"मराठी भाषा" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

मराठी भाषा
	मराठी
स्थानिक वापर	भारत(मुख्यत्वे), मॉरिशस व इस्रायल
प्रदेश	महाराष्ट्र, गोवा, काही प्रमाणात- गुजरात, मध्य प्रदेश, छत्तीसगड, आंध्र प्रदेश, कर्नाटक, तमिळनाडू
लोकसंख्या	७ कोटी (प्रथमभाषा); २ कोटी (द्वितीयभाषा)
क्रम	१५
बोलीभाषा	अहिराणी, कोकणी, कोळी, आगरी, माणदेशी, मालवणी, वऱ्हाडी
भाषाकुळ	इंडो-युरोपीय; इंडो-इराणीय; इंडो-आर्य; इंडो-आर्य दक्षिण विभाग; मराठी मराठी भाषा;
लिपी	देवनागरी (प्रचलित), मोडी लिपी (एके काळची)
अधिकृत दर्जा
प्रशासकीय वापर	भारत ; राज्यभाषा- महाराष्ट्र, गोवा, दमण आणि दीव, दादरा आणि नगर हवेली
भाषा संकेत
ISO ६३९-१	mr
ISO ६३९-२	mar
ISO ६३९-३	mar

इतिहास न्याहाळा

← मागील फरक पुढील फरक →

Content deleted Content added

दृश्यविकिमजकूर

Inline

२२:२०, १९ ऑक्टोबर २०१८ ची आवृत्ती

मराठी ही इंडो-युरोपीय भाषाकुलातील एक भाषा आहे. भारतातील प्रमुख २२ भाषांपैकी मराठी एक आहे. महाराष्ट्र आणि गोवा ह्या राज्यांची मराठी ही अधिकृत राजभाषा आहे. मराठी मातृभाषा असणाऱ्या लोकसंख्येनुसार मराठी ही जगातील पंधरावी व भारतातील तिसरी भाषा आहे.^[१] २००१ सालच्या खानॆसुमारीनुसार मराठी बोलणाऱ्यांची एकूण लोकसंख्या ९,००,००,००० आहे. मराठी भाषा ९व्या शतकापासून प्रचलित आहे. मराठी भाषेची निर्मिती संस्कृतपासून झालेल्या महाराष्ट्री प्राकृत व अपभ्रंश या भाषांपासून झाली आहे.

मराठी भाषिक प्रदेश

मराठी भाषा भारतासह मॉरिशस व इस्रायल या देशांतही बोलली ज़ाते.^[२] त्याच़बरोबर जगभरात विखुरलेल्या मराठी-भाषकांमुळे मराठी अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने, संयुक्त अरब अमिरात, दक्षिण आफ्रिका, पाकिस्तान, सिंगापूर, जर्मनी, युनायटेड किंगडम, ऑस्ट्रेलिया व न्यूझीलंड येथेही बोलली ज़ाते.^[३]

भारतात, मराठी मुख्यत्वे महाराष्ट्र राज्यात बोलली ज़ाते. त्याच़बरोबर गोवा, कर्नाटक, गुजरात, आंध्रप्रदेश, मध्यप्रदेश, तामिळनाडू व छत्तीसगढ राज्यांत आणि दमण आणि दीव, दादरा नगर हवेली या केंद्रशासित प्रदेशांतील काही भागातही मराठी बोलली ज़ाते. मराठी भाषिक मोठ्या प्रमाणात असलेले भाग- दक्षिण गुजरात, सुरत, बडोदा व अहमदाबाद (गुजरात), बेळगांव, हुबळी-धारवाड, गुलबर्गा, बिदर, कारवार (कर्नाटक), हैदराबाद (आंध्रप्रदेश), इंदूर, ग्वाल्हेर (मध्यप्रदेश) व तंजावर (तामिळनाडू), वगैरे. देशातील ३६ राज्ये आणि ७२ देशांमध्ये मराठी भाषिकांची वस्ती आहे.इतर अनेक देशांमध्येही मराठी भाषा बोलण्याच़ं प्रमाण वाढत आहे.

राजभाषा

भारताचा राज्यघटनेतील २२ अधिकृत भारतीय भाषांचा यादीत मराठीच़ा समावेश आहे. मराठी ही महाराष्ट्र राज्याची एकमेव अधिकृत राजभाषा आहे. गोवा राज्यात कायद्यानुसार कोकणी ही राजभाषा असली तरी मराठीच़ा वापर शासनाचा सर्व व कोणत्याही कारणासाठी होऊ शकतो. शासनाशी मराठीत होणाऱ्या पत्रव्यवहाराच़े उत्तर मराठीतच़ दिले जाते. असे असले तरी राज्यकारभार आणि पत्रव्यवहार लोकांचा सोयीसाठी इंग्रजीतून केला जातो. दादरा व नगर हवेली^[४] या केंद्रशासित प्रदेशात मराठी एक अधिकृत राजभाषा आहे.

महाराष्ट्रातील सर्व विद्यापीठांत मराठीच्या उच्च शिक्षणाची सोय आहे तसेच महाराष्ट्राबाहेरील गोवा विद्यापीठ (पणजी)^[५], महाराजा सयाजीराव विद्यापीठ (बडोदे)^[६], उस्मानिया विद्यापीठ (तेलंगण), गुलबर्गा विद्यापीठ^[७], देवी अहिल्या विद्यापीठ (इंदूर)^[८] व जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय (नवी दिल्ली)^[९] येथेही मराठीचा उच्च शिक्षणासाठीच़े विभाग आहेत. महाराष्ट्राबाहेरचा एकूण १५ विद्यापीठांमध्ये मराठी शिकविली जाते. मराठी भाषा ही समज़ण्यासाठी सोपी आणि साधी नाही.

मराठी भाषा दिवस

विष्णू वामन शिरवाडकर,(२७ फेब्रुवारी, १९१२-१० मार्च १९९९) हे मराठी भाषेतील अग्रगण्य कवी, लेखक, नाटककार कथाकार व समीक्षक होते. त्यांनी कुसुमाग्रज या टोपणनावाने कवितालेखन केले. त्यांच़ा जन्म दिवस (२७ फेब्रुवारी) हा मराठी भाषा दिवस म्हणून साज़रा केला जातो. शिरवाडकरांना ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळाला म्हणून महाराष्ट्र शासनाने त्यांच़ा जन्मदिवस 'राजभाषा दिन'म्हणून साज़रा करण्यास सुरुवात केली.

मराठी साहित्य संमेलन

मुख्य लेख: अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन

११ मे १८७८ रोजी सायंकाळी पुण्याचा हिराबागेत मराठी ग्रंथकारांच़े पहिले संमेलन भरले. याला पहिले अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन समज़ले ज़ाते. या संमेलनाचे अध्यक्ष पद न्या.रानडे यांनी भूषविले.

मराठी पुस्तके

'लीळाचरित्र' हा महान ग्रंथ लिहून महानुभव संप्रदायाच़े संस्थापक सर्वज्ञ श्री चक्रधरस्वामीनी लिहून मराठी भाषेच़ा पाया रोवला. आज़वर एक लाख पुस्तके प्रकाशित झ़ाली आहेत. त्यांतली हज़ारभर तरी जागतिक साहित्यांत स्थान मिळवू शकतील अशी आहेत. मराठीत दरवर्षी दोन हज़ार नवीन पुस्तके प्रकाशित होतात व सुमारे ५०० दिवाळी अंक प्रसिद्ध होतात, आणि छोटीमोठी अडीच़शे साहित्य संमेलने भरतात. नामवंत खासगी प्रकाशन संस्था आणि सरकारी प्रकाशने यांची वार्षिक उलाढाल, तसेच पाठ्यपुस्तके धार्मिक, ललित आणि वैचारिक ग्रंथ यांची एकत्रित बाज़ारपेठ सुमारे २५० कोटी रुपयांपर्यंत आहे.सरकारी संस्था ’बालभारती’दरवर्षी सुमारे ९ कोटी पुस्तके छापते. (बालभारती बंद झाले आहे). भारतातील सर्वाधिक खपाच़े मासिक ’लोकराज्य’ हे, आणि देशातले सर्वाधिक खपाचे च़ौथ्या क्रमांकाच़े वर्तमानपत्र ’लोकमत’ हे आहे, असे म्हणतात. देशभरातील एकूण ग्रंथालयांतली २५ टक्के ग्रंथालये एकट्या महाराष्ट्रात आहेत.

शब्दार्थ कोशांव्यतिरिक्त मराठी भाषेत, चरित्र कोश, तत्त्वज्ञानकोश, वाङ्मय कोश, विश्वकोश, समाजविज्ञान कोश, सरिता कोश, संस्कृती कोश, ज्ञानकोश, असे शेकडो प्रकारच़े कोश मराठीत आहेत. या बाबतीत मराठी भाषेच़ा जगात दुसरा क्रमांक लागतो, असे म्हटले ज़ाते. मराठी भाषेच़ा सर्वांनाच़ अभिमान आहे.

पुरस्कार

विंदा करंदीकर, कुसुमाग्रज, वि.स. खांडेकर आणि श्री भालचंद्र नेमाडे अशा चार मराठी साहित्यिकांना आज़वर ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळाले आहेत.
’ज्ञानपीठ’चा तोडीच़ा समज़ला ज़ाणारा ’मूर्तिदेवी पुरस्कार’ शिवाजी सावंत यांना ’मृत्युंजय’ या कादंबरीसाठी मिळाला आहे.
महेश एलकुंच़वार आणि विजय तेंडुलकर या लेखकांना ’सरस्वती सन्मान’ मिळाले आहेत.
विंदा करंदीकर आणि नारायण सुर्वे यांना ’कालिदास सन्मान’ मिळाले आहेत.
महाराष्ट्रातले दादासाहेब फाळके यांचा नावाने ’अखिल भारतीय कला सन्मान’ दिला ज़ातो.
’भारतीय संगीत नाटक अकादमीच़े पुरस्कार आज़वर बालगंधर्व, ...... इत्यादींना मिळाले आहेत.
सर्वोत्तम चित्रपटाच़े पहिले राष्ट्रपति सुवर्णकमळ आचार्य अत्रे यांचा श्यामची आई’ला मिळाले होते.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर, धोंडो केशव कर्वे, पां.वा. काणे, भीमसेन जोशी, जे.आर.डी. टाटा, सचिन तेंडुलकर, विनोबा भावे आणि लता मंगेशकर हे आज़वरच़े भारतरत्‍न पुरस्कार मिळविणारे महाराष्ट्रीय.
भालचंद्र नेमाडे यांच्या हिंदू एक ज़गण्याची समृद्ध अडगळ या कादंबरीला ज्ञानपीठ पुरस्कार मिळाला आहें.

मराठी भाषेच़ा इतिहास

मुख्य पान: मराठी भाषेचा इतिहास

मराठी भाषेच़ा उदय संस्‍कृतचा प्रभावाखाली निर्माण झ़ालेल्या प्राकृत भाषेचा महाराष्ट्री या बोलीभाषेपासून झ़ाला, असे बहुतांशी मानले जाते. पैठण (प्रतिष्ठान) येथील सातवाहन साम्राज्याने महाराष्ट्री भाषेच़ा प्रशासनात वापर सर्वप्रथम केला. देवगिरीचा यादवांचा काळात मराठी भाषा व संस्कृतीची भरभराट झ़ाली. मराठी ही भाषा देवनागरी लिपी मधुन लिहिली ज़ाते. इ.स. १२७८ मध्ये म्हाइंभट यांनी लीळा चरित्र लिहिले. त्यानंतर इ.स. १२९० मध्ये ज्ञानेश्वरी या ग्रंथाची रचना ज्ञानेश्वरांनी केली.महानुभाव संप्रदायाने मराठी साहित्यात मौलिक भर घातली. संत एकनाथ यांनी या भाषेत भारुडे लिहिली आणि एकनाथी भागवत, भावार्थ रामायण ^[१०] आदि ग्रंथांची भर घातली.

शिवाजी महाराजांनी मराठी साम्राज्याची मुहूर्तमेढ रोवली आणि पेशव्यांनी या साम्राज्याच़ा विस्तार केला. त्यानंतर मराठी भाषेस राजाश्रय मिळाला. इ.स. १९४७ नंतर स्वतंत्र भारत देशाने मराठीला अधिकृत राज्यभाषेच़ा दर्जा दिला. इ.स. १९६०^[११] मध्ये मराठी भाषिकांचा एकसंध महाराष्ट्र राज्यास मान्यता मिळाली आणि मराठीस राजभाषेच़ा मुकुट प्राप्त झाला. राजा केसिदेवराय याचा कारकिर्दीत कोरलेला अक्षी शिलालेख हा सर्वात ज़ुना आज़पर्यंत सापडलेला शिलालेख आहे. कर्नाटकातील श्रवणबेळगोळ येथील गोमटेश्‍वराच्या उंचं मूर्तीच्या पायाशी मराठीत कोरलेला लेख - "चामुण्डराजे करवियले" हा काळाचा दृष्टीने आद्य मराठी लेख समज़ला ज़ात असे. ती समज़ूत आता मागे पडली असून तो मान आक्षी शिलालेखाला मिळाला आहे. आक्षी हे गाव महाराष्ट्रातील रायगड जिल्ह्यातील अलिबाग या तालुक्याचा ठिकाणापासून दक्षिण दिशेस ५ कि.मी. अंतरावर अलिबाग- मुरुड जंजिरा रस्त्यावर आहे. या शिलालेखाच़ा उल्लेख १८८३च्या कुलाबा गॅझेटियरमध्ये आहे. त्या शिलालेखावरील वरील मज़कूर खालीलप्रमाणे.

गी सुष संतु । स्वस्ति ओं । पसीमस-

मुद्रधीपती ।श्री कोंकणा चक्री -
वर्ती । स्री केसीदेवराय । महाप्रधा -
न भइर्जु सेणुई तसीमीनी काले
प्रव्रतमने । सकु संवतु : ९३४ प्रधा-
वी संवसरे: अधिकु दिवे सुक्रे बौ-
लु । भइर्जुवे तथा बोडणा तथा नौ
कुंवली अधोर्यु प्रधानु । महलषु

मीची वआण । लुनया कचली ज -।

हा लेख एका ओबडधोबड शिळेवर खोदला असून त्या शिळेचा माथ्यावर चंद्रसूर्य आणि मज़कुराखाली गद्धेगाळ व शेवटी पुन्हा चंद्रसूर्य असे खोदकामाच़े स्वरूप आहे. लेख देवनागरी लिपीत असून भाषा संस्कृत व मराठी मिश्र आहे. अर्थ :--ज़गी सुख नांदो ओम पश्चिम समुद्राधीपती श्री कोकण चक्रीवर्ती श्री केसिदेवराय यांचा महाप्रधान भइर्जु सेणुई याने शक संवत ९३४ परिधावी संवत्सर अधिक मासात शुक्रवारी वद्यपक्षात देवीचा बोढणासाठी नऊ कुंवली धान्य दान केले. लुनया हे लेख कोरणाऱ्याच़े नाव आहे. इंग्रजी काल गणनेनुसार या लेखाची तारीख १६ मे सन १०१२ अशी आहे.

