देवनागरी

देवनागरी लिपी ही बऱ्याच भारतीय भाषांची प्रमुख लेखन पद्धती आहे. संस्कृत, पाली, मराठी, कोकणी, हिंदी, सिंधी, काश्मिरी, नेपाळी, बोडो, अंगिका, भोजपुरी, मैथिली, रोमानी इत्यादी भाषा देवनागरीत लिहिल्या जातात. देवनागरी लिपी एकंदरीत देशातल्या व देशाबाहेरच्या एकूण १९४ भाषांसाठी वापरली जाते.

देवनागरी लिपीचा जाहिरातीत वापर - मेलबर्न ऑस्ट्रेलिया येथे

परळ, मुंबई येथे जुन्या लिपीत आढळलेला शिलालेख. हा इ.स ११०९ मध्ये कोरला गेला.

देवनागरीची ओळख

मराठी, संस्कृत, हिंदी, कोंकणी, गुजराती, काश्मिरी, सिंधी, नेपाळी आणि रोमानीसारख्या या व इतर काही भारतीय मुळे असलेल्या भाषांची प्रथम लिपी ही देवनागरी आहे. देवनागरी लिपी ही अबुगिडा लेखनपद्धतीमध्ये मोडते. जगातल्या बहुसंख्य लिपींप्रमणे देवनागरीदेखील डावीकडून उजवीकडे लिहिली जाते. देवनागरी लिपीचा विकसनकाल हा बराच मोठा असून ह्या लिपीचा ख्रिस्तपूर्व ५०० मध्ये असलेल्या ब्राह्मी लिपीपासून आताची देवनागरी लिपीचा विकास झालेला आहे. साधारणत: इसवी सनाच्या बाराव्या शतकात स्थिरावलेल्या लेखनपद्धतीस देवनागरी असे नांव उपयोजिण्यास आरंभ झाला असावा. प्रत्येक शब्दावर एक रेषा ओढली जाते. तिला शिरोरेषा म्हणतात. तिच्यामुळे लेखन नीटनेटके व सुंदर दिसते. ही एक ध्वन्यात्मक लिपी आहे व त्यामुळे इतर लिप्यांपेक्षा (रोमन, अरबी, चिनी इत्यादी) अधिक वैज्ञानिक आहे.

मराठी लेखक व कवी दासोपंत यांचे सुमारे १५व्या शतकातील लिहिलेले मराठी.

जगातील विविध भाषांतील बहुतांश शब्द किंवा ध्वनी देवनागरी लिपीमध्ये जवळजवळ जसेच्या तसे लिहिता येऊ शकतात आणि रोमन किंवा इतर लिप्यांपेक्षा देवनागरीत सहज लिहिलेल्या शब्दांचा तुलनात्मकदृष्ट्या हुबेहूब उच्चार करता येतो.

या लिपीत एकूण ५२ अक्षरे आहेत, ज्यात १६ स्वर आणि ३६ व्यंजने आहेत. अक्षरांचा क्रमसुद्धा वैज्ञानिक आहे. स्वर-व्यंजन, कोमल-कठोर, अल्पप्राण-महाप्राण, अनुनासिक-अन्तस्थ-उष्म इत्यादी वर्गीकरणही वैज्ञानिक आहे.

भारत तसेच आशिया मधील अनेक लिप्यांचे (उर्दू सोडून) संकेत देवनागरीपेक्षा वेगळे आहेत. पण उच्चारण व वर्ण-क्रम इत्यादी देवनागरीसारखेच आहेत. त्यामुळे लिप्यंतरण करणे सोपे जाते. देवनागरी लेखनाच्या दृष्टीने सरळ, सुंदर आणि वाचनाच्या दृष्टीने सुपाठ्य आहे.

Devnagari used in Public Transport Tickets at Mumbai

रामदास स्वामी यांचे इ.स १६०० शतकातले देवनागरी हस्ताक्षर.

