगड विजयदुर्ग विशाळगड शिवनेरी सज्जनगड सिंहगड हरिश्चंद्रगड रायगड जिंजीचा किल्ला
इतर	शिवराज्याभिषेक मराठे गारदी हुजूर दफ्तर जेम्स वेल्स (चित्रकार) तंजावरचे मराठा राज्य कालरेषा
नाणे	शिवराई होन मराठ्यांच्या टांकसाळी