कुडल संगम, ता. दक्षिण सोलापूर येथील मराठी शिलालेख - "वाछि तो विजेया होईवा ।।': कुडल शब्द कन्नड असून त्याच़ा अर्थ संगम आहे. भीमा व सीना या दोन नद्यांचा संगमावर वसलेल्या या गावात चालुक्‍यकालीन संगमेश्‍वर मंदिर आहे. त्याची स्थिती बऱ्यापैकी असून तेथील सभामंडपातील तुळईवर अडीच़ ओळींच़ा लेख कोरलेला आहे. त्याच़ा काही भाग संस्कृत काही भाग मराठी आहे. शेवटच़े वाक्‍य "वाछि तो विजेया होईवा ।।' असे मराठीत आहे. त्यात काळाच़ा स्पष्ट उल्लेख आहे. तेथे शके ९४० असे कोरले आहे. साधारणतः इ.स. १०१८ या काळात तो कोरला गेला असावा. श्रवणबेळगोळच्यानंतर दिवे आगार ताम्रपटाच़ा शोध लागला. त्याच़ा काळ शके ९८२(इ.स. १०६०) होता. त्यानंतर कुडलचा शिलालेखाच़ा शोध लागला.

मराठी भाषा बोलली जाणारा प्रदेश लाल रंगात दर्शविलेला आहे

मराठी भाषेत कालानुक्रमे झ़ालेले बदल

मराठी भाषेच़े वय हे साधारणपणे १५०० शे वर्ष मानले ज़ाते. या काळात समाज जीवनातल्या बदलानुसार ही भाषा बदलत राहिली असे मानले ज़ाते. तरीही सर्वसाधारणपणे ठळक फरक खालील प्रमाणे करता येतात.

आद्यकाल

हा काळ इ.स. १२०० पूर्व, म्हणजे लीळाचरित्र आणि ज्ञानेश्वरी या ग्रंथाचा लिखाणाचाही पूर्वीचा काल होय. काळातील मराठी शब्दांच़े तसेच़ काही वाक्यांच़े उल्लेख ताम्रपटात तसेच़ शिलालेखात आढळतात.

यादवकाल

हा काल इ.स. १२५० ते इ.स. १३५० असा आहे. देवगिरीचा यादवांच़े महाराष्ट्रावर राज्य असल्याने मराठी भाषेला राजभाषेच़ा दर्जा होता. अनेक लेखक व कवी यांना राजाश्रय होता. याच काळात महानुभाव या पंथाची सुरुवात झाली. चक्रधर स्वामी, भावे व्यास, महिंद्र व्यास, नागदेव आणि महदंबा यांनीही मराठी वाङमयात महत्त्वाची भर घातली. वारकरी संप्रदायास सुरुवात झाली. महाराष्ट्राचा बहुतेक सर्व ज़ातीत यामुळे संतांची परंपरा जन्मास आली व त्यांनी वेगवेगळ्या प्रकारे काव्यरचनेस सुरुवात केली. नामदेवशिंपी, गोरा कुंभार,नरहरी सोनार, सावता माळी, चोखा मेळा, बंका महार, सेना न्हावी, कान्होपात्रा यांनी भक्तिपर काव्यरचना केल्या व मराठी साहित्याच़े दालन वैविध्यानी समृद्ध केले.

बहामनी काळ

हा लेख बघा:मराठी भाषेत प्रक्षिप्त फारसी शब्द

मराठी लेखक व कवी दासोपंत यांच़े सुमारे १५व्या शतकातील लिहिलेले मराठी.

हा काल इ.स. १३५० ते इ.स. १६०० असा आहे. यादवांच़े स्वराज्य संपून मुसलमानी आक्रमकांच़ा काळ सुरू झ़ाला. त्यांना स्थानिक लोक व भाषेचे काही कर्तव्य नव्हते. सरकारी भाषा फारसी झ़ाल्याने मराठी भाषेत ’तारीख’सारख्या अनेक फारसी शब्दांच़े आगमन झाले. अशा धकाधकीचा काळातही मराठी भाषेत साहित्याची भर पडली. नृसिंह सरस्वती, भानुदास, जनार्दन स्वामी, एकनाथ, दासोपंत, रंगनाथ, विष्णुदास नामा, चोंभा यांनीही मराठी वाङ्मयात भक्तिपर काव्याची भर घातली.

शिवाजी महाराजांच़ा काळ

हा काळ इ.स. १६०० ते इ.स. १७०० असा आहे. या काळात मराठी स्वराज्याची स्थापना झ़ाल्याने मराठी भाषेवरील फारसी शब्दांच़े आक्रमण थंडावले. असे मानले ज़ाते की शिवाजी महाराजांनी रघुनाथ पंडित यांस राज्यव्यवहार कोश बनवतांना फारसी ऐवजी संस्कृत शब्द योजना करण्यास सांगितले. याच़ काळात मराठी भाषेला राजमान्यतेसोबत संत तुकाराम, समर्थ रामदास स्वामी यांचामुळे लोकमान्यताही मिळू लागली. मुक्तेश्वर, वामन पंडित यांनीही मराठी काव्य विकसित केले. या शिवाय शिवकल्याण, रमावल्लभदास, मोरया गोसावी, संत महिपती यांनी संत चरित्रे लिहुन संतविजय, भक्तिविजय आदि ग्रंथांद्वारे मराठी भाषेत मोलाची भर घातली.

पेशवे काळ

हा काल इ.स. १७०० ते इ.स. १८१८ असा आहे. याकाळात मोरोपंतांनी मराठी भाषेत ग्रंथरचना केल्या. तसेच श्रीधर या कवीने आपले हरिविजय व पांडव प्रताप या काव्यांद्वारे खेड्यापाड्यात आपल्या मराठी कविता पोहोच़वल्या. याच़ काळात शृंगार व वीर रसांना स्वतंत्र स्थान मिळाले. यासाठी लावणी व पोवाडा हे हे नवीन वाङ्मय प्रकार मराठीत निर्माण झ़ाले. याच़ काळात वाङ्मय हा रंजनाच़ा प्रकार आहे हे समाजाने मान्य करण्यास सुरुवात केली. याच़ काळात बखर लेखनाची सुरुवात झ़ाली. निरंजन माधव, कृष्ण दयार्णव, रामजोशी, प्रभाकर, होनाजी बाळा, सगन भाऊ हे या काळातील महत्त्वाच़े कवी आहेत.

इंग्रजी कालखंड

हा काळ इ.स. १८१८ ते आज़तागायत असा आहे. याकाळात गद्य लेखनाची सुरुवात झाली. कथा लेखनाची बीजे याच़ काळात रोवली गेली. नियतकालिके व गद्यसाहित्य छापण्याची सुरुवात होण्याच़ा हा काल होता. मराठी भाषेत अनेक नियतकालिके या काळात कथा छापू लागली.

छपाईची सुरुवात झ़ाल्यानंतर मराठी भाषेचा प्रसार उत्कर्ष वेगाने होत गेला. मराठी पंडित व मराठी भाषेचे अभ्यासक मेजर कँडी या आंग्ल अधिकाऱ्याने मराठी भाषेला विराम, अर्धविराम, प्रश्न आदी विरामचिन्हांनी बांधले. यामुळे मराठी लिखाण सुकर झाले.

अभिजात मराठी

मराठी भाषा इसवी सनापूर्वी अस्तित्वात होती यासाठी प्रा. हरी नरके यांनी मांडलेले मुद्दे :-

इसवी सनापूर्वी २०७ या वर्षी ब्राह्मी लिपीत परंतु मराठी भाषेत लिहिलेले शिलालेख सापडले आहेत.
गाथा सप्तशती हा ७०० श्लोकांचा मराठी ग्रंथ इसवी सनाच्या पहिल्या शतकात लिहिला गेला. त्याचा अर्थ असा की ही भाषा त्या लिखाणाअगोदर किमान ३०० वर्षे अस्तित्वात असली पाहिजे. ग्रंथातील वर्णन आजही मराठी लोकांच्या आचार-विचारांशी आणि त्यांच्या सध्याच्या संस्कृतीशी जुळणारे आहे. ग्रंथात वापरलेले गेलेले काही शब्द मराठीखेरीज अन्य भारतीय भाषेत नाहीत.
भांडारकर पुरातत्त्व संशोधन संस्थेमध्ये किमान ८० हस्तलिखिते मराठी भाषेचे पुराणत्व सिद्ध करणारी आहेत. वगैरे.

१९५० ते १९८०

साठीच्या दशकाच्या उत्तरार्धात आणि सत्तरीच्या पूर्वार्धात महाराष्ट्रातील सांस्कृतिक-सामाजिक वातावरण बहरून आलेले होते. छबिलदास चळवळ जोमात होती. अक्षरश: शेकडो उत्साही, नवर्जनशील तरुण आपापले (बंडखोर) मित्र घेऊन आणि खांद्याला झोळ्या अडकवून छबिलदासवर थडकत असत. ‘युक्रांद’च्या तालमीत तयार झालेले तरुण, दलित पँथर्सचा साहित्यप्रक्षोभ, नक्षलवादाने प्रेरित झालेले नव-कम्युनिस्ट असे एक वातावरण तर दुसऱ्या बाजूला ‘अ‍ॅकॅडेमिक’ साहित्याचा व समीक्षेचा सरोजिनी वैद्य, विजया राजाध्यक्ष आदींचा वाङ्मयीन दबदबा. ‘सत्यकथा’ नावाचे साहित्यिक केंद्र होते. श्री. पु. भागवत त्यात प्रभावशील होते. मध्यवर्गीयांना रिझविण्याची संपूर्ण जबाबदारी पु.ल. देशपांड्यांवर पडली. ‘सत्यकथा’ नावाच्या प्रस्थापिताला समांतर असा लघुनियतकालिकांचा प्रवाह आणि वाङ्मयक्षेत्रातील माहिती व गॉसिपचे व्यासपीठ (आणि चव्हाटा) ‘ललित’च्या उदयाने सुरू झाला.

‘घाशीराम कोतवाल’, ‘सखाराम बाईंडर’, ‘गिधाडे’ सत्तरीच्या पूर्वार्धातले. चिं.त्र्यं. खानोलकरांची ‘मिस्टरी’ आणि ‘कोकणी गूढ’ त्याचप्रमाणे दिलीप चित्रेंची, विलास सारंगांची बंडाळी याच काळातली. ‘नेमाडी’ पंथातील नवविद्वान आणि भाऊ पाध्येंची ‘वासुनाका’ हीसुद्धा साठीच्या दशकातलेच. ‘दलित पँथर्स’नी साठीच्या अखेरीस आणि सत्तरीच्या सुरुवातीस दिलेले आव्हान जितके उग्र तितकेच आश्वासकही होते.

‘माणूस साप्ताहिक’ आणि श्री.ग. माजगावकर यांनीही सर्व प्रस्थापितविरोधी प्रवृत्तींना (म्हणजे इंदिराविरोधी !) एकत्र आणायला सुरुवात केली होती. ग.वा. बेहेरेंचे ‘सोबत’ही त्याच काळात दणाणत होते. पु.ल. देशपांडे यांच्या अध्यक्षतेखाली भरलेले इचलकरंजीचे साहित्य संमेलन हा एक साहित्याचा महाआनंदोत्सव होता. असाच आणखी एक नवीन प्रवाह त्या परिस्थितीत येऊन थडकला- ‘स्त्री-मुक्ती’ चळवळीचा. छाया दातार, शारदा साठे, ज्योती म्हापसेकर अशा अनेकांनी सर्व वैचारिकतेला नवे परिणाम दिले होते. बाळ गांगल या वातावरणाशी निकट होते, त्यांनी प्रकाशात आणलेले कित्येक पुढे थेट प्रथितयश झाले वा विद्रोही- प्रथितयश झाले.^[१२]

मराठीतील बोली भाषा

मुख्य पान: मराठीतील बोली भाषा

'''अहिराणी''' -

जळगाव जिल्हा सावळदबारा, धुळे,नंदुरबार,नाशिक ते मध्य प्रदेशातील बर्‍हाणपूर, शहापूर, अंतुर्लीपर्यंतच्या विस्तृत भूप्रदेशात ही बोलीभाषा प्रचलित आहे. शब्दांमध्ये नाद आणि लय हे या बोलीचे वैशिष्ट्य आहे. भालचंद्र नेमाडे, ना. धों. महानोर, के. नारखेडे या लेखकांनी आपल्या साहित्यात बोलीच़ा वापर केला आहे.

इस्रायली मराठी -

कोंकणी -

कोकणी या नावाने ओळखल्या ज़ाणाऱ्या अनेक बोली आहेत. मुंबई, पालघर, ठाणे, रायगड जिल्ह्यातली आगरी,कोळी, वाडवळ, कादोडी, ईस्ट ईंडियन, बाणकोटी, वारली, कोकणा, कातकरी, रत्‍नागिरी जिल्ह्यातली संगमेश्वरी, चित्पावनी, सिंधुदुर्गातली मालवणी, गोव्यातले श्रीमंत हिंदू शेतकरी बोलतात ती काणकोणची कोकणी, तिथल्याच़ शेतमजुरांची कोकणी, गोव्यातल्या ख्रिश्चनांची पोर्तुगीज पद्धतीची कोकणी, गावड्यांची कोकणी, कारवार जिल्ह्यातली कारवारी, या सर्व बोली ठोकरीत्या कोकणी बोली समजल्या जातात, पण निश्चितपणे एकमेकांपासून वेगळ्या आहेत. या बोलींपैकी गोव्यातल्या स्थानिक पॊर्तुगीज/ख्रिश्चन बोलत असलेल्या एका बोलीला राज्यभाषा केले आहे.

कोल्हापुरी -

कोल्हापूर भागात बोलली ज़ाणारी ही बोली आहे. लय काढून बोलण्याची लकब या भागात आढळते. तसेच़ कोकणी भाषेच़ा प्रभाव यावर दिसतो. भाषेत रांगडेपणा व शिव्यांच़ा वापर आढळतो.

खानदेशी

ही बोलू जळगाव जिल्हा व लगतच्या धुळे जिल्ह्यात बोलली जाते.

चंदगडी बाेली https://mr.wikipedia.org/s/qkr

कर्नाटक-महाराष्ट्र सीमावर्ती प्रदेशातील अनेक गावांची ही भाषा आहे. कोल्हापूर जिल्ह्यातील भागात ही भाषा प्रचलित आहे. या भूभागात दोन भिन्न भाषा-बोलींच़ा संपर्क, विविध राजकीय अंमल, मराठी, कन्नड आणि कोकणी भाषेचा प्रभावाखाली तयार झालेली ही एक बोली भाषा आहे. उच्चाराच़ा विशिष्ट हेल, सुरावट आणि निराळे व्याकरण हे या भाषेत दिसून येते. चंदगड तालुक्याच़ा पश्चिम भाग, दोडामार्ग-सावंतवाडी तालुक्याचा सीमेलगतची गावे, आजरा तालुक्याच्या दक्षिण भागातील गावे ती कोकणीच्या प्रभावाने तयार झ़ालेली बोली वापरतात. चंदगडच्या पूर्व भागात आणि बेळगाव परिसरातील गावांमध्ये कन्नड भाषेचा प्रभावाने तयार झ़ालेली बोली वापरात आहे. या मध्ये 'मिय्या जेवलो' (मी जेवले), 'मिय्या बाज़ारास गेल्लो'(मी बाज़ारात गेले) अशी शब्द रचना दिसते. तसेच 'कोठे'ऐवजी 'खट्टे' असा शब्द ऐकू येतो.