देवनागरी : नावाचा अर्थ

देवलोक आणि नागरलोक या संबंधी विविध प्रकारच्या लेखनासाठी उपयोजिली जाणारी लिपी, ती देवनागरी लिपी होय.

भाषा आणि लिपी

तत्त्वतः कुठलीही भाषा कोणत्याही लिपीत लिहिता येते. प्रत्यक्षात हे बरेचसे जमले तरी पूर्णपणे शक्य होत नाही. भाषेची लिपी त्या त्या भाषेतून उच्चारलेल्या शब्दांच्या लिखाणासाठी असते. एखाद्या भाषेत जर विशिष्ट उच्चार नसतील तर तिच्या लिपीतही ते दाखवणाऱ्या अक्षरखुणा नसतात. इंग्रजीत ख, च, छ, ठ, फ, घ, ढ, भ, ष, ळ हे उच्चार नाहीत. तमिळमध्ये ख, ग, घ, छ, ज, झ, ठ, ड, ढ, थ, द, ध, फ, ब, भ, श, स, ह ही अक्षरे लिहिता येत नाहीत, पण यांच्यापैकी काही उच्चार आहेत. त्यामुळे लिप्यंतरावर मर्यादा पडतात. उदाहरणार्थ मराठीतला 'पाटील" हा शब्द रोमन लिपीत Patil असा लिहिला जातो. त्याचा उच्चार पतिल/पतिळ/पॅतिल/पॅतिळ/पातिल/पातिळ/पाटिळ असा काहीही होऊ शकतो. देवनागरी लिपीत जगातल्या बहुसंख्य भाषांचे बहुतेक उच्चार जवळजवळ अचूक लिहिण्याची क्षमता असल्याने, तुलनात्मक दृष्ट्या या दृष्टिकोणातून देवनागरी ही एक उत्कृष्ट लिपी समजली जाते.

मराठीमध्ये वापरला जाणारा संगणक हा शब्द देवनागरी लिपीत `संगणक' असा तर रोमन लिपीत 'sanganaka' असा लिहितात. तसेच त्याला इंग्रजी भाषेतला समानार्थी शब्द computer हा देवनागरीतून कम्प्यूटर किंवा कॉम्प्यूटर असा लिहिला आणि यशस्वीरीत्या वाचलाही जाऊ शकतो.

देवनागरी स्वर

अ आ इ ई उ ऊ ऋ ॠ ऌ ॡ ए ऐ ओ औ अं अः

मराठीतील विशेष स्वर : ॲ/ऍ | ऑ

केवळ मराठी देवनागरीमधेच 'ॲ/ऍ' आणि 'ऑ' या दोन स्वरांचा इंग्रजी शब्दांच्या उच्चारासाठी उपयोग करण्यात येतो. प्राचीन देवनागरीमध्ये 'ऍ' आणि 'ऑ' हे स्वर आढळून येत नाही. सध्या 'ऑ' या स्वराचा हिंदीतही वापर होऊ लागला आहे, मात्र 'ऍ' या स्वराचा वापर मराठी वगळता इतर कोणत्याही देवनागरी वापरणाऱ्या भाषेत करण्यात येत नाही.

देवनागरीतील काना-मात्रा चिन्हे

ा ि ी ु ू ृ ॄ ॢ ॣ े ै ो ौ ं ः ॅ ॉ ॅं ्

देवनागरी व्यंजने

• क ख ग घ ङ
• च छ ज झ ञ
• ट ठ ड ढ ण
• त थ द ध न
• प फ ब भ म
• य र ल व श
• स ष ह ळ क्ष ज्ञ

