सरोजिनी नायडू

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून

सरोजिनी नायडू (पूर्वाश्रमीच्या चट्टोपाध्याय) (१३ फेब्रुवारी १८७९—२ मार्च १९४९)[१] या एक राजकीय कार्यकर्त्या आणि कवयित्री होत्या. नागरी हक्क, महिला मुक्ती आणि साम्राज्यवाद विरोधी विचारांच्या समर्थक, वसाहतवादी राजवटीपासून भारताच्या स्वातंत्र्याच्या लढ्यात त्या एक महत्त्वाची व्यक्ती होत्या. नायडू यांच्या कवितांमुळे त्यांना 'भारताची नाइटिंगेल' किंवा 'भारत कोकिला' ही उपाधी महात्मा गांधी यांच्याकडून मिळाली. यामागे त्यांच्या कवितेतील रंग, प्रतिमा आणि गीतात्मक गुणवत्ता ही कारणे होती.[२]

सरोजिनी नायडू
कार्यकाळ
इ.स. १९४७ – इ.स. १९४९
जन्म १३ फेब्रुवारी, इ.स. १८७९
हैद्राबाद, आंध्र प्रदेश
मृत्यू २ मार्च, इ.स. १९४९
अलाहाबाद, उत्तर प्रदेश, भारत
राष्ट्रीयत्व भारतीय
पती श्री.मुत्तयला गोविंदराजुलु नायडु
अपत्ये जयसूर्य, पद्मजा, रणधीर, लीलामणी
धर्म हिंदू

हैदराबादमधील बंगाली कुटुंबात जन्मलेल्या चट्टोपाध्याय यांचे शिक्षण मद्रास, लंडन आणि केंब्रिजमध्ये झाले. इंग्लंडमध्‍ये राहिल्‍यानंतर, जिथं त्यांनी मताधिकारवादी म्हणून काम केलं, त्या ब्रिटिश राजवटीपासून भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या चळवळीकडे आकर्षित झाल्या. त्या भारतीय राष्ट्रवादी चळवळीचा एक भाग बनल्या आणि महात्मा गांधी आणि त्यांच्या स्वराज्याच्या कल्पनेच्या अनुयायी बनल्या.[३][१] त्यांनी 1898 मध्ये गोविंदराजुलू नायडू, एक सामान्य चिकित्सक यांच्याशी विवाह केला. 1925 मध्ये त्यांची भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या अध्यक्षपदी नियुक्ती झाली आणि नंतर 1947 मध्ये त्या संयुक्त प्रांताच्या राज्यपाल झाल्या. त्या भारताच्या वर्चस्वात राज्यपाल पद धारण करणारी पहिल्या महिला बनल्या.[४][५][६]

नायडूंच्या कवितेत लहान मुलांच्या कविता आणि देशभक्ती, प्रणय आणि शोकांतिका यासह अधिक गंभीर विषयांवर लिहिलेल्या दोन्ही कवितांचा समावेश आहे. 1912 मध्ये प्रकाशित, "इन द बाजार्स ऑफ हैदराबाद" ही त्यांची सर्वात लोकप्रिय कविता आहे. 2 मार्च 1949 रोजी हृदयविकाराच्या झटक्याने त्यांचा मृत्यू झाला.[७][१]

वैयक्तिक जीवन

सरोजिनी चट्टोपाध्याय यांचा जन्म हैदराबाद राज्यात १३ फेब्रुवारी १८७९ रोजी अघोरेनाथ चट्टोपाध्याय आणि वरदा सुंदरी देवी यांच्या पोटी झाला. त्यांचे मूळ घर ब्राह्मणगाव बिक्रमपूर, ढाका, बंगाल प्रांत (सध्याचे कोनोकसार गाव, लुहाजंग, मुन्शीगंज बांगलादेश) येथे होते. त्यांचे वडील बंगाली ब्राह्मण होते आणि हैदराबाद कॉलेजचे प्राचार्य होते, जे नंतर निजाम कॉलेज बनले. त्यांनी एडिनबर्ग विद्यापीठातून डॉक्टरेट ऑफ सायन्स घेतली. त्यांच्या आई बंगालीत कविता लिहीत असत.