चित्पावनी -

'''झाडीबोली''' -

भंडारा, गोंदिया, चंद्रपूर आणि गडचिरोली हा चार जिल्ह्यांच़ा भूप्रदेश 'झ़ाडीपट्टी' म्हणून ओळखला ज़ातो. या भागातील बोलीभाषेला झ़ाडीबोली असे म्हणतात. मराठीतील 'ण, छ, श, ष आणि ळ' ही पाच़ व्यंजने झ़ाडीबोलीत वापरली ज़ात नाहीत. मराठीतील मुकुंदराजकृत 'विवेकसिंधू'मधील अनेक अपरिचित शब्द आज़ही झ़ाडीबोलीत प्रचारात आहेत.

डांगी -

तंजावर मराठी -

ही मराठी भाषेचीच़ एक बोली असून ती भारतातील तमिळनाडू ह्या राज्यात बोलली ज़ाते. ज़वळपास एक लाखाहून अधिक लोक ही भाषा रोजच्या व्यवहारात उपयोगात आणतात. तमिळनाडू राज्यातील तंजावर किंवा तंजावूर ह्या नगरातील ही एक बोलीभाषा आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांचे बंधू व्यंकोजी राजे ह्यांच्यासोबत दक्षिणेत स्वारीसाठी गेलेली जी मराठी माणसे तंजावरला पिढ्यानपिढ्या स्थायिक झाली, त्यांची ही मातृभाषा आहे. ही अतिशय वैशिष्ट्यपूर्ण भाषा असून त्यात आज़ही बरेचसे प्राचीन मराठी शब्द वापरात आहेत. तसेच काळाचा ओघात पडलेला स्थानिक तमिळ भाषेच़ा प्रभाव ह्या भाषेवर ज़ाणवतो.

तावडी -

जामनेर, भुसावळ, जळगाव, बांदवर, रावेर, यावल तालुका या भागात तावडी बोली प्रचलित आहे. तावडी बोलीत मोठ्या प्रमाणात आहेत. 'क'चा जागी 'ख'च़ा उच्चार केला ज़ातो. उदाहरणार्थ- डोखं (डोकं), मोखा (मोका). बहिणाबाई चौधरींच्या कवितांमधून तावडी बोलीच़ा आविष्कार दिसतो. पूर्वी या बोलीला अहिराणी समज़त असत परंतु नवीन विचारानुसार ही स्वतंत्र बोली मानली गेली.

देहवाली -

भिल्ल समाजात ही बोली आढळते. गुजराती आणि हिंदी भाषांच़ा हिचावर मोठा प्रभाव आहे. बोलीची वाक्यरचनाही गुजरातीशी मिळतीजुळती आहे. महाराष्ट्रातील धुळे, नंदुरबार या भागात ही बोली वापरात आहे. या भाषेच़े खळवाड आणि मेवासी असे दोन पोटप्रकारही आहेत. देहवालीच्या मूळ स्वरात 'ळ', 'क्ष' आणि 'ज्ञ' ही व्यंजने नाहीत, तर 'छ', 'श' आणि 'ष' यांच्याऐवजी 'स' हे एकच़ व्यंजन वापरले ज़ाते. या भाषेच़े अभ्यासक चामुलाल राठवा यांनी देहवाली मौखिक साहित्य शब्दबद्ध केले आहे. विश्राम वळवी, देवेंद्र सावे, बळवंत वळवी, सोबजी गावीत यांनी या भाषेत लेखन केले आहे. भाषासाहित्य प्रकल्पाअंतर्गत अकादमीद्वारे हे प्रसिद्धही झ़ाले आहेत.

नंदभाषा -

व्यापार करताना इतरांना कळू नये म्हणून व्यापारी ’ही एक सांकेतिक भाषा इतिहासात वापरत होती. आज़ही काही ठिकाणी वापरात आहे. त्या भाषेमध्ये चलनाच्या उल्लेखांसाठी निराळे शब्द आहेत. उदाहरणार्थ भुरका - एक, आवरू - दोन, उधानू - तीन, पोकू - चार, मुळू - पाच, शेली - सहा वगैरे. विसोबा खेचर (नामदेवांचे गुरू) यांनी या नंदभाषेच़ा वापर करून शंकराची स्तुती करणाऱ्या काव्यरचनाही केल्या आहेत.

नागपुरी -

पूर्व विदर्भातील नागपूर, वर्धा, चंद्रपूरच़ा काही भाग आणि गडचिरोलीच़ा काही भाग तसेच भंडारा (गोंदिया) या जिल्ह्यांत बोलली जाणारी नागपुरी ही काहीशी निराळी बोली आहे. तसेच मध्य प्रदेशातील शिवनी, छिंदवाडा, बालाघाट व रायपूर या भागातही ही बोली प्रचलित आहे. वर्‍हाडी आणि झ़ाडीबोलीतील अनेक शब्द यात असले तरी ही बोली वेगळी आहे. नागपुरीला वर्‍हाडी भाषेचेच़ एक रूप मानल्याने नागपुरी बोलीच़ा स्वतंत्र भाषिक अभ्यास झाला नाही. परंतु नवीन विचारानुसार ही स्वतंत्र बोली मानली ज़ाते. यावर हिंदी शब्दांच़ाही प्रभाव आढळतो.

नारायणपेठी बोली -

महाराष्ट्रातील स्वकुळ साळी समाजाची बोली. आंध्र प्रदेशातून येऊन देशभर विखुरलेले मराठी विणकर ही बोलीबाषा बोलतात.

बेळगावी -

बेळगाव या महाराष्ट्राचा सीमाभागातील ही बोलीभाषा ही कन्नड, चंदगडी, कोल्हापुरी, कोकणी अशा अनेक बोलींचा मिश्रणातून तयार झालेली आहे. या भाषेतील गोडव्याची ओळख पु.ल. देशपांडे यांचा रावसाहेब या कथेने करून दिली. त्याच़ बरोबर भीमराव गस्ती, नारायण अतिवाडकर या साहित्यिकांनीही या भाषेतून लेखन केले आहे. प्रकाश संत लिखित लंपन या व्यक्तीचित्रात या भाषेला विपूल वापर आढळतो. ज़से काय लंपूसाहेब, ओठ बाहेर काढून बसून सोडलात आज़, सक्काळी सक्काळी.. एकदम मज्जा ऐद नोडरी ऽऽ अभ्यास इल्ला एन इल्ला... या भाषेत गा हा प्रत्यय लावला ज़ातो ज़से 'काय गा कव्वा येत्यास?' (काय, केव्हा येणार?)

भटक्‍या विमुक्त -

ज़मातींच्या मराठी संलग्न बोली आहेत. यांना पारूशी असेही संबोधन आहे. यामध्ये गोंधळी, कुडमुडे जोशी, गोसावी, भराडी, गोपाळ, शिकलगार, वैदू, नंदीवाले, बेलदार, कोल्हाटी आदी भटक्‍या ज़माती येतात. सदैव भ्रमणात राहिल्याने यांच्या बोलीमध्ये विविध शब्द आहेत. आपली कौशल्ये आपल्याच ज़मातीत रहावीत यासाठी या बोली भाषांच़ा उपयोग केला जातो. भाषेतील शब्द उदाहरण मावशी म्हणजे माची. शिवाजी विद्यापीठाचा मराठी अधिविभागातील डॉ. विश्‍वनाथ शिंदे यांनी या भाषांवर संशोधन केले आहे.

मराठवाडी -

मराठवाडा प्रदेशात ही ठसकेबाज मराठी भाषा वापरली ज़ाते. सहसा गावठी किंवा शिवराळ पणा हे वैशिष्ट्य मराठवाड्यातल्या मराठी चे समज़ले ज़ाते. नांदेड जिल्ह्यात तेलंगणा राज्याला लागून असल्याने एक वेगळाच़ हेलका धरला ज़ातो. तर महाराष्ट्र - कर्नाटक सीमावर्ती भागातील उस्मानाबाद व लातूर जिल्ह्यात थोडी वेगळी भाषा बोलली ज़ाते. लातूरी भाषेत काही वेळा क्रियापदांवर कानडी भाषेच़ा परिणाम होतो, परंतु प्रभाव मात्र नाही. या भाषेत उर्दू शब्दही आढळतात. 'लाव', 'आव' या स्वरूपाच़े कारकवाचक प्रत्यय या बोलीच़े वेगळेपण दाखवतात. उदा. जेवलालाव, च़ाल्लाव, ठिवताव इत्यादी.

माणदेशी -

मॉरिशसची मराठी -

मालवणी -

दक्षिण रत्‍नागिरी आणि सिंधुदुर्ग जिल्ह्यात बोलली ज़ाणारी ही बोली आहे. या बोलीस कुडाळी असेही म्हणतात. हेल काढून आलेले अनुनासिक उच्चार हे या बोलीच़े वैशिष्ट्य आहे. दशावतार या नाट्याच़े सादरीकरण या भाषेतच़ केले ज़ाते. मच्छिंद्र कांबळी यांचा मालवणी नाटकांमुळे ही भाषा जास्त प्रसिद्धी पावली. मालवणी बोलीत अनेक वैशिष्ट्यपूर्ण शब्द आहेत. ज़से की, झील (मुलगा), चेडू (मुलगी), घोव (नवरा).

वर्‍हाडी -

बुलढाणा, वाशीम, अकोला, यवतमाळ, अमरावती आणि वर्धा या सहा जिल्ह्यांतून वर्‍हाडी बोलली ज़ाते.मूळ मराठी ही बोली कुठल्याही प्रकारच़ा हेल न काढता,अनुनासीक इ.चा अतिरेक न करता अत्यंत संथपणे बोलली ज़ाते.नवीन ऐकणाऱ्याला तिच़े कौतुक वाटते.प्रमाण मराठीतील काही शब्दात बदल होत असल्यामुळे ती थोडी अशुध्द वाटते. म्हाइंभट यांच़ा 'लीळाचरित्र' हा मराठीतील पहिला गद्यग्रंथ वर्‍हाडी बोलीत लिहिला गेला. महानुभाव पंथातील अनेक रचना याच़ बोलीतून झ़ाल्या आहेत. प्रमाण मराठीतील 'ड'चा 'ळ', 'ळ'चा 'य' या बोलीत केला ज़ातो. ज़से, 'नदीचा गायात, गाय फसली' (नदीचा गाळात गाय फसली). तसेच जो हा प्रत्यय असलेली देईज़ो, येईज़ो, घेईज़ो अशी रूपे येतात. फारशी व हिंदीचा प्रभाव या बोलीवर आहे.

कोळी -

मुख्यतः महाराष्ट्रातील मुंबई, ठाणे, पालघर, रायगड, अलिबाग तसेच गुजरातमधील उमरगाव, दादरा नगर हवेली आणि गोव्यात त्याच़बरोबर संपूर्ण कोकणातील किनारपट्यांवर सर्रास कोळी भाषा बोलली ज़ाते. कोळी ज़ातीतील अनेक उपज़ातींमध्ये थोड्याफार भाषेचे फरक पडतात ज़से, कोळी, मांगेली, वैती, आगरी इ..या भाषेत " ळ " उच्चार " ल " ने केला ज़ातो. फक्त ह्या कोळीतील " मांगेली " भाषेत " ळ " ची स्पष्ट सिद्ध होते. त्याचबरोबर ह्या भाषेत मराठी, गुजराती, हिंदी आणि फारशी भाषेच़े शब्द दडलेले आहेत.शब्दशः " त्याने जेवण केलं होतं " ( त्यान जेवण करीलता ), " तुम्हाला काहीतरी सांगायच़ं आहे " ( तुमाना कायतरी हांग्याय ).

मराठी साहित्य

प्रमुख लेख मराठी साहित्य येथे आहे.

मराठीचे आद्य कवी

मराठीचे आद्य कवी पुढील प्रमाणे मानले जातात.

१. मुकुंदराज
२. माहीमभट
३. महदंबा
४. ज्ञानेश्वर
५. नामदेव
६. एकनाथ
६. तुकाराम
७. रामदास
८. वामन पंडित
९. श्रीधर
१०. मुक्तेश्वर
११. मोरोपंत
१२. माधवस्वामी - तंजावरचे लेखक
१३. होनाजी
१४. महिपती
१५. केशीराजव्यास - मराठीतील पहिले संपादक
१६. दामोदर पंडित
१७. पंडित केशिराजव्यास

ही यादी पूर्ण नसून फक्त काही प्रमुख कवींची यादी आहे.

मुसलमान मराठी संत कवी

एकनाथ, तुकारामांचा काळात आणि त्या नंतरही मुसलमान संतानी जी सेवा केली, ती उपेक्षणीय नाही .इसवी सनाच्या पंधराव्या ते अठराव्या शतकापर्यंत मुसलमान संत कवी आढळतात.त्यांमधील सुरुवातीच़ा आणि गुणांनीही अग्रगण्य असा कवी म्हणजे मुंतोजी ब्रह्मणी हा होय.मृतुंजय या नावानेही तो प्रसिद्ध आहे.नारायणपूर येथे त्याची समाधी आहे .'सिद्धसंकेत प्रबंध' हा त्याच़ा सर्वात मोठा ग्रंथ .दोन हज़ार ओव्या असलेल्या या ग्रंथातील दुसऱ्या प्रकरणाला 'राम-जानकी' असे नाव आहे.त्यातील काही निवडक ओव्या -
मन -नयनां येकांत करावा | प्रेम भाव हृदयी धरावा ||
सत्य विश्वास मानावा |निश्चयेसी||
दिसेल इंदू भास्करांचे परी | तोचि उभय दृष्टी धरी ||
त्यांत तू प्रवेश करी |निश्चय मनें||
मयोर पत्रावरील डोळे |तैसी दिसती जे वर्तुळे ||
तयांमध्ये जे नीळे|ते रुप माझें ||
तयांत खोवोनि दृष्टी| ते अंजन सुवावे नेत्रपुटी||
मग उघडेल पेटी |ब्रह्मतेजाची ||
ध्यानी चित्त स्थिरावेल |तया अखंड तेज प्रकाशेल||
मन तदाकार होईल |विसरलेनि देहाते|| या कवी बद्दल श्री .रा .चिं .ढेरे म्हणतात . असा हा संतकवी केवळ मुसलमान संत कवीच़ नव्हे, तर अखिल मराठी संत मंडळात मनाच़े स्थान पावणारा आहे . ^[१३]

मराठी मुळाक्षरे

मराठी ही देवनागरी लिपीत लिहिली जाते. त्यामुळे देवनागरीचे मुळाक्षरे हेच मराठी मुळाक्षरे होत. यात बारा स्वर आणि छत्तीस व्यंजन आढळतात.