देवनागरी अंक

० १ २ ३ ४ ५ ६ ७ ८ ९

मूळ लेख : युनिकोड

देवनागरी युनिकोड

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

A

B

C

D

E

F

U+090x

ऀ

ँ

ं

ः

ऄ

अ

आ

इ

ई

उ

ऊ

ऋ

ऌ

ऍ

ऎ

ए

U+091x

ऐ

ऑ

ऒ

ओ

औ

क

ख

ग

घ

ङ

ङ

च

छ

ज

झ

ञ

U+092x

ट

ठ

ड

ढ

ण

त

थ

द

न

ऩ

प

फ

ब

भ

म

य

U+093x

र

ऱ

ल

ळ

ऴ

व

श

ष

स

ह

ऻ

ऽ

ा

ि

ी

ु

U+094x

ू

ृ

ॄ

ॅ

ॆ

े

ै

ॉ

ॊ

ो

ौ

्

ॎ

ॏ

ॐ

॒

U+095x

॓

॔

ॕ

ॖ

ॗ

क़

ॖ

ॗ

क़

ख़

ग़

ज़

ड़

ढ़

फ़

य़

U+096x

ॠ

ॡ

ॢ

ॣ

।

॥

०

१

२

३

४

५

६

७

८

९

U+097x

॰

ॱ

ॲ

ॳ

ॴ

ॵ

ॶ

ॷ

ॸ

ॹ

ॺ

ॻ

ॼ

ॽ

ॾ

ॿ

Unicode Chart for Devanagari

संगणक-मराठी संबंधाविषयी

• संगणकाचा वापर इंग्रजी भाषेतून किंवा अधिक अचूक सांगावयाचे झाल्यास रोमन लिपीतून सुरू झाला आणि नंतर जगभर पसरला. आजमितीला तरी जगाची ज्ञानभाषा आणि संपर्कभाषा म्हणून इंग्रजी भाषेला महत्त्वाचे स्थान आहे. त्यामुळे अनेक महत्त्वाच्या तंत्रज्ञानांचा शोध आणि प्रगती इंग्रजी भाषेतून झाली. यात संगणकाचा देखील समावेश होतो. संगणकाशी निगडित प्रगती झपाट्याने होण्यामागचे एक महत्त्वाचे पण अप्रत्यक्ष कारण रोमन लिपी हे देखील आहे. ही बाब संगणक अभियंत्याना सहज समजेल. यासंबधीची अधिक माहिती संगणक टंक हा लेख देईल. या बाबीचा अप्रत्यक्ष फायदा जर्मनी, स्पेन, रशिया वगैरे देशांना (किंवा त्यांच्या भाषांना वा लिप्यांना) झाला.

• रोमन लिपी ही वर्णलिपी आहे. त्यामध्ये शब्द लिहिताना एकासमोर एक वर्ण लिहितात. वेलांटी, काना, मात्रा, उकार, अनुस्वार, जोडशब्द वगैरे गुंतागुंतीच्या रचना तेथे अपवादानेच आढळतात. मुळाक्षरांना लिपीचिन्हे जोडून असलेल्या लिपिवर्गामध्ये देवनागरी, उर्दू, अरबी, मोडी,ब्राह्मी, इत्यादी तर नसलेल्या लिपिवर्गामध्ये इंग्लिश भाषा,लॅटिन, जपानी,चिनी,रशियन,जर्मन, इ. लिपी येतात. यातील प्रत्येक गोष्टीची व्यापक माहिती भाषाशास्त्र व लिपीशास्त्र या लेखांमध्ये मिळू शकेल. 'Complex Text Layout' किंवा 'क्लिष्ट पाठ्य मांडणी' या तांत्रिक संज्ञेप्रमाणे चिनी लिपीकुटुंबातील (ज्यामध्ये चिनी, जपानी, कोरिअन येतात), देवनागरी लिपीकुटुंबातील (देवनागरी, गुरुमुखी, गुजराती, बंगाली) आणि द्रविड कुटुंबातील (जसे तेलुगू, कन्नड, तमिळ, मल्याळम) लिपी येतात. इंग्रजी लिपीसाठी अमेरिकेच्या राष्ट्रीय मानक संस्थेने पुढाकार घेऊन American Standards Code for Information Interchange (ASCII) या संकेतांकांची योजना केली ज्यामध्ये इंग्रजी लिपीतील पहिली व दुसरी बाराखडी, अंक आणि काही नेहमीच्या वापरातील चिन्हे (उदा. @, #, $,&, वगैरे) येतात.