कारकीर्द

1904 पासूस नायडू या वाढत्या प्रमाणात लोकप्रिय वक्त्या बनल्या. त्यांनी भारतीय स्वातंत्र्य आणि महिलांच्या हक्कांचा, विशेषतः महिलांच्या शिक्षणाचा प्रचार केला. न्याय तर्काच्या पाच भागांच्या वक्तृत्व रचनांनुसार त्यांच्या वक्तृत्वाने अनेकदा युक्तिवाद केले. त्यांनी 1906 मध्ये कलकत्ता येथे भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस आणि भारतीय सामाजिक परिषदेला संबोधित केले.[१] पूर निवारणासाठीच्या त्यांच्या सामाजिक कार्यामुळे त्यांना 1911 मध्ये कैसर-ए-हिंद पदक मिळाले, जे त्यांनी नंतर एप्रिल 1919च्या जालियनवाला बाग हत्याकांडाच्या निषेधार्थ परत केले.[६] १९१४ मध्ये महात्मा गांधींना भेटल्या, ज्यांना त्यांनी राजकीय कृतीसाठी नवीन वचनबद्धतेची प्रेरणा देण्याचे श्रेय दिले. त्या भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या दुसऱ्या महिला अध्यक्षा आणि INC परिषदेचे अध्यक्षपद भूषविणाऱ्या पहिल्या भारतीय महिला होत्या.[५][७]

रेड्डी यांच्यासोबहत त्यांनी 1917 मध्ये महिला भारतीय संघाची स्थापना करण्यास मदत केली. त्या वर्षाच्या उत्तरार्धात, नायडू, युनायटेड किंगडममधील लंडन येथे संयुक्त निवड समितीसमोर सार्वत्रिक मताधिकाराची वकिली करण्यासाठी होम रूल लीग आणि महिला इंडियन असोसिएशनच्या अध्यक्षा असलेल्या तिच्या सहकारी अॅनी बेझंट यांच्यासमवेत गेल्या. मद्रास स्पेशल प्रोव्हिन्शियल कौन्सिलमध्ये ब्रिटिश राजकीय सुधारणांसाठी संयुक्त हिंदू-मुस्लिम मागणीचा करार. एक सार्वजनिक वक्ता म्हणून, नायडू यांचे वक्तृत्व त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वासाठी आणि त्यांच्या कवितेचा समावेश करण्यासाठी ओळखले जाते.[१][३]

अहिंसा चळवळ

नायडू यांनी महात्मा गांधी, गोपाळ कृष्ण गोखले, रवींद्रनाथ टागोर आणि सरला देवी चौधरी यांच्याशी घनिष्ठ संबंध निर्माण केले. 1917 नंतर, त्या गांधींच्या ब्रिटीश राजवटीविरुद्धच्या अहिंसक प्रतिकाराच्या सत्याग्रह चळवळीत सामील झाल्या. ब्रिटीश राजवटीपासून मुक्त होण्याच्या त्यांच्या सतत प्रयत्नांचा एक भाग म्हणून ऑल इंडिया होम रूल लीगचा एक भाग म्हणून नायडू 1919 मध्ये लंडनला गेल्या. पुढच्या वर्षी त्यांनी भारतातील असहकार चळवळीत भाग घेतला.[८][९]

1924 मध्ये, नायडू यांनी पूर्व आफ्रिकन इंडियन नॅशनल काँग्रेसमध्ये भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे प्रतिनिधित्व केले.[१०] 1925 मध्ये, नायडू भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या पहिल्या महिला अध्यक्षा होत्या.[११][८] 1927 मध्ये, नायडू अखिल भारतीय महिला परिषदेच्या संस्थापक सदस्य होत्या. 1928 मध्ये, तिने अहिंसक प्रतिकाराला प्रोत्साहन देण्यासाठी युनायटेड स्टेट्समध्ये प्रवास केला. नायडू यांनी दक्षिण आफ्रिकेतील पूर्व आफ्रिकन आणि भारतीय काँग्रेसच्या 1929च्या अधिवेशनाचेही अध्यक्षपद भूषविले.[१२]

1930 मध्ये, गांधींना सुरुवातीला महिलांना दांडी यात्रेसाठी सामील होण्याची परवानगी द्यायची नव्हती, कारण अटकेच्या उच्च जोखमीसह ती यात्रा शारीरिकदृष्ट्या कष्टाचीही होती. पण नायडू आणि कमलादेवी चट्टोपाध्याय आणि खुर्शेद नौरोजी यांच्यासह इतर महिला कार्यकर्त्यांनी त्यांचे मन वळवले आणि मोर्चात सामील झाल्या.[१३][१४] 6 एप्रिल 1930 रोजी गांधींना अटक करण्यात आली तेव्हा त्यांनी नायडू यांची मोहिमेच्या नव्या नेत्या म्हणून नियुक्ती झाली.[५]

