पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध
पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध हे मराठा साम्राज्य आणि ईस्ट इंडिया कंपनी यांच्यात इ.स. १७७५-१७८२ दरम्यान लढले गेलेले युद्ध होते. सुरतेच्या तहापासून सुरू झालेले हे युद्ध सालबाईच्या तहानिशी संपले.सदर युध्द गव्हर्नर जनरल वॉरन हेस्टींगज च्या काळात घडले.
पहिल्या इंग्रज-मराठा युद्धाच्या वेळी ब्रिटिशांच्या आत्मसमर्पणांचे वर्णन करणारे भित्तिचित्र. म्यूरल हे वडगाव मावळ (एनएच -४ बंद, माळीनगर, वडगाव मावळ, पुणे) येथे असलेल्या विजय स्मृती (विजय स्तंभ) चा एक भाग आहे.
| दिनांक | १७७५-१७८२ |
|---|---|
| स्थान | पुणे |
| परिणती | मराठे विजयी
सालबाईचा तह |
| प्रादेशिक बदल | . |
| युद्धमान पक्ष | |
|---|---|
 ब्रिटिश साम्राज्य
|
 मराठा साम्राज्य
|
| सेनापती | |
.svg){kind=small} वारेन हेस्टिंग्स
|
महादजी शिंदे
|
| सैन्यबळ | |
| एकूण ९३,००० सैन्य
२३ जहाजे |
सुमारे १४६,००० सैन्य एकूण
१४ जहाजे |
पार्श्वभूमी[संपादन]
१७७२ मध्ये माधवराव पेशव्याच्या मृत्यूनंतर त्यांचे भाऊ नारायणराव मराठा साम्राज्याचे पेशवे (राज्यकर्ता) झाले. ऑगस्ट १७७३. मध्ये त्यांच्या राजवाड्यातील पहारेकऱ्यांनी नारायणरावाची हत्या केली आणि त्यांचे काका रघुनाथराव (रघुबा) पेशवे झाले. तथापि, नारायणरावाची विधवा गंगाबाई यांनी एका मरणोत्तर मुलाला जन्म दिला, जो सिंहासनाचा कायदेशीर वारस होता. नवजात शिशुचे नाव 'सवाई' माधवराव (सवाई म्हणजे "एक आणि एक चतुर्थांश") होते. बाराभाई म्हणून ओळखले जाणारे आणि नाना फडणवीस यांच्या नेतृत्वात बारा मराठा सरदारांनी शिशुला नवीन पेशवे म्हणून बसविण्याचा प्रयत्न केला व त्याच्या नावावर राजवंश म्हणून राज्य करावे. रघुनाथराव आपली सत्ता सोडून देण्यास तयार नसल्याने त्यांनी मुंबई येथे इंग्रजांकडून मदत मागितली आणि १७ मार्च १७७५ रोजी सूरतच्या करारावर स्वाक्षरी केली. या करारानुसार रघुनाथरावांनी ब्रिटीशांना सालसेट व बासेन प्रांताचा काही भाग दिला. सूरत आणि भरुच जिल्ह्यातील महसूल. त्या बदल्यात ब्रिटीशांनी रघुनाथरावांना २,५०० सैनिक देण्याचे आश्वासन दिले. ब्रिटीश कलकत्ता कौन्सिलने सूरतच्या कराराचा निषेध केला, कर्नल अप्टनला पुकारण्यासाठी आणि नूतनीकरण करून नवीन करार करण्यास पुण्यात पाठवले. पुरंदर कराराने (१ मार्च १७७६) रघुनाथरावांना पेन्शन देण्यात आले आणि त्याचे कारण सोडले गेले, परंतु सलसेट आणि ब्रोच जिल्ह्यांचा महसूल ब्रिटिशांनी कायम ठेवला. मुंबई सरकारने हा नवीन करार नाकारला आणि रघुनाथरावांना आश्रय दिला. १७७६ मध्ये नाना फडणवीस यांनी पश्चिम किना on्यावर फ्रेंचला बंदर देऊन कलकत्ता परिषदेशी केलेल्या कराराचे उल्लंघन केले. पुण्याकडे फौज पाठवून इंग्रजांनी प्रत्युत्तर दिले.