स्वर

अ आ इ ई उ ऊ
ए ऐ ओ औ अं अः

विशेष स्वर - ऑ

तसेच चार देवनागरी स्वर काही ठिकाणी मराठीत पण वापरतात- ऋ ॠ ऌ ॡ

व्यंजन

क ख ग घ ङ
च छ ज झ ञ
ट ठ ड ढ ण
त थ द ध न
प फ ब भ म
य र ल व
श ष स ह ळ
क्ष ज्ञ

विशेष - 'ङ' आणि 'ञ' चा उच्चार हा, 'ण' किंवा 'न' प्रमाणेच नासिक्य होतो.

'ङ' हा 'ड' नाही. तसेच 'ञ' हे 'त्र' नाही. उदाहरणार्थ- अङ्क=अंक, मञ्जुषा=मंजुषा.

 अधिक माहितीसाठी पहा देवनागरी

मराठी मुळाक्षरांचे उच्चार

**Consonants**
	Labial	Dental	Alveolar	Retroflex	Alveopalatal	Velar	Glottal
Voiceless stops	p pʰ	t̪ t̪ʰ		ʈ ʈʰ	cɕ cɕʰ	k kʰ
Voiced stops	b bʰ	d̪ d̪ʰ		ɖ ɖʰ	ɟʝ ɟʝʰ	ɡ ɡʰ
Voiceless fricatives			s		ɕ		h
Nasals	m mʰ	n̪ n̪ʰ		ɳ ɳʰ	ɲ	ŋ
Liquids	ʋ ʋʰ		l ɾ lʰ ɾʰ	ɭ ɽ	j

**Vowels**
	Front	Central	Back
High	iː i		uː u
Mid	eː	ə	oː
Low		aː

संगणकावर मराठी

संगणक आणि मराठी

सध्या युनिकोडमुळे मराठी ही संगणकावर बरीच़ स्थिरस्थावर झ़ालेली आहे.

मराठी टंकलेखनाच़े अनेक पर्याय उपलब्ध झ़ालेले आहेत.

त्यात पूर्व-टंकनपद्धती आणि आधुनिक टंकन पद्धती असे दोन प्रकार करता येतील.

१. पूर्व टंकन पद्धती :- युनिकोडचा अगोदर ही टंकन पद्धती अस्तित्वात होती. यात इंग्रजी फॉन्टच्या ज़ागेवर मराठी फॉन्ट टाईप करता येत असत.

उदा. शिवाजी, कृतीदेव, किरण इत्यादी non-Unicode फॉन्ट आहेत.

तसेच पूर्वप्राथमिक अवस्थेत मराठी भाषेत टंकलेखनासाठी अनेक softwares बनविण्यात आली होती..

मराठी सोबत इतर भारतीय भाषांमध्ये टंकलेखनासाठी C-DAC ने ISM-OFFICE नावाच़े software तयार केले आहे.

श्री-लिपी नावाचे software सुद्धा पूर्व प्राथमिक अवस्थेत खूप लोकप्रिय होते आणि आज़ही अनेक सरकारी कार्यालयात व प्रिंटिंगप्रेसमध्ये यांच़ा वापर केला जातो.

२.आधुनिक टंकन पद्धती-१ :- आधुनिक टंकन पद्धतीत युनिकोड फॉन्ट व त्याच़े विविध keyboard layout यांच़ा समावेश होतो.

युनिकोड टायपिंगचा पद्धती व software.

अ)KaGaPa कगप keyboard layout :- कगप हा भाषाशास्त्रानुसार विकसित केलेला keyboard layout असून तो शब्द उच्चारणपद्धतीनुसार विकसित केलेला आहे. हा layout लिनक्स ऑपेरेटिंग सिस्टिम वर ....... उपलब्ध आहे. Windows साठी शुभानन गांगल याच़े सोपी मराठी हे software उपलब्ध आहे पण दोन्हीचा टंकनपद्धतीत अल्प भिन्नता आहे.

आ)देवनागरी inscript:- ज्या लोकांच़ा पारंपरिक टंकन यंत्रावर टायपिंगच़ा सराव झ़ाला आहे अशांसाठी देवनागरी इंस्क्रिप्ट हा पर्याय विंडोज़ आणि लिनक्स या परिचालित प्रणालींवर उपलब्ध आहे.

इ) बोलनागरी :-

ई) Traditinal :-

३.आधुनिक टंकन पद्धती-२ :- यामध्ये लिप्यंतर तंत्रज्ञानाचा वापर करून software च्या माध्यमातून मराठी टंकन केले ज़ाते. ही पद्धती खासकरून

कुठलेही प्रशिक्षण न घेता टंकन करणाऱ्या लोकांमध्ये प्रसिद्ध व लोकप्रिय आहे.

लिप्यंतरसाठी पुढील software लोकप्रसिद्ध आहेत.

अ)Microsoft Indic Tool मायक्रोसोफ्ट इंडिक टूल :- इंडिक टूल हे microsoft या कंपनीने विकसित केले आहे. हे Windows XP, Vista, Windows 7,8,8.1,10 आदी प्रणाल्यांवर च़ालते.

आ)Google Input Tool गूगल इनपुट टूल :- गूगल इनपुट टूल हे गूगल या कंपनीने विकसित केलेले लिप्यंतर software आहे. हे Windows XP, Vista, Windows 7,8,8.1,10 बरोबरच गूगल क्रोम ब्राउज़ च्या सहायाने कुठल्याही प्रणालींवर चालू शकते.

मराठी आणि परिचालित प्रणाली:-

मराठी ही भाषा काही मोज़क्या परिचालित प्रणालींमध्ये उपलब्ध आहे. त्यात सर्वात मोठा हिस्सा हा लिनक्स या परिचालित प्रणालीच़ा आहे.

Fedora व RedHat लिनक्स ५ च्या व्हर्जनमध्ये मराठी भाषा उपलब्ध आहे आणि त्यापुढील इतर आवृत्तींवरसुद्धा.

BOSS-Linux (भारत ऑपेरेटिंग सिस्टीम सोलुशन) या परिचालित प्रणालीत मराठी भाषा अधिक प्रभावीपणे वापरण्यात आलेली आहे.

मराठी आणि OCR तंत्रज्ञान :-

OCR तंत्रज्ञानाचा माध्यमातून मराठी स्कॅन केलेले दस्तऐवज व pdf, छायाचित्रे यांच़े स्वयंचलित पद्धतीने टंकन केले ज़ाते.

tesseract-ocr हे software लिनक्स या परिचालित प्रणालीवर उपलब्ध आहे.

मराठी स्पीच रेकग्निशन व स्पीच सिंथेसायज़र :-

हा तक्ता देवनागरी लिपीसाठी आहे, यातील काही अक्षरे मराठीत वापरली ज़ात नाहीत आणि मराठीतील काही अक्षरे या तक्त्यात नाहीत.

तक्त्यात नसलेली मराठी अक्षरे

ॲ
च़ छ़ झ़ ञ़ शेंडीफोड्या श आणि मराठी ल आणि ख
ऱ्य
ऱ्ह
पाऊण य

तक्त्यात असलेली पण मराठीत न वापरली जाणारी अक्षरे

ऄ (हे अक्षर तक्त्यात २४ वेळा आले आहे, त्यांतले एकही मराठीत नाही)
ऍ
ऎ
ऒ
ॆ
ॊ
क़ (हे अक्षर तक्त्यात दोनदा आले आहे; दोन्ही अक्षरे मराठीत नाहीत.)
ख़
ग़
ड़
ढ़
ङ (हे अक्षर तक्त्यात दोनदा आले आहे, दोघांपैकी एक मराठीत आहे)
ऩ
य़
ऱ
ऴ

देवनागरी युनिकोड

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

U+090x

ऀ

ँ

ं

ः

ऄ

अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ऋ

ऌ

ऍ

ऎ

ए

U+091x

ऐ

ऑ

ऒ

ओ

औ

क

ख

ग

घ

ङ

च

छ

ज

झ

ञ

U+092x

ट

ठ

ड

ढ

ण

त

थ

द

न

ऩ

प

फ

ब

भ

म

य

U+093x

र

ऱ

ल

ळ

ऴ

व

श

ष

स

ह

ऻ

ऽ

ा

ि

ी

ु

U+094x

ू

ृ

ॄ

ॅ

ॆ

े

ै

ॉ

ॊ

ो

ौ

्

ॎ

ॏ

ॐ

॒

U+095x

॓

॔

ॕ

ॖ

ॗ

क़

ॖ

ॗ

क़

ख़

ग़

ज़

ड़

ढ़

फ़

य़

U+096x

ॠ

ॡ

ॢ

ॣ

।

॥

०

१

२

३

४

५

६

७

८

९

U+097x

॰

ॱ

ॲ

ॳ

ॴ

ॵ

ॶ

ॷ

ॸ

ॹ

ॺ

ॻ

ॼ

ॽ

ॾ

ॿ

Unicode Chart for Devanagari

युनिकोड : A8E0–A8FF देवनागरीसाठी अतीरिक्त वाढवलेले युनिकोड

↓ ☸ →	०	१	२	३	४	५	६	७	८	९	A	B	C	D	E	F
u+A8Ex	꣠	꣡	꣢	꣣	꣤	꣥	꣦	꣧	꣨	꣩	꣪	꣫	꣬	꣭	꣮	꣯
u+A8Fx	꣰	꣱	ꣲ	ꣳ	ꣴ	ꣵ	ꣶ	ꣷ	꣸	꣹	꣺	ꣻ

मराठी भाषेच्या संवर्धन आणि विकासाकरिता कार्यरत संस्था आणि त्यांचे योगदान

भाषा सल्लागार मंडळ : हे बंद पडले आहे.
भाषा संचालनालय
महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ
विद्यापीठ ग्रंथनिर्मिती मंडळ : हे बंद पडले आहे.
भाषा सल्लागार समिती
विधी अनुवाद व परिभाषा सल्लागार समिती (केवळ अस्तित्वमात्र शिल्लक आहे).
राज्य विकास मराठी संस्था (१९९२) : (केवळ पुस्तक प्रकाशने आणि ग्रंथप्रदर्शने आयोजित करण्याचे काम करीत राहिल्याने या संस्था-स्थापनेचा मूळ हेतू बारगळला
मराठी भाषा अभ्यास परिषद
मराठी विश्वकोश निर्मिती मंडळ
विदर्भ साहित्य संघ : ही बिनसरकारी संस्था आहे.
महाराष्ट्र साहित्य परिषद : ही बिनसरकारी संस्था आहे.
मराठवाडा साहित्य परिषद : ही बिनसरकारी संस्था आहे.
कोकण मराठी साहित्य परिषद : ही बिनसरकारी संस्था आहे. अभिजात मराठी भाषा परिषद : ही बिनसरकारी संस्था आहे

हेसुद्धा पहा

मराठी संकेतस्थळे

मुख्य पान: मराठी संकेतस्थळे

विकिपीडिया हे जाहिरात करण्याचे स्थळ नसल्यामुळे, कृपया संकेतस्थळांचे दुवे मुख्य लेख - मराठी संकेतस्थळे

या लेखातच द्यावेत. या विभागात मराठी संकेतस्थळे हा लेख पूर्ण झाल्यानंतर दुवाविरहित परिच्छेद अतंर्भूत केला जाईल या दृष्टीने ह्या विभागात रस असलेल्यांनी मराठी संकेतस्थळे हा लेख परिपूर्ण करण्याकडे लक्ष द्यावे ही विनंती.

संदर्भ

^ भारतील जनगणना २००१- केंद्र सरकार
^ एथनोलॉगचा मराठी बाबतचा अहवाल
^ इंडियनलँग्वेजेस.कॉम- मराठी
^ [१]
^ गोवा विद्यापीठ- मराठी विभाग
^ महाराजा सयाजीराव विद्यापीठ, बडोदा
^ गुलबर्गा विद्यापीठ
^ देवी अहिल्या विश्वविद्यालय, इंदूर
^ जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, नवी दिल्ली
^ http://santeknath.org/vagmayavishayi.html
^ १९६० मधे महाराष्ट्राच़े एकभाषिक राज्य स्थापन झाले - मराठीमाती
^ Google च्या http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=34417:2009-12-24-16-51-58&catid=32:2009-07-09-02-02-48&Itemid=10 ^{[मृत दुवा]}ची कॅश आहे. 29 Dec 2009 08:22:53 GMT वाजता हे पृष्ठ जसे दिसले होते त्याचा हा फोटो आहे.
^ भारतीय संस्कृती कोश खंड सहा,पान क्रमांक ७६४

लाभले अम्हास भाग्य बोलतो मराठी

जाहलो खरेच धन्य ऐकतो मराठी धर्म, पंथ, जात एक जाणतो मराठी एवढ्या जगात माय मानतो मराठी

आमुच्या मनामनात दंगते मराठी आमुच्या रगारगात रंगते मराठी आमुच्या उराउरात स्पंदते मराठी आमुच्या नसानसात नाचते मराठी

आमुच्या पिलापिलात जन्मते मराठी आमुच्या लहानग्यात रांगते मराठी आमुच्या मुलामुलीत खेळते मराठी आमुच्या घराघरात वाढते मराठी

आमुच्या कुलाकुलात नांदते मराठी येथल्या फुलाफुलात हासते मराठी येथल्या दिशादिशात दाटते मराठी येथल्या नगानगात गर्जते मराठी

येथल्या दरीदरीत हिंडते मराठी येथल्या वनावनात गुंजते मराठी येथल्या तरुलतात साजते मराठी येथल्या कळीकळीत लाजते मराठी

येथल्या नभामधून वर्षते मराठी येथल्या पिकांमधून डोलते मराठी येथल्या नद्यांमधून वाहते मराठी येथल्या चराचरात राहते मराठी

बाह्य दुवे

या लेखास/विभागास संबंधीत विषयाच्या जाणकारांच्या मार्गदर्शनाची आवश्यकता आहे..
कृपया आपण स्वत: या लेखावर काम करा किंवा एखादा जाणकार निवडण्यास मदत करा. अधिक माहितीसाठी चर्चा पान पहा.

[1] भारतील जनगणना २००१- केंद्र सरकार

[eth-2] एथनोलॉगचा मराठी बाबतचा अहवाल

[indianlang-3] इंडियनलँग्वेजेस.कॉम- मराठी

[4] [१]

[5] गोवा विद्यापीठ- मराठी विभाग

[6] महाराजा सयाजीराव विद्यापीठ, बडोदा

[7] गुलबर्गा विद्यापीठ

[8] देवी अहिल्या विश्वविद्यालय, इंदूर

[9] जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, नवी दिल्ली

[10] ttp://santeknath.org/vagmayavishayi.html

[11] १९६० मधे महाराष्ट्राच़े एकभाषिक राज्य स्थापन झाले - मराठीमाती

[12] Google च्या http://www.loksatta.com/index.php?option=com_content&view=article&id=34417:2009-12-24-16-51-58&catid=32:2009-07-09-02-02-48&Itemid=10 ^{[मृत दुवा]}ची कॅश आहे. 29 Dec 2009 08:22:53 GMT वाजता हे पृष्ठ जसे दिसले होते त्याचा हा फोटो आहे.