अटकेमुळे भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसने लंडन येथे झालेल्या पहिल्या गोलमेज परिषदेपासून दूर राहण्याचा निर्णय घेतला. गांधी-आयर्विन कराराच्या पार्श्वभूमीवर व्हाइसरॉय लॉर्ड आयर्विन नायडू यांना ब्रिटिशांनी 1932 मध्ये तुरुंगात टाकले.[१५][१६][१७]

1942 मध्ये भारत छोडो आंदोलनात सहभागी झाल्याबद्दल ब्रिटिशांनी नायडू यांना पुन्हा तुरुंगात टाकले. त्यांना 21 महिने तुरुंगवास भोगावा लागला.[१८][१९][१५]

जीवन

सरोजिनींनी द गोल्डन थ्रेशहोल्डनंतर द बर्ड ऑफ टाईम (१९१२) व द ब्रोकन विंग (१९१७) हे काव्यसंग्रह प्रसिद्ध केले. हिंदी महिलेने सुरेख इंग्रजीत लिहिलेल्या या कविता स्वरमाधुर्य, राष्ट्रीय दृष्टिकोण, प्रेमाचा पुरस्कार व क्रांतिकारक राष्ट्रवादी विचार इ. वैशिष्ट्यांनी लोकप्रिय झाल्या. पाश्चात्त्य तसेच पौर्वात्य देशांत त्यांस कीर्ती लाभली आणि कवयित्री म्हणून त्यांचा नावलौकिक वाढला.‘भारतीय कोकिळा’ म्हणून त्यांचा सर्वत्र उल्लेख होऊ लागला. मात्र त्यांच्या गीतरचनेचा सूर एलियटच्या नव्या काव्यप्रवाहाशी जुळला नाही व ती थांबली.

त्यानंतर सरोजिनी नायडू देशसेवा, समाजसेवा इत्यादी गोष्टींकडे वळल्या. याचे दुसरेही कारण असे होते की, १९०३ ते १९१७ च्या दरम्यान त्यांचा {{मोहंमद अली जीना]], गोपाळ कृष्ण गोखले, रवींद्रनाथ टागोर, लोकमान्य टिळक, ॲनी बेझंट, सी. पी. रामस्वामी अय्यर, जवाहरलाल नेहरू, महात्मा गांधी अशा एक एक श्रेष्ठ आणि ज्येष्ठ व्यक्तींशी या ना त्या निमित्ताने परिचय झाला. या व्यक्तींच्या विचारा-आचारांकडे त्या आकृष्ट झाल्या. त्यांनी होमरूल लीगसाठी ॲनी बेझंट आणि सी. पी. रामस्वामी अय्यर यांच्या बरोबर हिंदुस्थानभर दौरा काढला. आपल्या भाषणांतून त्यांनी तरुणांचे कल्याण, श्रमप्रतिष्ठा, स्त्रीस्वातंत्र्य व राष्ट्रवाद यांचा पुरस्कार केला. सरोजिनी नायडूंनी गोखल्यांना गुरूस्थानी मानले आणि महात्मा गांधींचे नेतृत्व पूर्णतः स्वीकारले. हैदराबाद येथील प्लेगच्या साथीत त्यांनी फार परिश्रम घेऊन जनतेला सर्वतोपरी मदत केली. त्याबद्दल त्यांना कैसर– इ– हिंद हे सुवर्णपदक देण्यात आले; पण ते त्यांनी जालियनवाला बाग येथील हत्याकांडानंतर ब्रिटिश सरकारला हत्याकांडाच्या निषेधार्थ परत केले. रौलट कायदा, माँटेग्यू – चेम्सफर्ड सुधारणा, खिलाफत चळवळ, साबरमती करार वगैरे विविध चळवळींत त्यांनी काँग्रेसच्या ध्येयधोरणांनुसार प्रसार आणि प्रचार केला, मोहिमा काढल्या आणि गांधींच्या असहकार चळवळीत हिरिरीने भाग घेतला. सरोजिनींनी हिंदु – मुसलमान ऐक्य, स्त्रियांचे पुरुषांच्या बरोबरीने काम करण्याचे हक्क आणि स्वातंत्र्य हेच आपले जीवनकार्य मानले. होमरूल लीगच्या निमित्ताने त्यांनी देशभर असंख्य व्याख्याने दिली. त्यांच्या प्रभावी वक्तृत्वाने गोखल्यांसारखी श्रेष्ठ माणसेही भारावून गेली.