पुरंदरचा प्रारंभिक टप्पा आणि तह (१७७५-१७७६)[संपादन]
कर्नल कीटिंगच्या नेतृत्वात ब्रिटीश सैन्याने १५ मार्च १७७५ रोजी पुण्याला सुरत सोडली. परंतु त्यांना अदस येथे हरिपंत फडके यांनी तपासले आणि १८ मे १७७५ रोजी त्यांचा पूर्णपणे पराभव झाला. रेटूनाथच्या साथीने केटिंगच्या सैन्याने केलेल्या अपघातात ९६ ठारांचा समावेश आहे. आडसच्या लढाईत (गुजरात) मराठ्यांच्या मृत्यूमध्ये १५० ठारांचा समावेश होता. वॉरेन हेस्टिंग्जचा असा अंदाज आहे की पुण्याविरूद्ध थेट कारवाई करणे हानिकारक आहे. म्हणूनच, बंगालच्या सर्वोच्च परिषदेने सूरतच्या कराराचा निषेध केला, कर्नल अप्टनला पुकारण्यासाठी आणि तातडीने नवीन तह करण्यास पुण्यात पाठवले. १ मार्च १७७६ रोजी अप्टन आणि पुरंदरचा तह नावाच्या पुण्यातील मंत्र्यांच्या दरम्यान करार झाला. पुरंदरच्या कराराने (१ मार्च १७७६) रघुनाथ राव यांना पेन्शन दिली गेली आणि त्याचे कारण सोडले गेले, परंतु सलसेट आणि ब्रोच जिल्ह्यांचा महसूल ब्रिटिशांनी कायम ठेवला.
वडगाव[संपादन]
१७७६ मध्ये फ्रान्स आणि पूना सरकार यांच्यात झालेल्या करारानंतर मुंबई सरकारने राघोबावर स्वारी करुन पुन्हा राज्य करण्याचा निर्णय घेतला. त्यांनी कर्नल एजर्टनच्या खाली एक सैन्य खोपोली गाठले आणि भोर घाटच्या पश्चिम घाटातून व नंतर कार्लाकडे जाण्यास सुरुवात केली. ते मराठा हल्ल्यात जाने. १ रोजी पोहोचले. शेवटी इंग्रजांना वडगाव येथे माघार घ्यायला भाग पाडले गेले, पण लवकरच त्यांना घेराव घातला गेला. १६ जानेवारी १७७९ रोजी वडगाव करारावर मराठ्यांचा विजय होण्यासाठी इंग्रजांना भाग पाडले गेले. उत्तर भारतातील मजबुतीकरण, कर्नल (नंतर जनरल) थॉमस विन्डहॅम गोडार्ड यांच्या आदेशानुसार, बॉम्बे फोर्स वाचवण्यासाठी उशीरा पोहोचला. बंगालमधील ब्रिटीश गव्हर्नर जनरल वॉरेन हेस्टिंग्ज यांनी या निर्णयावर मुंबईच्या अधिकाऱ्यांना स्वाक्षरी करण्याचा कोणताही कायदेशीर अधिकार नाही या कारणास्तव हा करार नाकारला आणि गॉडार्डला त्या भागातील ब्रिटीश हितसंबंध सुरक्षित ठेवण्याचा आदेश दिला. गॉडार्डने ६,००० सैन्यासह भद्र किल्ल्यावर हल्ला केला आणि १ फेब्रुवारी, १७७९. रोजी अहमदाबाद ताब्यात घेतला. तेथे ६,००० अरब आणि सिंधी पायदळ आणि २,००० घोडे होते. लढाईत दोन ब्रिटिशांसह एकूण १०८ चे नुकसान झाले. ११ डिसेंबर १७८० रोजी गॉडार्डने बासेनलाही ताब्यात घेतले. कॅप्टन पोपम यांच्या नेतृत्वात बंगालच्या आणखी एका तुकडीने ग्वाल्हेरला ताब्यात घेतले आणि गोहडच्या राणा यांच्या मदतीने, ४ ऑगस्ट १७८० रोजी ग्वाल्हेर ताब्यात घेतला, महाडजी सिंधिया तयारी करण्यापूर्वी. गुजरातमधील महादजी सिंधिया आणि जनरल गोडार्ड यांच्यात संघर्ष झाला, पण निर्विवादपणे. मेजर कॅमकने आज्ञा दिलेल्या महाडजी शिंदे यांना त्रास देण्यासाठी हेस्टिंग्जने आणखी एक शक्ती पाठविली.