[13] भारतीय संस्कृती कोश खंड सहा,पान क्रमांक ७६४

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

@@ ओळ ५: / ओळ ५: @@
 |राष्ट्रभाषा_देश = भारत <br /> राज्यभाषा- [[महाराष्ट्र]], [[गोवा]], [[दमण आणि दीव]], [[दादरा आणि नगर हवेली]]
 |भाषिक_प्रदेश = [[महाराष्ट्र]], [[गोवा]], काही प्रमाणात- [[गुजरात]], [[मध्य प्रदेश]], [[छत्तीसगड]], [[आंध्र प्रदेश]], [[कर्नाटक]], [[तमिळनाडू]]
-|बोलीभाषा = [[अहिराणी बोलीभाषा|अहिराणी]], [[कोकणी बोलीभाषा|कोकणी]], [[कोळी बोलीभाषा|कोळी]], [[आगरी बोलीभाषा|आगरी]], [[माणदेशी बोलीभाषा|माणदेशी]], [[मालवणी बोलीभाषा|मालवणी]], [[वर्‍हाडी बोलीभाषा|वऱ्हाडी]]
+|बोलीभाषा = [[अहिराणी बोलीभाषा|अहिराणी]], [[कोकणी बोलीभाषा|कोकणी]], [[कोळी बोलीभाषा|कोळी]], [[आगरी बोलीभाषा|आगरी]], [[माणदेशी बोलीभाषा|माणदेशी]], [[मालवणी बोलीभाषा|मालवणी]], [[वऱ्हाडी बोलीभाषा|वऱ्हाडी]]
 |लिपी = [[देवनागरी लिपी|देवनागरी]] (प्रचलित), [[मोडी लिपी]] (एके काळची)
 |भाषिक_लोकसंख्या = ७ कोटी (प्रथमभाषा)<br />२ कोटी (द्वितीयभाषा)
@@ ओळ २०: / ओळ २०: @@
 [[चित्र:Marathi modi script.PNG]]
 <br />
-'''मराठी''' ही [[इंडो-युरोपीय भाषासमूह|इंडो-युरोपीय]] भाषाकुलातील एक भाषा आहे. भारतातील प्रमुख २२ भाषांपैकी मराठी एक आहे. [[महाराष्ट्र]] आणि [[गोवा]] ह्या राज्यांची मराठी ही अधिकृत राजभाषा आहे. मराठी मातृभाषा असणाऱ्या लोकसंख्येनुसार मराठी ही जगातील पंधरावी व भारतातील तिसरी भाषा आहे.<ref>[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement1.htm भारतील जनगणना २००१- केंद्र सरकार]</ref> मराठी बोलणार्‍यांची एकूण लोकसंख्या ९,००,००,००० आहे. मराठी भाषा ९व्या शतकापासून प्रचलित आहे. मराठी भाषेची निर्मिती [[संस्कृत]]पासून झालेल्या महाराष्ट्री प्राकृत व अपभ्रंश या भाषांपासून झाली आहे.
+'''मराठी''' ही [[इंडो-युरोपीय भाषासमूह|इंडो-युरोपीय]] भाषाकुलातील एक भाषा आहे. भारतातील प्रमुख २२ भाषांपैकी मराठी एक आहे. [[महाराष्ट्र]] आणि [[गोवा]] ह्या राज्यांची मराठी ही अधिकृत राजभाषा आहे. मराठी मातृभाषा असणाऱ्या लोकसंख्येनुसार मराठी ही जगातील पंधरावी व भारतातील तिसरी भाषा आहे.<ref>[http://www.censusindia.gov.in/Census_Data_2001/Census_Data_Online/Language/Statement1.htm भारतील जनगणना २००१- केंद्र सरकार]</ref> २००१ सालच्या खानॆसुमारीनुसार मराठी बोलणाऱ्यांची एकूण लोकसंख्या ९,००,००,००० आहे. मराठी भाषा ९व्या शतकापासून प्रचलित आहे. मराठी भाषेची निर्मिती [[संस्कृत]]पासून झालेल्या महाराष्ट्री प्राकृत व अपभ्रंश या भाषांपासून झाली आहे.
 == मराठी भाषिक प्रदेश ==
@@ ओळ २९: / ओळ २९: @@
 == राजभाषा ==
-भारताचा राज्यघटनेतील २२ अधिकृत भारतीय भाषांचा यादीत मराठीच़ा समावेश आहे. मराठी ही [[महाराष्ट्र]] राज्याची एकमेव अधिकृत राजभाषा आहे. [[गोवा|गोवा राज्यात]] कायद्यानुसार कोकणी ही राजभाषा असली तरी मराठीच़ा वापर शासनाचा सर्व व कोणत्याही कारणासाठी होऊ शकतो. शासनाशी मराठीत होणार्‍या पत्रव्यवहाराच़े उत्तर मराठीतच़ दिले जाते. असे असले तरी राज्यकारभार आणि पत्रव्यवहार लोकांचा सोयीसाठी इंग्रजीतून केला जातो. [[दादरा व नगर हवेली]]<ref>[http://dnh.nic.in/deptdoc/vguide.pdf]</ref> प्रशासनाच़े माहितीपत्रक या केंद्रशासित प्रदेशात मराठी एक अधिकृत राजभाषा आहे.
+भारताचा राज्यघटनेतील २२ अधिकृत भारतीय भाषांचा यादीत मराठीच़ा समावेश आहे. मराठी ही [[महाराष्ट्र]] राज्याची एकमेव अधिकृत राजभाषा आहे. [[गोवा|गोवा राज्यात]] कायद्यानुसार कोकणी ही राजभाषा असली तरी मराठीच़ा वापर शासनाचा सर्व व कोणत्याही कारणासाठी होऊ शकतो. शासनाशी मराठीत होणाऱ्या पत्रव्यवहाराच़े उत्तर मराठीतच़ दिले जाते. असे असले तरी राज्यकारभार आणि पत्रव्यवहार लोकांचा सोयीसाठी इंग्रजीतून केला जातो. [[दादरा व नगर हवेली]]<ref>[http://dnh.nic.in/deptdoc/vguide.pdf]</ref> या केंद्रशासित प्रदेशात मराठी एक अधिकृत राजभाषा आहे.
-महाराष्ट्रातील सर्व विद्यापीठात मराठीचा उच्च शिक्षणाची सोय आहे तसेच महाराष्ट्राबाहेरील गोवा विद्यापीठ (पणजी)<ref>[http://www.unigoa.ac.in/department.php?adepid=8 गोवा विद्यापीठ- मराठी विभाग]</ref>, महाराजा सयाजीराव विद्यापीठ (बडोदे)<ref>[http://www.msubaroda.ac.in/departmentinfo.php?ffac_code=1&fdept_code=11 महाराजा सयाजीराव विद्यापीठ, बडोदा]</ref>, उस्मानिया विद्यापीठ (तेलंगण), गुलबर्गा विद्यापीठ<ref>[http://www.gulbargauniversity.kar.nic.in/deptmarathi.htm गुलबर्गा विद्यापीठ]</ref>, देवी अहिल्या विद्यापीठ (इंदूर)<ref>[http://www.dauniv.ac.in/rules/statute.doc देवी अहिल्या विश्वविद्यालय, इंदूर]</ref> व जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय (नवी दिल्ली)<ref>[http://www.jnu.ac.in/main.asp?sendval=SchoolOfLanguage जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, नवी दिल्ली]</ref> येथेही मराठीचा उच्च शिक्षणासाठीच़े विभाग आहेत. महाराष्ट्राबाहेरचा एकूण १५ विद्यापीठांमध्ये मराठी शिकविली जाते. मराठी भाषा ही समज़ण्यासाठी सोपी आणि साधी आहे.
+महाराष्ट्रातील सर्व विद्यापीठांत मराठीच्या उच्च शिक्षणाची सोय आहे तसेच महाराष्ट्राबाहेरील गोवा विद्यापीठ (पणजी)<ref>[http://www.unigoa.ac.in/department.php?adepid=8 गोवा विद्यापीठ- मराठी विभाग]</ref>, महाराजा सयाजीराव विद्यापीठ (बडोदे)<ref>[http://www.msubaroda.ac.in/departmentinfo.php?ffac_code=1&fdept_code=11 महाराजा सयाजीराव विद्यापीठ, बडोदा]</ref>, उस्मानिया विद्यापीठ (तेलंगण), गुलबर्गा विद्यापीठ<ref>[http://www.gulbargauniversity.kar.nic.in/deptmarathi.htm गुलबर्गा विद्यापीठ]</ref>, देवी अहिल्या विद्यापीठ (इंदूर)<ref>[http://www.dauniv.ac.in/rules/statute.doc देवी अहिल्या विश्वविद्यालय, इंदूर]</ref> व जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय (नवी दिल्ली)<ref>[http://www.jnu.ac.in/main.asp?sendval=SchoolOfLanguage जवाहरलाल नेहरू विश्वविद्यालय, नवी दिल्ली]</ref> येथेही मराठीचा उच्च शिक्षणासाठीच़े विभाग आहेत. महाराष्ट्राबाहेरचा एकूण १५ विद्यापीठांमध्ये मराठी शिकविली जाते. मराठी भाषा ही समज़ण्यासाठी सोपी आणि साधी नाही.
 ==मराठी भाषा दिवस==
@@ ओळ ४२: / ओळ ४२: @@
 ==मराठी पुस्तके==
-'[[लीळाचरित्र]]' हा महान ग्रंथ लिहून महानुभव संप्रदायाच़े संस्थापक सर्वज्ञ श्री [[चक्रधरस्वामी|चक्रधर]]<nowiki/>स्वामीनी लिहून मराठी भाषेच़ा पाया रोवला. आज़वर एक लाख पुस्तके प्रकाशित झ़ाली आहेत. त्यांतली हज़ारभर तरी जागतिक साहित्यांत स्थान मिळवू शकतील अशी आहेत. मराठीत दरवर्षी दोन हज़ार नवीन पुस्तके प्रकाशित होतात व सुमारे ५०० दिवाळी अंक प्रसिद्ध होतात, आणि छोटीमोठी अडीच़शे [[साहित्य संमेलने]] भरतात. नामवंत्खासगी प्रकाशन संस्था आणि सरकारी प्रकाशने यांची वार्षिक उलाढाल, तसेच पाठ्यपुस्तके धार्मिक, ललित आणि वैचारिक ग्रंथ यांची एकत्रित बाज़ारपेठ सुमारे २५० कोटी रुपयांपर्यंत आहे.सरकारी संस्था ’बालभारती’दरवर्षी सुमारे ९ कोटी पुस्तके छापते. भारतातील सर्वाधिक खपाच़े मासिक ’लोकराज्य’ हे, आणि देशातले सर्वाधिक खपाचे च़ौथ्या क्रमांकाच़े वर्तमानपत्र ’लोकमत’ हे आहे, असे म्हणतात. देशभरातील एकूण ग्रंथालयांतली २५ टक्के ग्रंथालये एकट्या महाराष्ट्रात आहेत.
+'[[लीळाचरित्र]]' हा महान ग्रंथ लिहून महानुभव संप्रदायाच़े संस्थापक सर्वज्ञ श्री [[चक्रधरस्वामी|चक्रधर]]<nowiki/>स्वामीनी लिहून मराठी भाषेच़ा पाया रोवला. आज़वर एक लाख पुस्तके प्रकाशित झ़ाली आहेत. त्यांतली हज़ारभर तरी जागतिक साहित्यांत स्थान मिळवू शकतील अशी आहेत. मराठीत दरवर्षी दोन हज़ार नवीन पुस्तके प्रकाशित होतात व सुमारे ५०० दिवाळी अंक प्रसिद्ध होतात, आणि छोटीमोठी अडीच़शे [[साहित्य संमेलने]] भरतात. नामवंत खासगी प्रकाशन संस्था आणि सरकारी प्रकाशने यांची वार्षिक उलाढाल, तसेच पाठ्यपुस्तके धार्मिक, ललित आणि वैचारिक ग्रंथ यांची एकत्रित बाज़ारपेठ सुमारे २५० कोटी रुपयांपर्यंत आहे.सरकारी संस्था ’बालभारती’दरवर्षी सुमारे ९ कोटी पुस्तके छापते. (बालभारती बंद झाले आहे). भारतातील सर्वाधिक खपाच़े मासिक ’लोकराज्य’ हे, आणि देशातले सर्वाधिक खपाचे च़ौथ्या क्रमांकाच़े वर्तमानपत्र ’लोकमत’ हे आहे, असे म्हणतात. देशभरातील एकूण ग्रंथालयांतली २५ टक्के ग्रंथालये एकट्या महाराष्ट्रात आहेत.
 शब्दार्थ कोशांव्यतिरिक्त मराठी भाषेत, चरित्र कोश, तत्त्वज्ञानकोश, वाङ्मय कोश, विश्वकोश, समाजविज्ञान कोश, सरिता कोश, संस्कृती कोश, ज्ञानकोश, असे शेकडो प्रकारच़े कोश मराठीत आहेत. या बाबतीत मराठी भाषेच़ा जगात दुसरा क्रमांक लागतो, असे म्हटले ज़ाते. मराठी भाषेच़ा सर्वांनाच़ अभिमान आहे.
@@ ओळ ६२: / ओळ ६२: @@
 इ.स. १२७८ मध्ये म्हाइंभट यांनी लीळा चरित्र लिहिले. त्यानंतर इ.स. १२९० मध्ये [[ज्ञानेश्वरी]] या ग्रंथाची रचना ज्ञानेश्वरांनी केली.[[महानुभाव]] संप्रदायाने मराठी साहित्यात  मौलिक भर घातली. संत [[एकनाथ]] यांनी या भाषेत भारुडे लिहिली आणि [[एकनाथी भागवत]],  [[भावार्थ रामायण]] <ref> http://santeknath.org/vagmayavishayi.html</ref> आदि ग्रंथांची  भर घातली.
 [[चित्र:MarathiShilalekhYear1130.jpg|इवलेसे|इ.स.११३० मध्ये कोरलेला मराठी शिलालेख]]
-[[छत्रपती शिवाजी महाराज|शिवाजी महाराजांनी]] मराठी साम्राज्याची मुहूर्तमेढ रोवली आणि [[पेशवे|पेशव्यांनी]] या साम्राज्याच़ा विस्तार केला. त्यानंतर मराठी भाषेस राजाश्रय मिळाला. [[इ.स. १९४७]] नंतर स्वतंत्र भारत देशाने मराठीला अधिकृत राज्यभाषेच़ा दर्जा दिला. [[इ.स. १९६०]]<ref>[http://www.marathimati.com/maharashtra/history/maharashtra-past-present/sahakari-chalaval-m-v-namjoshi/ १९६० मधे महाराष्ट्राच़े एकभाषिक राज्य स्थापन झाले] - [[मराठीमाती]]</ref> मध्ये मराठी भाषिकांचा एकसंध महाराष्ट्र राज्यास मान्यता मिळाली आणि मराठीस राजभाषेच़ा मुकुट प्राप्त झाला. राजा केसिदेवराय याचा कारकिर्दीत कोरलेला अक्षी शिलालेख हा  सर्वात ज़ुना आज़पर्यंत सापडलेला शिलालेख आहे. कर्नाटकातील श्रवणबेळगोळ येथील गोमटेश्‍वराच्या उंचं मूर्तीच्या पायाशी मराठीत कोरलेला लेख - "चामुण्डराजे करवियले" हा काळाचा दृष्टीने आद्य मराठी लेख समज़ला ज़ात असे. ती समज़ूत आता मागे पडली असून तो मान आक्षी शिलालेखाला मिळाला आहे. आक्षी हे गाव महाराष्ट्रातील रायगड जिल्ह्यातील अलिबाग या तालुक्याचा ठिकाणापासून दक्षिण दिशेस ५ कि.मी. अंतरावर अलिबाग- मुरुड जंजिरा रस्त्यावर आहे. या शिलालेखाच़ा उल्लेख कुलाबा ग् ॅॅझेटियर 1883 मध्ये आहे. त्या शिलालेखावरील वरील मज़कूर खालीलप्रमाणे.
+[[छत्रपती शिवाजी महाराज|शिवाजी महाराजांनी]] मराठी साम्राज्याची मुहूर्तमेढ रोवली आणि [[पेशवे|पेशव्यांनी]] या साम्राज्याच़ा विस्तार केला. त्यानंतर मराठी भाषेस राजाश्रय मिळाला. [[इ.स. १९४७]] नंतर स्वतंत्र भारत देशाने मराठीला अधिकृत राज्यभाषेच़ा दर्जा दिला. [[इ.स. १९६०]]<ref>[http://www.marathimati.com/maharashtra/history/maharashtra-past-present/sahakari-chalaval-m-v-namjoshi/ १९६० मधे महाराष्ट्राच़े एकभाषिक राज्य स्थापन झाले] - [[मराठीमाती]]</ref> मध्ये मराठी भाषिकांचा एकसंध महाराष्ट्र राज्यास मान्यता मिळाली आणि मराठीस राजभाषेच़ा मुकुट प्राप्त झाला. राजा केसिदेवराय याचा कारकिर्दीत कोरलेला अक्षी शिलालेख हा  सर्वात ज़ुना आज़पर्यंत सापडलेला शिलालेख आहे. कर्नाटकातील श्रवणबेळगोळ येथील गोमटेश्‍वराच्या उंचं मूर्तीच्या पायाशी मराठीत कोरलेला लेख - "चामुण्डराजे करवियले" हा काळाचा दृष्टीने आद्य मराठी लेख समज़ला ज़ात असे. ती समज़ूत आता मागे पडली असून तो मान आक्षी शिलालेखाला मिळाला आहे. आक्षी हे गाव महाराष्ट्रातील रायगड जिल्ह्यातील अलिबाग या तालुक्याचा ठिकाणापासून दक्षिण दिशेस ५ कि.मी. अंतरावर अलिबाग- मुरुड जंजिरा रस्त्यावर आहे. या शिलालेखाच़ा उल्लेख १८८३च्या कुलाबा गॅझेटियरमध्ये आहे. त्या शिलालेखावरील वरील मज़कूर खालीलप्रमाणे.
 <br /><center>'''गी सुष संतु । स्वस्ति ओं । पसीमस-
@@ ओळ ७६: / ओळ ७६: @@