• युनिकोडचा वापर करून संगणकावर मराठी वापरता येते.
• संगणक आणि मराठी या लेखात संगणकावरील मराठीचा इतिहास तसेच भविष्य याची माहिती मिळू शकेल.
• महाजाल आणि मराठी या लेखात महाजालावरील मराठीचा इतिहास तसेच भविष्य याची माहिती मिळू शकेल.

हार्दिक देवनागरी युनिकोड कसे वापरावे?

Windows 10 या ऑपरेटिंग सिस्टम मध्ये सर्व भारतीय भाषांसाठी पहिल्यापासून कळफलक उपलब्ध आहे. त्याचा वापर कसा करायचा याबद्दलची माहिती पुढीलप्रमाणे.
१. सर्वप्रथम संगणकावर Control Panel मध्ये जावून Region यावर टिकटिकावे.
२. Region याची एक चौकट उघडेल. त्या चौकटीतील Fromat या मथळ्याखालील Language Preferences या दुव्यावर टिकटिकावे.
३. Language Preferences च्या चौकटीमध्ये Preferred Language च्या अंर्तगत असणाऱ्या Add a preferred language च्या अधिक+ या चिन्हावर टिकटिकावे.
४. नविन उघडलेल्या चौकटीतील शोधा या चौकटीत आपल्याला हवी असणारी देवनागरी भाषा (उदा. संस्कृत,मराठी, कोकणी, हिंदी) शोधावी व त्यावर टिकटिकवून Next या बटनावर टिकटिकावे.
५. त्यानंतर आपण शोधलेली भाषा Install या बटनावर टिकटिकवून आपल्या संगणकावर उतरावून घ्यावी.
६. संगणकावर Alt+⇧ Shift कळ दाबून आपण आपल्याला हवी असलेली भाषा निवडू शकता किंव्हा संगणकाच्या स्क्रिनवर उजव्या बाजूस खाली असणाऱ्या भाषेच्या चिन्हावर टिकटिकवून आपल्याला हवी असलेली भाषा निवडू शकता.

देवनागरी लिपी वैशिष्ट्ये आणि इतिहास

• डावीकडून उजवीकडे
• बहुतेक ध्वनींकरिता एक स्वतंत्र वर्ण/ अक्षरचिन्ह /जोडाक्षर
• ध्वनी

पतंजलि आयुर्वेद या संस्थेने देवनागरीचा व्यावसायिक स्तरावर यशस्वी वापर केला आहे.

ब्राह्मी
ब्राह्मी परिवारामधील लिप्या
उत्तर ब्राह्मी  कुषाण तोचरियन मैतै मयेक गुप्त शारदा ल्हांडा प्राचीन कश्मीरी गुरमुखी खोजकी टाकरी डोग्री चमियाली सिद्धम तिबेटी फाग्स्पा हांगुल (परिकाल्पनिक) लेपचा लिंबु नागरी देवनागरी मोडी नंदीनागरी गुजराती आद्य-बंगाली कैथी सिलहटी नागरी पूर्वी नागरी बंगाली असमिया मिथिलाक्षर उड़िया नेपाळी भूजिमोल प्रचलित नेपाल रंजना सोयोंबो
दक्षिण ब्राह्मी  तमिळ ब्राह्मी वट्टेऴुत्तु तमिळ सिंहल पल्लव ग्रंथ मलयाळम तुळू दिवेस अकुरु सौराष्ट्र ख्मेर लाओ थाई चाम प्राचीन कावी बाली जावी बबयिन बाताक बुहिद हनुओनोओ तगबन्वा सुंदी लोंतारा रेजंग मोन बर्मी ओझोपथ कलिंग भट्टिप्रोलु लिपी कदंब कन्नड तेलुगू ताई ले नई ताई लुए अहोम