मध्य भारत आणि डेक्कन[संपादन]
वसईला घेतल्यावर गोडार्डने पुण्याकडे कूच केले. पण त्याला एप्रिल १७८१ मध्ये भोर घाट-परशुरामभा येथे हरीपंत फडके आणि तुकोजी होळकर यांनी पाठवले. मध्य भारतात, महाडजींनी कॅमकला आव्हान देण्यासाठी मालवा येथे स्वतःला उभे केले. प्रारंभी, महादजींचा वरचा हात होता आणि कामाकच्या खाली ब्रिटीश सैन्य होते, छळ केला जात होता आणि कमी करण्यात आल्याने त्याला हदूरला माघार घ्यावी लागली. फेब्रुवारी १७८१ मध्ये ब्रिटिशांनी शिंदे यांना सिप्री शहरात पराभूत केले, पण त्यानंतर त्यांनी केलेल्या प्रत्येक हालचाली त्याच्या मोठ्या सैन्याने सावली केल्या आणि त्यांचा पुरवठा खंडित झाला, जोपर्यंत त्यांनी मार्चच्या उत्तरार्धात रात्रीच्या वेळी अश्रू हल्ला केला आणि पकडले. केवळ पुरवठाच नाही तर बंदूक आणि हत्तीदेखील आहेत. त्यानंतर शिंदेंच्या सैन्याने ब्रिटिशांना लष्करी धोका कमी केला होता. स्पर्धा आता तितकीच संतुलित होती. जिथे महाडजीने सिरोंज येथे कॅमकवर महत्त्वपूर्ण विजय मिळविला, नंतरच्या २४ मार्च, १७८१ रोजी दुर्दाहच्या युद्धाने पराभवाचा बदला घेतला. कर्नल मुरे एप्रिल, १७८१ मध्ये ताज्या सैन्यासह पोफॅम आणि कॅमकला मदत करण्यासाठी पोचले. सिप्री येथे झालेल्या पराभवानंतर महाडजी शिंदे घाबरुन गेले. शेवटी, त्याने १ जुलै, १७८१ रोजी निर्णायकपणे मुरेच्या सैन्याचा नाश केला. महाडजी खूप शक्तिशाली असल्याचे दिसत होते.
सालबाईचा तह[संपादन]
सालबाईचा तह म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या या करारावर १७ मे १७८२ रोजी स्वाक्षरी झाली आणि हेस्टिंग्जने जून १७८२ मध्ये आणि नाना फडणवीस यांनी फेब्रुवारी १७८३ मध्ये मान्यता दिली. या कराराने प्रथम अँग्लो-मराठा युद्धाची समाप्ती केली, यथास्थिती पुनर्संचयित केली आणि स्थापना केली. २० वर्षे दोन्ही पक्षांमधील शांतता.
लोकप्रिय संस्कृतीत[संपादन]
द लव्हर्स नावाचा २०१३ हा हॉलिवूड चित्रपट या युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर आधारित आहे.
हे सुद्धा पहा[संपादन]
- वडगावची लढाई
- मराठा साम्राज्य
- दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध
- तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध
- मराठा राज्ये आणि राजघराण्यांची यादी
- जेम्स हार्टले (भारतीय अधिकारी)
| मागील: -- |
इंग्रज-मराठा युद्धे – |
पुढील: दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध |
 |
कृपया स्वत:च्या शब्दात परिच्छेद लेखन करून या लेखाचा / विभागाचा विस्तार करण्यास मदत करा. अधिक माहितीसाठी या लेखाचे चर्चा पान, विस्तार कसा करावा? किंवा इतर विस्तार विनंत्या पाहा. |
| राज्यकर्ते |  | |
|---|---|---|
| पेशवे | ||
| अष्टप्रधानमंडळ | ||
| प्रमुख स्त्रिया | ||
| सेनापती | ||
| इतर व्यक्ती | ||
| प्रमुख मोहिमा | ||
| लढाया | ||
| प्रमुख तह | ||
| शत्रुपक्ष | ||
| शत्रू | ||
| प्रमुख किल्ले | ||
| इतर | ||
| नाणे | ||