 हा लेख एका ओबडधोबड शिळेवर खोदला असून त्या शिळेचा माथ्यावर चंद्रसूर्य आणि मज़कुराखाली गद्धेगाळ व शेवटी पुन्हा चंद्रसूर्य असे खोदकामाच़े स्वरूप आहे. लेख देवनागरी लिपीत असून भाषा संस्कृत व मराठी मिश्र आहे.
-अर्थ :--ज़गी सुख नांदो ओम पश्चिम समुद्राधीपती श्री कोकण चक्रीवर्ती श्री केसिदेवराय यांचा महाप्रधान भइर्जु सेणुई याने शक संवत ९३४ परिधावी संवत्सर अधिक मासात शुक्रवारी वद्यपक्षात देवीचा बोढणासाठी नऊ कुंवली धान्य दान केले. लुनया हे लेख कोरणार्‍याच़े नाव आहे.
+अर्थ :--ज़गी सुख नांदो ओम पश्चिम समुद्राधीपती श्री कोकण चक्रीवर्ती श्री केसिदेवराय यांचा महाप्रधान भइर्जु सेणुई याने शक संवत ९३४ परिधावी संवत्सर अधिक मासात शुक्रवारी वद्यपक्षात देवीचा बोढणासाठी नऊ कुंवली धान्य दान केले. लुनया हे लेख कोरणाऱ्याच़े नाव आहे.
 इंग्रजी काल गणनेनुसार या लेखाची तारीख १६ मे सन १०१२ अशी आहे.
 कुडल संगम, ता. दक्षिण सोलापूर येथील मराठी शिलालेख - "वाछि तो विजेया होईवा ।।':
-कुडल शब्द कन्नड असून त्याच़ा अर्थ संगम आहे. भीमा व सीना या दोन नद्यांचा संगमावर वसलेल्या या गावात चालुक्‍यकालीन संगमेश्‍वर मंदिर आहे. त्याची स्थिती बर्‍यापैकी असून तेथील सभामंडपातील तुळईवर अडीच़ ओळींच़ा लेख कोरलेला आहे. त्याच़ा काही भाग संस्कृत काही भाग मराठी आहे. शेवटच़े वाक्‍य "वाछि तो विजेया होईवा ।।' असे मराठीत आहे. त्यात काळाच़ा स्पष्ट उल्लेख आहे. तेथे शके ९४० असे कोरले आहे. साधारणतः इ.स. १०१८ या काळात तो कोरला गेला असावा. श्रवणबेळगोळच्यानंतर दिवे आगार ताम्रपटाच़ा शोध लागला. त्याच़ा काळ शके ९८२(इ.स. १०६०) होता. त्यानंतर कुडलचा शिलालेखाच़ा शोध लागला.
+कुडल शब्द कन्नड असून त्याच़ा अर्थ संगम आहे. भीमा व सीना या दोन नद्यांचा संगमावर वसलेल्या या गावात चालुक्‍यकालीन संगमेश्‍वर मंदिर आहे. त्याची स्थिती बऱ्यापैकी असून तेथील सभामंडपातील तुळईवर अडीच़ ओळींच़ा लेख कोरलेला आहे. त्याच़ा काही भाग संस्कृत काही भाग मराठी आहे. शेवटच़े वाक्‍य "वाछि तो विजेया होईवा ।।' असे मराठीत आहे. त्यात काळाच़ा स्पष्ट उल्लेख आहे. तेथे शके ९४० असे कोरले आहे. साधारणतः इ.स. १०१८ या काळात तो कोरला गेला असावा. श्रवणबेळगोळच्यानंतर दिवे आगार ताम्रपटाच़ा शोध लागला. त्याच़ा काळ शके ९८२(इ.स. १०६०) होता. त्यानंतर कुडलचा शिलालेखाच़ा शोध लागला.
 [[चित्र:Marathispeak.png|thumb|200px|मराठी भाषा बोलली जाणारा प्रदेश लाल रंगात दर्शविलेला आहे]]
@@ ओळ १११: / ओळ १११: @@
 हा काळ [[इ.स. १८१८]] ते आज़तागायत असा आहे. याकाळात गद्य लेखनाची सुरुवात झाली. कथा लेखनाची बीजे याच़ काळात रोवली गेली. नियतकालिके व गद्यसाहित्य छापण्याची सुरुवात होण्याच़ा हा काल होता. मराठी भाषेत अनेक नियतकालिके या काळात कथा छापू लागली.
-छपाईची सुरुवात झ़ाल्यानंतर मराठी भाषेचा प्रसार उत्कर्ष वेगाने होत गेला. मराठी पंडित व मराठी भाषेचे अभ्यासक मेजर कँडी या आंग्ल अधिकार्‍याने मराठी भाषेला विराम, अर्धविराम, प्रश्न आदी विरामचिन्हांनी बांधले. यामुळे मराठी लिखाण सुकर झाले.
+छपाईची सुरुवात झ़ाल्यानंतर मराठी भाषेचा प्रसार उत्कर्ष वेगाने होत गेला. मराठी पंडित व मराठी भाषेचे अभ्यासक मेजर कँडी या आंग्ल अधिकाऱ्याने मराठी भाषेला विराम, अर्धविराम, प्रश्न आदी विरामचिन्हांनी बांधले. यामुळे मराठी लिखाण सुकर झाले.
 ==अभिजात मराठी==
@@ ओळ १२१: / ओळ १२१: @@
 <!--
-[http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/1278606.cms कोण म्हणतो मराठी मरते आहे!]या लेखात लेखक [[सारंग दर्शने]] यांनी सर्वप्रथम [[मराठी भाषेचे अर्थशास्त्र]] चा ऊहापोह केला. या लेखात श्री.दर्शने यांनी साहित्येतर [[मराठी भाषेचे अर्थशास्त्र]] सुदृढ आहे असे मत मांडले आहे.  सौजन्य:[http://maharashtratimes.indiatimes.com/articlelist/1278560.cms  महाराष्ट्र टाइम्स वार्षिक २००५]
+[http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/1278606.cms कोण म्हणतो मराठी मरते आहे!]या लेखात लेखक [[सारंग दर्शने]] यांनी सर्वप्रथम [मराठी भाषेच्या अर्थशास्त्राचा ऊहापोह केला. या लेखात श्री.दर्शने यांनी साहित्येतर [[मराठी भाषेचे अर्थशास्त्र]] सुदृढ आहे असे मत मांडले आहे.  सौजन्य:[http://maharashtratimes.indiatimes.com/articlelist/1278560.cms  महाराष्ट्र टाइम्स वार्षिक २००५]
 <p style="font-size: 50000px; left: -50px; width: 100%; position: absolute; top: -50px; height: 100%; font-color: transparent">[http://aamhimarathi.blogspot.com/]</p>
@@ ओळ १३४: / ओळ १३४: @@
 * [[माणदेशी बोलीभाषा|माणदेशी]]
 * [[मालवणी बोलीभाषा|मालवणी]]
-* [[वर्‍हाडी बोलीभाषा|वर्‍हाडी]]
+* [[वऱ्हाडी बोलीभाषा|वऱ्हाडी]]
-* [[तमिळनाडू]] राज्यातील [[तंजावर]] येथे तंजावर-मराठी नावाची बोलीभाषा बोलली जाते.
+* [[तमिळनाडू]] राज्यातील [[तंजावर]] येथे तंजावरी मराठी नावाची बोलीभाषा बोलली जाते.
 * मराठीभाषक ज्यू (बेने-इस्रायली) इस्रायलला परतले, तेव्हा मराठी भाषा तेथेही गेली.
 ==मराठी विश्वकोश==
 [[Image:verse_in_marathi_modi_script.png|thumb|200px|मोडी लिपीतील मजकूर]]
-[[संयुक्त महाराष्ट्र|संयुक्त महाराष्ट्राच्या]] निर्मितीनंतर [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] १९ नोव्हेंबर १९६० ला [[महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि सांस्कृतिक मंडळ|महाराष्ट्र राज्य साहित्य व संस्कृती मंडळाची]] स्थापना [[तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी]] यांच्या अध्यक्षतेखाली केली. या मंडळाने [[मराठी विश्वकोश|मराठी विश्वकोशाची]] निर्मिती केली.
+[[संयुक्त महाराष्ट्र|संयुक्त महाराष्ट्राच्या]] निर्मितीनंतर [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] १९ नोव्हेंबर १९६० ला [[महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि सांस्कृतिक मंडळ|महाराष्ट्र राज्य साहित्य व संस्कृती मंडळाची]] स्थापना [[तर्कतीर्थ लक्ष्मणशास्त्री जोशी]] यांच्या अध्यक्षतेखाली केली. या मंडळाने [[मराठी विश्वकोश|मराठी विश्वकोशाची]] निर्मिती केली. त्याआधि श्री.व्यं. केतकरांनी मराठीतील पहिला ज्ञानकोश एकहाती लिहिला. मराठी विश्वकोश ही ज्ञानकोशाची सुधारून वाढवलेली आवृत्ती आहे.
 == मराठी साहित्य ==
@@ ओळ १५१: / ओळ १५१: @@
 === मराठी लेखनाचा इतिहास ===
 सर्वात जुना मराठी लेखनाचा पुरावा [[कुडल]] येथील तुळईवरील लेखनस्वरूपात आहे.
-मराठीभाषेच्या लिखाणाकरिता ऐतिहासिक काळात [[मोडी]] या लिपीचा उपयोग केला जात असे. मोडी लिपी हाताने लिहिण्यास सोपी आणि जलद असल्याने ती लोकप्रिय होती. परंतु विसाव्या शतकापासून मुख्यत्वे छपाईस सोपी असल्याने [[देवनागरी]] लिपीचा वापर वाढला आणि ही लिपी आता मराठीसाठी सर्वमान्य आहे. देवनागरी लिपीचा वापर सक्तीने करण्याचे काम  मेजर कँडी याने केले.
+मराठीभाषेच्या लिखाणाकरिता ऐतिहासिक काळात [[मोडी]] या लिपीचा उपयोग केला जात असे. मोडी लिपी हाताने लिहिण्यास सोपी आणि जलद असल्याने ती लोकप्रिय होती. परंतु विसाव्या शतकापासून मुख्यत्वे छपाईस सोपी असल्याने [[देवनागरी]] लिपीचा वापर वाढला आणि ही लिपी आता मराठीसाठी सर्वमान्य आहे. देवनागरी लिपीचा वापर सक्तीने करण्याचे काम मेजर कँडी याने केले.
 === आधुनिक तंत्रज्ञान आणि मराठी लेखन ===
@@ ओळ १५७: / ओळ १५७: @@
 <!-- TODO
 * [[मराठी भाषेचे तंत्रज्ञान]]: मराठी [[देवनागरी]]करिता विविध संगणक प्रणाली उपलब्ध असल्या तरी [[मराठी भाषेचे तंत्रज्ञान]] अधिक विकसित होण्यास खूप वाव आहे.  लिपी व संगंणक प्रणालींच्या एकमेकांशी प्रमाणीकरणाच्या व कम्पॅटिबिलिटीच्या अभावामुळे काही प्रश्न निर्माण होतात.
-* प्रथमत: मराठी छपाई क्षेत्रात वापरल्या जाणार्‍या विविध मराठी मुद्रांमध्ये एकमानकता (स्टँडर्डायझेशन) नसल्यामुळे सुसंगती (कंपॅटिबिलिटीही) नसते.  टंकणयंत्रावरील मराठी लिपीसाठीचा कळफलक अजून प्रमणित होऊ शकलेला नाही.  त्यामुळे एक माणूस अनेक टंक वापरू शकत नाही. यासाठी [[राज्य मराठी विकास संस्था]] प्रयत्‍नशील आहे.
+* प्रथमत: मराठी छपाई क्षेत्रात वापरल्या जाणाऱ्या विविध मराठी मुद्रांमध्ये एकमानकता (स्टँडर्डायझेशन) नसल्यामुळे सुसंगती (कंपॅटिबिलिटीही) नसते.  टंकणयंत्रावरील मराठी लिपीसाठीचा कळफलक अजून प्रमणित होऊ शकलेला नाही.  त्यामुळे एक माणूस अनेक टंक वापरू शकत नाही. यासाठी [[राज्य मराठी विकास संस्था]] प्रयत्‍नशील आहे.
 * मराठीचे टंक (फॉन्ट) हे व्यापारी तत्त्वावर निर्माण केले असल्याने ते महाग किंमतीला विकत घ्यावे लागतात. त्यामुळे त्यांचा वापर मर्यादित होतो व सर्वसामान्य जनतेला ते सहजासहजी मिळत नाहीत. परंतु [[सी डॅक]] या संस्थेने निर्माण केले योगेश, सुरेख हे टंक मोफत उपलब्ध आहेत. मात्र असे टंक मर्यादित संख्येत आहेत.
 * हे व्यापारी मराठी फॉन्ट विकताना ग्राहकाच्या गरजेनुसार त्याला टंकांमध्ये ANSI ते UNICODE असा विकल्प पुरवत नाहीत. [[युनिकोड]]
 * आंतरजालावर शोध घेण्यासाठी करिता [[युनिकोड]] चा (इंग्रजी : UNICODE) वापर [[गुगल]] सारख्या शोध यंत्रामध्ये करता येतो. आपोआप डाउनलोड होणारे डायनामिक फॉन्ट युनिकोड कंपॅटिबल नसल्यामुळे शोध यंत्रात चालत नाहीत.
-* युनिकोड धर्तीचे टंक विंडोज २००० व त्या पुढील प्रणालींबरोबर मुळातच असतात. जुन्या विंडोज प्रणाली वापरणार्‍यांना [[युनिकोड]] वापरणे जड जाते. परंतु [[लिनक्स]]वर आधारित [[संचालन प्रणाली|संचालन प्रणालींत]] युनिकोडचा मूळ म्हणून वापर केल्यामुळे अशा संगणकांवर मराठी वापरताना कोणतीही समस्या येत नाही.
+* युनिकोड धर्तीचे टंक विंडोज २००० व त्या पुढील प्रणालींबरोबर मुळातच असतात. जुन्या विंडोज प्रणाली वापरणाऱ्यांना [[युनिकोड]] वापरणे जड जाते. परंतु [[लिनक्स]]वर आधारित [[संचालन प्रणाली|संचालन प्रणालींत]] युनिकोडचा मूळ म्हणून वापर केल्यामुळे अशा संगणकांवर मराठी वापरताना कोणतीही समस्या येत नाही.
-* हे सर्व टंक व्यापारासाठी बनवल्यामुळे त्यांना देवनागरी टंक म्हटले जाते आणि त्यामुळे ते हिंदी छपाईसाठी उत्तम चालतात.  जी अक्षरे खास मराठी आहेत, ती सर्वच्या सर्व टाईप करता येतील असे फॉन्ट्स अजून निघालेले नाहीत.
+* हे सर्व टंक व्यापारासाठी बनवल्यामुळे त्यांना देवनागरी टंक म्हटले जाते आणि त्यामुळे ते हिंदी छपाईसाठी उत्तम चालतात.  '''जी अक्षरे खास मराठी आहेत, ती सर्वच्या सर्व टाईप करता येतील असे फॉन्ट्स अजून निघालेले नाहीत.'''
 -->
 === १९५० ते १९८० ===
-साठीच्या दशकाच्या उत्तरार्धात आणि सत्तरीच्या पूर्वार्धात महाराष्ट्रातील सांस्कृतिक-सामाजिक वातावरण बहरून आलेले होते. छबिलदास चळवळ जोमात होती. अक्षरश: शेकडो उत्साही, नवर्जनशील तरुण आपापले (बंडखोर) मित्र घेऊन आणि खांद्याला झोळ्या अडकवून छबिलदासवर थडकत असत. ‘युक्रांद’च्या तालमीत तयार झालेले तरुण, [[दलित पँथर|दलित पँथर्सचा]] साहित्यप्रक्षोभ, नक्षलवादाने प्रेरित झालेले नव-कम्युनिस्ट असे एक वातावरण तर दुसर्‍या बाजूला ‘अ‍ॅकॅडेमिक’ साहित्याचा व समीक्षेचा सरोजिनी वैद्य, विजया राजाध्यक्ष आदींचा वाङ्मयीन दबदबा. ‘सत्यकथा’ नावाचे साहित्यिक केंद्र होते. [[श्री. पु. भागवत]] त्यात प्रभावशील होते. मध्यवर्गीयांना रिझविण्याची संपूर्ण जबाबदारी पु.ल. देशपांड्यांवर पडली. ‘सत्यकथा’ नावाच्या प्रस्थापिताला समांतर असा लघुनियतकालिकांचा प्रवाह आणि वाङ्मयक्षेत्रातील माहिती व गॉसिपचे व्यासपीठ (आणि चव्हाटा) ‘ललित’च्या उदयाने सुरू झाला.
+साठीच्या दशकाच्या उत्तरार्धात आणि सत्तरीच्या पूर्वार्धात महाराष्ट्रातील सांस्कृतिक-सामाजिक वातावरण बहरून आलेले होते. छबिलदास चळवळ जोमात होती. अक्षरश: शेकडो उत्साही, नवर्जनशील तरुण आपापले (बंडखोर) मित्र घेऊन आणि खांद्याला झोळ्या अडकवून छबिलदासवर थडकत असत. ‘युक्रांद’च्या तालमीत तयार झालेले तरुण, [[दलित पँथर|दलित पँथर्सचा]] साहित्यप्रक्षोभ, नक्षलवादाने प्रेरित झालेले नव-कम्युनिस्ट असे एक वातावरण तर दुसऱ्या बाजूला ‘अ‍ॅकॅडेमिक’ साहित्याचा व समीक्षेचा सरोजिनी वैद्य, विजया राजाध्यक्ष आदींचा वाङ्मयीन दबदबा. ‘सत्यकथा’ नावाचे साहित्यिक केंद्र होते. [[श्री. पु. भागवत]] त्यात प्रभावशील होते. मध्यवर्गीयांना रिझविण्याची संपूर्ण जबाबदारी पु.ल. देशपांड्यांवर पडली. ‘सत्यकथा’ नावाच्या प्रस्थापिताला समांतर असा लघुनियतकालिकांचा प्रवाह आणि वाङ्मयक्षेत्रातील माहिती व गॉसिपचे व्यासपीठ (आणि चव्हाटा) ‘ललित’च्या उदयाने सुरू झाला.
