स्वर

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून


स्वर (Vowel) स्वृ - म्हणजे उच्चार करणे, ध्वनी करणे. ओठांचा एकमेकांशी किंवा जिभेचा मुखातील कोणत्याही भागाशी स्पर्श न होता तोंडावाटे जे ध्वनी बाहेर पडतात, त्यांना ‘स्वर’ असे म्हणतात. स्वर हे स्वतंत्र उच्चारायचे असतात. स्वरोच्चाराच्यावेळी हवेचा मार्ग अडवलेला नसतो. ज्या वर्णाचा उच्चार कंठातील कोणत्याही अवयवाचे सहाय्य न घेता होतो, त्या वर्णांना स्वर असे म्हणतात.

, , , , , , , , , , , , ,

मराठी भाषेच्या शास्त्रीय वर्णमालेत वरील १२ स्वर तसेच इंग्रजीच्या संपर्कामुळे आलेले ‘’, ‘’ हे दोन स्वर मिळून १४ स्वर आहेत. आता त्यांना आपण "बाराखडी" न म्हणता "चौदाखडी" म्हणू शकतो (शासन निर्णय २००९ नुसार वरील दोन इंग्रजीचे स्वर वर्णमालेत समाविष्ट करण्यात आले आहेत म्हणून एकूण स्वर १४ )

वरील स्वरांचे एकूण तीन प्रकार पडतात. ऱ्हस्व स्वर, दीर्घ स्वर, संयुक्त स्वर

मुख्य प्रकार[संपादन]

स्वरांचे व्युत्पत्ती नुसार प्रकार:

ऱ्हस्व स्वर[संपादन]

ज्या स्वरांचा उच्चार आखूड होतो, म्हणजे उच्चार करावयास कमी कालावधी लागतो, त्यांना ऱ्हस्व स्वर असे म्हणतात. हे स्वर उच्च्यारण्यास लागणारी हवा कमी सोडावी लागते.
उदा. , , , , लृ

दीर्घ स्वर[संपादन]

ज्या स्वरांचा उच्चार लांबट होतो, म्हणजे उच्चार करावयास जास्त कालावधी लागतो, त्यांना दीर्घ स्वर म्हणतात. हे स्वर उच्च्यारण्यास लागणारी हवा जास्त सोडावी लागते.
उदा॰ , , , , , , ,

संयुक्त स्वर[संपादन]

दोन स्वर एकत्र येऊन बनवलेल्या स्वरांना संयुक्त स्वर म्हणतात. सगळे संयुक्त स्वर हे दीर्घ उच्चाराचे असतात.
उदा॰
१. ए = अ + इ/ई
२. ऐ = आ + इ/ई
३. ओ = अ + उ/ऊ
४. औ = आ + उ/ऊ

स्वरादी[संपादन]

ज्याचा उच्चार करण्याआधी स्वर येतो त्यांना "स्वरादी" असे म्हणतात.
स्वर + आदी – स्वरादी

स्वरादीचे एकूण चार भाग पडतात. अनुस्वार, अनुनासिक, विसर्ग, आधुनिक स्वरादी

अ. अनुस्वार – स्वरावर किंवा अक्षरावर मागाहून स्वार होणारा वर्ण किंवा स्वरानंतर होणारा उच्चार म्हणजे अनुस्वार होय. जेव्हा हा उच्चार स्पष्ट व खणखणीत होतो तेव्हा त्याला अनुस्वार असे म्हणतात. ं (अं) उदा. गंगा, चंचल इत्यादी.

आ. अनुनासिक ं(अं)

इ. विसर्ग ः (अः)

ई. आधुनिक स्वरादी: ॲ, ऑ हे नवे स्वरादी इंग्लिश भाषेतून आलेले आहेत. उदा. बॅट, बॉल, इ.

इतर प्रकार[संपादन]

सजातीय स्वर[संपादन]

एकाच उच्चारस्थानातून उच्चारल्या जाणाऱ्या स्वरांना सजातीय स्वर म्हणतात.
उदा. अ – आ, इ – ई, उ – ऊ

विजातीय स्वर[संपादन]

भिन्न उच्चारस्थानातून उच्चारल्या जाणाऱ्या स्वरांना विजातीय स्वर म्हणतात.
उदा. अ – इ, अ – उ, इ – ए, अ – ऋ

मात्रा[संपादन]

ऱ्हस्व व दीर्घ स्वरांना उच्चारावयास लागणाऱ्या कालावधीवरून त्यांच्या मात्रा ठरतात. १. ऱ्हस्व स्वर उच्चारावयास लागणाऱ्या कालावधीची एक मात्रा असते. २. दीर्घ स्वर उच्चारावयास लागणाऱ्या कालावधीची दोन मात्रा असते.

हे सुद्धा पहा[संपादन]

साचा:मराठी व्याकरण