टिळकांच्या मृत्यूनंतर सरोजिनी नायडू पूर्णतः गांधीवादी झाल्या आणि पेहराव व राहणीमान यांत त्यांनी आमूलाग्र बदल केले. त्यांनी आपले वास्तव्य हैदराबादमधून मुंबईत हलविले. त्या मुंबई महानगरपालिकेत सभासद म्हणून निवडून आल्या आणि पुढे प्रांतिक काँग्रेसच्या अध्यक्षा झाल्या (१९२१). पुढे कानपूर येथील अखिल भारतीय काँग्रेस अधिवेशनाच्या त्या अध्यक्षा म्हणून निवडल्या गेल्या (१९२५) व काँग्रेस कार्यकारिणीच्या सभासद झाल्या. काँग्रेसच्या सर्व धोरणांत त्या हिरिरीने भाग घेत. कलकत्ता येथे भरलेल्या १९०७ च्या बंगालच्या फाळणी विरोधी सभेत त्यांनी महत्त्वाची भूमिका बजाविली. १९०८ मध्ये विधवाविवाह परिषदेत त्यांनी स्त्रियांच्या चळवळीचा पाया घातला आणि येथूनच त्यांच्या स्त्रीविषयक चळवळीस खरा प्रारंभ झाला.


बाह्य दुवे

संदर्भ

  1. ^ a b c d e "Sarojini Naidu | Biography & Facts | Britannica". www.britannica.com (इंग्रजी भाषेत). 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  2. ^ Treasure Trove: A Collection of ICSE Poems and Short Stories. 4738/23, Ansari Road, Darya Ganj, New Delhi-110002, India: Evergreen Publications (INDIA) Ltd. 2020. p. 13. ISBN 9789350637005.
  3. ^ a b "Google is warming up to India with more doodles, now it's Sarojini Naidu". The Indian Express (इंग्रजी भाषेत). 2014-02-14. 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  4. ^ Raman, Sita Anantha (2006). "Naidu, Sarojini". In Wolpert, Stanley (ed.). Encyclopedia of India. Vol. 3. Charles Scribner's Sons. pp. 212–213.
  5. ^ a b c "Sarojini Naidu Memorial Day : 'भारताच्या कोकिळा' सरोजिनी नायडू यांचा आज स्मृतिदिन". TV9 Marathi. 2022-03-02. 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  6. ^ a b "सरोजिनी नायडू यांची 140 वी जयंती; वाचा त्यांच्याबाबत..." eSakal - Marathi Newspaper. 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  7. ^ a b टीम, एबीपी माझा वेब. "National Women's Day in India : पहिला राष्ट्रीय महिला दिन का आणि कधी साजरा करण्यात आला? जाणून घ्या इतिहास". ABP Marathi. 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  8. ^ a b Service, Tribune News. "Sarojini Naidu remembered". Tribuneindia News Service (इंग्रजी भाषेत). 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  9. ^ "Celebrating 'Swar Kokila' Sarojini Naidu on her 143rd birth anniversary". NewsBytes (इंग्रजी भाषेत). 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  10. ^ "Sarojini Naidu: What makes her The Nightingale of India". Sify (इंग्रजी भाषेत). 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  11. ^ Nair, Karthika S.; Nair, Karthika S. (2017-03-21). "Sarojini Naidu: The Nightingale Of India | #IndianWomenInHistory". Feminism In India (इंग्रजी भाषेत). 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  12. ^ "How Sarojini Naidu got the nickname 'Bharat Kokila', 10 interesting facts about her". www.dnaindia.com. 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  13. ^ "Sarojini Naidu Death Anniversary: 12 Lesser Known Facts about Bharat Kokila". www.jagranjosh.com. 2022-03-02. 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  14. ^ "Rediff On The NeT: Sarojini Naidu, revealed through those letters she left behind". www.rediff.com. 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  15. ^ a b "Sarojini Naidu Death Anniversary: 10 facts you ought to know about India's nightingale". Free Press Journal (इंग्रजी भाषेत). 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  16. ^ "Sarojini Naidu death anniversary: Remembering first woman governor of independent India". newsable.asianetnews.com. 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  17. ^ "Sarojini Naidu's 143rd birth anniversary marked with permanent fixture of her poem on Tank Bund - The New Indian Express". www.newindianexpress.com. 2022-03-27 रोजी पाहिले.
  18. ^ Thatipalli, Mallik (2019-11-14). "Golden Threshold is all set to be a thriving cultural hub" (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0971-751X.
  19. ^ "Backstory: When Sarojni Naidu, the 'Nightingale of India', called Mahatma Gandhi 'Mickey Mouse'". cnbctv18.com (इंग्रजी भाषेत). 2021-02-13. 2022-03-27 रोजी पाहिले.
"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=सरोजिनी_नायडू&oldid=2201648" पासून हुडकले