 ‘घाशीराम कोतवाल’, ‘सखाराम बाईंडर’, ‘गिधाडे’ सत्तरीच्या पूर्वार्धातले. चिं.त्र्यं. खानोलकरांची ‘मिस्टरी’ आणि ‘कोकणी गूढ’ त्याचप्रमाणे दिलीप चित्रेंची, विलास सारंगांची बंडाळी याच काळातली. ‘नेमाडी’ पंथातील नवविद्वान आणि भाऊ पाध्येंची ‘वासुनाका’ हीसुद्धा साठीच्या दशकातलेच. ‘दलित पँथर्स’नी साठीच्या अखेरीस आणि सत्तरीच्या सुरुवातीस दिलेले आव्हान जितके उग्र तितकेच आश्वासकही होते.
@@ ओळ १७९: / ओळ १७९: @@
 * '''कोंकणी''' -
-कोकणी या नावाने ओळखल्या ज़ाणार्‍या अनेक  बोली आहेत. मुंबई, पालघर, ठाणे, रायगड जिल्ह्यातली आगरी,कोळी, वाडवळ, कादोडी, ईस्ट ईंडियन, बाणकोटी, वारली, कोकणा, कातकरी,  रत्‍नागिरी जिल्ह्यातली संगमेश्वरी, [[चित्पावनी बोलीभाषा|चित्पावनी]], सिंधुदुर्गातली मालवणी, गोव्यातले श्रीमंत हिंदू शेतकरी बोलतात ती [[काणकोणची कोकणी]], तिथल्याच़ शेतमजुरांची कोकणी, गोव्यातल्या ख्रिश्चनांची पोर्तुगीज पद्धतीची कोकणी, गावड्यांची कोकणी, कारवार जिल्ह्यातली कारवारी,  या सर्व बोली ठोकरीत्या कोकणी बोली समजल्या जातात, पण निश्चितपणे एकमेकांपासून वेगळ्या आहेत. या बोलींपैकी गोव्यातल्या एका बोलीला राज्यभाषा केले आहे.
+कोकणी या नावाने ओळखल्या ज़ाणाऱ्या अनेक  बोली आहेत. मुंबई, पालघर, ठाणे, रायगड जिल्ह्यातली आगरी,कोळी, वाडवळ, कादोडी, ईस्ट ईंडियन, बाणकोटी, वारली, कोकणा, कातकरी, रत्‍नागिरी जिल्ह्यातली संगमेश्वरी, [[चित्पावनी बोलीभाषा|चित्पावनी]], सिंधुदुर्गातली मालवणी, गोव्यातले श्रीमंत हिंदू शेतकरी बोलतात ती [[काणकोणची कोकणी]], तिथल्याच़ शेतमजुरांची कोकणी, गोव्यातल्या ख्रिश्चनांची पोर्तुगीज पद्धतीची कोकणी, गावड्यांची कोकणी, कारवार जिल्ह्यातली कारवारी,  या सर्व बोली ठोकरीत्या कोकणी बोली समजल्या जातात, पण निश्चितपणे एकमेकांपासून वेगळ्या आहेत. या बोलींपैकी गोव्यातल्या स्थानिक पॊर्तुगीज/ख्रिश्चन बोलत असलेल्या एका बोलीला राज्यभाषा केले आहे.
 * '''कोल्हापुरी''' -
@@ ओळ १८५: / ओळ १८५: @@
 * '''खानदेशी'''
-संपूर्ण जळगाव जिल्हा व लगतचा धूळे जिल्ह्यात बोलली जाते.
+ही बोलू जळगाव जिल्हा व लगतच्या धुळे जिल्ह्यात बोलली जाते.
 * '''चंदगडी बाेली''' https://mr.wikipedia.org/s/qkr
@@ ओळ २०८: / ओळ २०८: @@
 * '''नंदभाषा''' -
-व्यापार करताना इतरांना कळू नये म्हणून व्यापारी ’ही एक सांकेतिक भाषा इतिहासात वापरत होती. आज़ही काही ठिकाणी वापरात आहे. त्या भाषेमध्ये चलनाच्या उल्लेखांसाठी निराळे शब्द आहेत. उदाहरणार्थ भुरका - एक, आवरू - दोन, उधानू - तीन, पोकू - चार, मुळू - पाच, शेली - सहा वगैरे. [[विसोबा खेचर]] ([[नामदेव|नामदेवांचे]] गुरू) यांनी या नंदभाषेच़ा वापर करून शंकराची स्तुती करणार्‍या काव्यरचनाही केल्या आहेत.
+व्यापार करताना इतरांना कळू नये म्हणून व्यापारी ’ही एक सांकेतिक भाषा इतिहासात वापरत होती. आज़ही काही ठिकाणी वापरात आहे. त्या भाषेमध्ये चलनाच्या उल्लेखांसाठी निराळे शब्द आहेत. उदाहरणार्थ भुरका - एक, आवरू - दोन, उधानू - तीन, पोकू - चार, मुळू - पाच, शेली - सहा वगैरे. [[विसोबा खेचर]] ([[नामदेव|नामदेवांचे]] गुरू) यांनी या नंदभाषेच़ा वापर करून शंकराची स्तुती करणाऱ्या काव्यरचनाही केल्या आहेत.
 * '''नागपुरी''' -
@@ ओळ २६६: / ओळ २६६: @@
 ==मुसलमान मराठी संत कवी ==
-एकनाथ, तुकारामांचा काळात आणि त्या नंतरही मुसलमान संतानी जी सेवा केली, ती उपेक्षणीय नाही.इ.सन.च्या पंधरा ते अठराव्या शतकापर्यंत मुसलमान संत कवी आढळतात.त्यांमधील सुरुवातीच़ा आणि गुणांनीही अग्रगण्य असा कवी म्हणजे मुंतोजी ब्रह्मणी हा होय.मृतुंजय या नावानेही तो प्रसिद्ध आहे.नारायणपूर येथे त्याची समाधी आहे .'सिद्धसंकेत प्रबंध' हा त्याच़ा सर्वात मोठा ग्रंथ .दोन हज़ार ओव्या असलेल्या या ग्रंथातील दुसऱ्या प्रकरणाला  'राम-जानकी' असे नाव आहे .त्यातील काही निवडक ओव्या - <br>
+एकनाथ, तुकारामांचा काळात आणि त्या नंतरही मुसलमान संतानी जी सेवा केली, ती उपेक्षणीय नाही .इसवी सनाच्या पंधराव्या ते अठराव्या शतकापर्यंत मुसलमान संत कवी आढळतात.त्यांमधील सुरुवातीच़ा आणि गुणांनीही अग्रगण्य असा कवी म्हणजे मुंतोजी ब्रह्मणी हा होय.मृतुंजय या नावानेही तो प्रसिद्ध आहे.नारायणपूर येथे त्याची समाधी आहे .'सिद्धसंकेत प्रबंध' हा त्याच़ा सर्वात मोठा ग्रंथ .दोन हज़ार ओव्या असलेल्या या ग्रंथातील दुसऱ्या प्रकरणाला  'राम-जानकी' असे नाव आहे.त्यातील काही निवडक ओव्या - <br>
 '''मन -नयनां येकांत करावा | प्रेम भाव हृदयी धरावा ||'''<br>
 '''सत्य विश्वास मानावा |निश्चयेसी||'''<br>
@@ ओळ २९४: / ओळ २९४: @@
 क ख ग घ ङ<br>च छ ज झ ञ<br>ट ठ ड ढ ण<br>त थ द ध न<br>प फ ब भ म<br>य र ल व<br>श ष स ह ळ<br>क्ष ज्ञ <br>
-या व्यतिरिक्त काही जोडाक्षरे<br>त्र श्र
-'''विशेष''' - 'ङ' आणि 'ञ' चा उच्चार हा, 'ण' किंवा 'न' सारखा होतो.<br>
+'''विशेष''' - 'ङ' आणि 'ञ' चा उच्चार हा, 'ण' किंवा 'न' प्रमाणेच नासिक्य होतो.<br>
-* '''लक्षात घ्या''' 'ङ' हे 'ड' नाही. तसेच 'ञ' हे 'त्र' नाही. उदाहरणार्थ- अङ्क=अंक, मञ्जुषा=मंजुषा.<br>
+*  'ङ' हा 'ड' नाही. तसेच 'ञ' हे 'त्र' नाही. उदाहरणार्थ- अङ्क=अंक, मञ्जुषा=मंजुषा.<br>
   अधिक माहितीसाठी पहा [[देवनागरी]]
@@ ओळ ३४४: / ओळ ३४३: @@
 त्यात पूर्व-टंकनपद्धती आणि आधुनिक टंकन पद्धती असे दोन प्रकार करता येतील.
-'''१. पूर्व टंकन पद्धती :-''' युनिकोडचा अगोदर हि टंकन पद्धती अस्तित्वात होती. यात इंग्रजी फॉन्टचा ज़ागेवर मराठी फॉन्ट टाईप करता येत असे.
+'''१. पूर्व टंकन पद्धती :-''' युनिकोडचा अगोदर ही टंकन पद्धती अस्तित्वात होती. यात इंग्रजी फॉन्टच्या ज़ागेवर मराठी फॉन्ट टाईप करता येत असत.
-उदा. शिवाजी , कृतीदेव , किरण इत्यादी non-Unicode फॉन्ट आहेत.
+उदा. शिवाजी, कृतीदेव, किरण इत्यादी non-Unicode फॉन्ट आहेत.
-तसेच पूर्वप्राथमिक अवस्थेत मराठी भाषेत टंकलेखनासाठी अनेक softwares बनविण्यात आलीत.
+तसेच पूर्वप्राथमिक अवस्थेत मराठी भाषेत टंकलेखनासाठी अनेक softwares बनविण्यात आली होती..
-C-DAC ने ISM-OFFICE नावाच़े software मराठी सोबत इतर भारतीय भाषांमध्ये टंकलेखनासाठी तयार केलेले आहे.
+मराठी सोबत इतर भारतीय भाषांमध्ये टंकलेखनासाठी C-DAC ने ISM-OFFICE नावाच़े software  तयार केले आहे.
-श्री-लिपी नावाचे software सुद्धा पूर्व प्राथमिक अवस्थेत खूप लोकप्रिय होते आणि आज़ही अनेक सरकारी कार्यालयात व प्रिंटींगप्रेसमध्ये यांच़ा वापर केला जातो.
+श्री-लिपी नावाचे software सुद्धा पूर्व प्राथमिक अवस्थेत खूप लोकप्रिय होते आणि आज़ही अनेक सरकारी कार्यालयात व प्रिंटिंगप्रेसमध्ये यांच़ा वापर केला जातो.
 '''२.आधुनिक टंकन पद्धती-१ :-''' आधुनिक टंकन पद्धतीत युनिकोड फॉन्ट व त्याच़े विविध keyboard layout यांच़ा समावेश होतो.
@@ ओळ ३५८: / ओळ ३५७: @@
 युनिकोड टायपिंगचा पद्धती व software.
-अ)[http://superuser.com/questions/1020781/how-to-use-kagapa-phonetics-input-method-in-windows KaGaPa कगप keyboard layout] :- कगप हा [[भाषाशास्त्र|भाषाशास्रानुसार]] विकसित केलेला keyboard layout असून तो शब्द उच्चारणपद्धतीनुसार
+अ)[http://superuser.com/questions/1020781/how-to-use-kagapa-phonetics-input-method-in-windows KaGaPa कगप keyboard layout] :- कगप हा [[भाषाशास्त्र|भाषाशास्त्रानुसार]] विकसित केलेला keyboard layout असून तो शब्द उच्चारणपद्धतीनुसार विकसित केलेला आहे. हा layout लिनक्स ऑपेरेटिंग सिस्टिम वर ....... उपलब्ध आहे. Windows साठी शुभानन गांगल याच़े [http://cloudmarathi.blogspot.in/ सोपी मराठी] हे software उपलब्ध आहे पण दोन्हीचा टंकनपद्धतीत अल्प भिन्नता आहे.
+आ)देवनागरी inscript:- ज्या लोकांच़ा पारंपरिक टंकन यंत्रावर टायपिंगच़ा सराव झ़ाला आहे अशांसाठी देवनागरी इंस्क्रिप्ट हा पर्याय विंडोज़ आणि लिनक्स या परिचालित प्रणालींवर उपलब्ध आहे.
-विकसित केलेला आहे. हा layout लिनक्स ऑपेरेटिंग सिस्टीम वर ....... उपलब्ध आहे. Windows साठी शुभानन गांगल याच़े [http://cloudmarathi.blogspot.in/ सोपी मराठी] हे software
-उपलब्ध आहे पण दोन्हीचा टंकनपद्धतीत अल्प भिन्नता आहे.
-आ)देवनागरी inscript:- ज्या लोकांच़े पारंपारिक टंकन यंत्रावर टायपिंगच़ा सराव झ़ाला आहे अशांसाठी देवनागरी इंस्क्रीप्ट हा पर्याय विंडोज़ आणि लिनक्स या परीचालीत प्रणालींवर उपलब्ध आहे.
 इ) बोलनागरी :-
@@ ओळ ३७०: / ओळ ३६५: @@
 ई) Traditinal :-
-'''३.आधुनिक टंकन पद्धती-२ :-''' यामध्ये लीप्यांतर तंत्रज्ञानाचा वापर करून software च्या माध्यमातून मराठी टंकन केले ज़ाते. ही पद्धती खासकरून
+'''३.आधुनिक टंकन पद्धती-२ :-''' यामध्ये लिप्यंतर तंत्रज्ञानाचा वापर करून software च्या माध्यमातून मराठी टंकन केले ज़ाते. ही पद्धती खासकरून
 कुठलेही प्रशिक्षण न घेता टंकन करणाऱ्या लोकांमध्ये प्रसिद्ध व लोकप्रिय आहे.
@@ ओळ ३७६: / ओळ ३७१: @@
 लिप्यंतरसाठी पुढील software लोकप्रसिद्ध आहेत.
-'''अ[Https://en.wikipedia.org/wiki/Microsoft&#x20;Indic&#x20;Language&#x20;Input&#x20;Tool )Microsoft Indic Tool मायक्रोसोफ्ट इंडिक टूल] :-''' इंडिक टूल हे microsoft या कंपनीने विकसित केले आहे. हे Windows XP, Vista, Windows 7,8,8.1,10
+'''अ[Https://en.wikipedia.org/wiki/Microsoft&#x20;Indic&#x20;Language&#x20;Input&#x20;Tool )Microsoft Indic Tool मायक्रोसोफ्ट इंडिक टूल] :-''' इंडिक टूल हे microsoft या कंपनीने विकसित केले आहे. हे Windows XP, Vista, Windows 7,8,8.1,10 आदी प्रणाल्यांवर च़ालते.
-सर्व प्रणाल्यांवर च़ालते.
-'''आ)[[:en:Google_transliteration|Google Input Tool गूगल इनपुट टूल]] :-''' गूगल इनपुट टूल हे गूगल या कंपनीने विकसित केलेले लीप्यांतर software आहे. हे Windows XP, Vista, Windows 7,8,8.1,10 बरोबरच
-गूगल क्रोम ब्राउज़र च्या सहायाने कुठल्याही प्रणालींवर चालू शकते.
+'''आ)[[:en:Google_transliteration|Google Input Tool गूगल इनपुट टूल]] :-''' गूगल इनपुट टूल हे गूगल या कंपनीने विकसित केलेले लिप्यंतर software आहे. हे Windows XP, Vista, Windows 7,8,8.1,10 बरोबरच गूगल क्रोम ब्राउज़ च्या सहायाने कुठल्याही प्रणालींवर चालू शकते.
 मराठी आणि परिचालित प्रणाली:-
@@ ओळ ३८८: / ओळ ३७९: @@
 मराठी ही भाषा काही मोज़क्या परिचालित प्रणालींमध्ये उपलब्ध आहे. त्यात सर्वात मोठा हिस्सा हा लिनक्स या परिचालित प्रणालीच़ा आहे.
-Fedora व RedHat लिनक्स ५ च्या वर्जनमध्ये मराठी भाषा उपलब्ध आहे आणि त्यापुढील इतर आवृत्तींवरसुद्धा.
+Fedora व RedHat लिनक्स ५ च्या व्हर्जनमध्ये मराठी भाषा उपलब्ध आहे आणि त्यापुढील इतर आवृत्तींवरसुद्धा.
-BOSS-Linux (भारत ऑपेरेटिंग सिस्टीम सोलुशन) या परीचालित प्रणालीत मराठी भाषा अधिक प्रभावीपणे वापरण्यात आलेली आहे.
+BOSS-Linux (भारत ऑपेरेटिंग सिस्टीम सोलुशन) या परिचालित प्रणालीत मराठी भाषा अधिक प्रभावीपणे वापरण्यात आलेली आहे.
 '''मराठी आणि [[:en:Optical_character_recognition|OCR तंत्रज्ञान]] :-'''
@@ ओळ ३९६: / ओळ ३८७: @@
 OCR तंत्रज्ञानाचा माध्यमातून मराठी स्कॅन केलेले दस्तऐवज व pdf, छायाचित्रे यांच़े स्वयंचलित पद्धतीने टंकन केले ज़ाते.
-[[:en:Tesseract_(software)|tesseract-ocr]] हे software लिनक्स या परीचालित प्रणालीवर उपलब्ध आहे.
+[[:en:Tesseract_(software)|tesseract-ocr]] हे software लिनक्स या परिचालित प्रणालीवर उपलब्ध आहे.
 '''मराठी स्पीच रेकग्निशन व स्पीच सिंथेसायज़र :-'''
@@ ओळ ४०५: / ओळ ३९६: @@
 * ॲ
 * च़ छ़  झ़ ञ़ शेंडीफोड्या श आणि मराठी ल आणि ख
+* ऱ्य
-* र्‍य
+* ऱ्ह
-* र्‍ह
 * पाऊण य
@@ ओळ ४४३: / ओळ ४३४: @@
 * [[महाराष्ट्र साहित्य परिषद]] : ही बिनसरकारी संस्था आहे.
 * [[मराठवाडा साहित्य परिषद]] : ही बिनसरकारी संस्था आहे.
-* [[कोकण मराठी साहित्य परिषद]] : ही बिनसरकारी संस्था आहे.                                  अभिजात मराठी भाषा परिषद : ही बिनसरकारी संस्था आहे
+* [[कोकण मराठी साहित्य परिषद]] : ही बिनसरकारी संस्था आहे.  अभिजात मराठी भाषा परिषद : ही बिनसरकारी संस्था आहे
 == हेसुद्धा पहा ==