देवनागरी सॉफ्टवेर

• बॉस ऑपरेटिंग सिस्टिम आणि आग ऑपरेटिंग सिस्टिम या भारतीय संचालन प्रणाली मराठी भाषेतून आहेत.
• 'थंडरबर्ड' हे ईमेल सॉफ्टवेअर मराठीतून ईमेल पाठवण्यासाठी तसेच आलेले मराठी ईमेल वाचण्यासाठी उपयुक्त आहे. हे सॉफ्टवेअर मोझीला.ऑर्ग ह्या संकेतस्थळावरून डाउनलोड करता येईल.
• वॉशिंग्टन विद्यापीठाकडून मिळालेल्या देवनागरीसाठी कळफलकाच्या (कीबोर्ड) जुळणीचे (मॅपिंग) सॉफ्टवेअर उपलब्ध आहे. ह्या जुळणीचा उपयोग करून वर्डपॅड किंवा तत्सम युनिकोडमध्ये शब्दरचना करू शकणाऱ्या सॉफ्टवेअरमध्ये रचलेला मजकूर आपण विकिपीडियामध्ये कॉपी - पेस्ट करू शकतो.
• आपल्याकडे अक्षरमाला सॉफ्टवेअर अक्षरमाला उपलब्ध असेल तर आपण त्यातच विकिपीडियाची पाने बदलू शकता, नाहीतर आय् ट्रान्स् ह्या सॉफ्टवेअरचाही उपयोग करता येऊ शकतो.
• याशिवाय युडिट एडिटरही वापरता येऊ शकतो.
• अन्यथा आपण बरहा येथे उपलब्ध असलेल्या देवनागरी सॉफ्टवेअरचाही वापर करू शकता.
• देवनागरी लिपीत लिहिण्यासाठी तख़्ती या सॉफ्टवेअरचाही उपयोग करता येतो.

पुस्तके

• देवनागरी लिपी : चिन्हाची शास्त्रीय ओळख आणि आरेखन भाषा लेखक मुकुंद गोखले.
• भारतीय लिप्यांचे मौलिक एकरूप, (मोडक आवृत्ती), महाराष्ट्र­ राज्य साहित्य संस्कृती मंडळ गणपतीशास्त्री हेब्बार.

हेसुद्धा पहा

• आग ऑपरेटिंग सिस्टिम
• संगणक टंक आणि टंक
• भारतीय भाषातील संगणक टंक कसे वापरावेत

• देवनागरी,देवनागरी लिपी,मराठी

• युनिकोड,कॅरॅक्टर एनकोडिंग, संगणक टंक विकिपीडिया इंग्रजी आवृत्‍ती

• संचालन प्रणाली,मायक्रोसॉफ्ट विंडोज,ग्‍नू लिनक्स

• इंटरनेट,ईमेल,मुक्त सॉफ्टवेर,मुक्त तंत्रांश

• युनिकोडविषयीचा लेख (इंग्रजी आवृत्ती)

• देवनागरीवरील लेख (इंग्रजी आवृत्ती)

• देवनागरी सुलेखन कित्ता (लेखक अच्युत पालव, प्रकाशक ऊर्जा)

बाह्य दुवे

• नीतिन सावंत यांनी बनवलेले मराठी की-बोर्ड(कळपट) सॉफ्टवेअर
• अक्षरमाला(विनामूल्य उतरवून/डाउनलोड करा)
• आय् ट्रान्स्

• छहारी/नेपाळी/देवनागरी टंकलेखक
• युडिट
• बरहा
• स्किम
• लिनक्सवर स्किम वापरून मराठीत कसे लिहावे?
• थंडरबर्ड
• वॉशिंग्टन विद्यापीठ : कळपाटाच्या जुळणीचे सॉफ्टवेअर
• तख़्ती (विदागारातील आवृत्ती वेबॅक मशिनवर)