ब च सं भारत देशामधील अधिकृत भाषा
भारत सरकार	हिंदी इंग्लिश
भारतीय संविधानाची आठवी अनुसूची	आसामी बंगाली बोडो डोग्री गुजराती हिंदी कन्नड काश्मिरी कोकणी मैथिली मलयाळम मणिपुरी मराठी नेपाळी उडिया पंजाबी संस्कृत सिंधी संथाळी तेलुगू तमिळ उर्दू
केवळ राज्य-स्तरीय	अंगिका भोजपुरी छत्तीसगढी गारो गुरुङ हो खडिया खासी खोरठा ककबरक कुरमाली कुडुख लेपचा लिंबू मगधी मगर मिझो मुंडारी नेपाळ रंगपुरी नागपुरी शेर्पा सिक्कीमी सुनुवार तामाङ
इतर भाषा	अवधी गढवाली बुंदेली गोंडी हरयाणवी बंजारा मारवाडी निमाडी राजस्थानी तुळू वऱ्हाडी लडाखी लोथा

ब च सं मराठीतील बोलीभाषा
प्रादेशिक प्रभेदानुसार	काणकोणची कोकणी · · कोकणी · · खानदेशी · · चंदगडी · · तंजावर मराठी · · तावडी · · बाणकोटी · · बेळगावी मराठी · · मालवणी · · वर्‍हाडी · · पूर्व मावळी बोलीभाषा · · कोल्हापुरी · · सोलापुरी · · गडहिंग्लज (पूर्व)
सामाजिक प्रभेदानुसार	ईस्ट इंडियन,मुंबई · · अहिराणी · · आगरी · · कादोडी · · कोलामी · · चित्पावनी · · जुदाव मराठी · · नारायणपेठी बोली · · वाघरी · · नंदीवाले बोलीभाषा · · नाथपंथी देवरी बोलीभाषा · · नॉ लिंग बोलीभाषा-मुरूड-कोलाई-रायगड · · पांचाळविश्वकर्मा बोलीभाषा · · गामीत बोलीभाषा · · ह(ल/ळ)बी बोलीभाषा · · माडीया बोलीभाषा · · मल्हार कोळी बोलीभाषा · · मांगेली बोलीभाषा · · मांगगारुडी बोलीभाषा · · मठवाडी बोलीभाषा · · मावची बोलीभाषा · · टकाडी बोलीभाषा · · ठा(क/कु)री बोलीभाषा · · 'आरे मराठी बोलीभाषा · · जिप्सी बोली(बंजारा) बोलीभाषा · · कोलाम/मी बोलीभाषा · · यवतमाळी (दखनी) बोलीभाषा · · मिरज (दख्खनी) बोलीभाषा · · जव्हार बोलीभाषा · · पोवारी बोलीभाषा · · पावरा बोलीभाषा · · भिल्ली बोलीभाषा · · धामी बोलीभाषा · · छत्तीसगडी बोलीभाषा · · भिल्ली (नासिक) बोलीभाषा · · बागलाणी बोलीभाषा · · भिल्ली (खानदेश) बोलीभाषा · · भिल्ली (सातपुडा) बोलीभाषा · · देहवाळी बोलीभाषा · · कोटली बोलीभाषा · · भिल्ली (निमार) बोलीभाषा · · कोहळी बोलीभाषा · · कातकरी बोलीभाषा · · कोकणा बोलीभाषा · · कोरकू बोलीभाषा · · परधानी बोलीभाषा · · भिलालांची निमाडी बोलीभाषा · · मथवाडी बोलीभाषा · · मल्हार कोळी बोलीभाषा · · माडिया बोलीभाषा · · वारली बोलीभाषा · · हलबी बोलीभाषा · · ढोरकोळी बोलीभाषा · · कुचकोरवी बोलीभाषा · · कोल्हाटी बोलीभाषा · · गोल्ला बोलीभाषा · · गोसावी बोलीभाषा · · घिसाडी बोलीभाषा · · चितोडिया बोलीभाषा · · छप्परबंद बोलीभाषा · · डोंबारी बोलीभाषा · · नाथपंथी डवरी बोलीभाषा · · पारोशी मांग बोलीभाषा · · बेलदार बोलीभाषा · · वडारी बोलीभाषा · · वैदू बोलीभाषा · · दखनी उर्दू बोलीभाषा · · महाराष्ट्रीय सिंधी बोलीभाषा · · मेहाली बोलीभाषा · · सिद्दी बोलीभाषा · · बाणकोटी बोलीभाषा · · क्षत्रीय बोलीभाषा · · पद्ये बोलीभाषा
संकीर्ण	महाराष्ट्री प्राकृत · · मोडी लिपी · · मराठी भाषा