मराठी संकेतस्थळे

हा लेख संपादीत करताना,कृपया, खालील सर्व सूचनांचे आवर्जून पालन करावे

सूचना: हा लेख संपादीत करताना,कृपया, खालील सर्व सूचना वाचून घेऊन त्यांचे आवर्जून पालन करावे, आणि चर्चा पानावरील चर्चांचे संदर्भही लक्षात घ्यावेत
सूचना:स्वतःच्या अथवा आप्तस्नेहींच्या संकेतस्थळाचे दुवे स्वतः अथवा जाणीवपूर्वक इतरांकडून देवून घेऊ नयेत.(स्वत:चे हितसंबध असलेल्या विषयास पुरस्कृत करणारे लेखन आणि सहभाग टाळावा असा विकिपीडिया लेखन संकेत आहे. संकेताचे पालन करावे)
मराठी संकेतस्थळांची ओळख (पहिल्या ओळख परिच्छेदात संदर्भ सोडून संकेतस्थळांचा कोणताही दुवा अंतर्भूत करू नका)

लेखक/संपादकांनी कृपया खाली लिहीलेल्या सूचनांची दखल घ्यावी हि नम्र सूचना

हे पान केवळ यादी बनविण्यासाठी नाही या पानास ज्ञानकोशीय लेखाचे स्वरूप देण्यात साहाय्य करा.

हे लेख पान केवळ मराठी भाषेतीलच मराठी संकेतस्थळांपुरतेच मर्यादीत आहे.

येथे मराठी संकेतस्थळांचे केवळ दुवे नकोत ज्ञानकोशीय संदर्भासहीत परिच्छेद लेखन हवे.

ज्ञानकोशीय परिच्छेद लेखन नसलेले दुवे संबंधीत विषयाच्या लेखात बाह्यदुवे विभागात स्थानांतरीत करण्याचा विचार करा.

शहर, जिल्हा आणि महाराष्ट्र विषयक संकेतस्थळांचे दुवे या लेखात नमुद करू नयेत ते संबंधीत लेखातील बाह्यदुवे विभागात टाकावेत.

एका संकेतस्थळा बद्दल एकच दुवा URL देण्यास मान्यता आहे. एका पेक्षा अधिक विभागात अथवा अनेक लेखात बाह्यदुवे विभागात दुवे देत सुटणे टाळा कारण जाहीरात समजून वगळले जाण्याची शक्यता असते. Dont enter webpage URL in Multiple sections or Multiple pages

स्वतःच्या/आपतस्नेहींच्या संकेतस्थळाचे दुवे कोणत्याही पानावर अगर लेखात देऊ नयेत अथवा असेकरून स्वतःचे हितसंबंध /हितसंघर्ष जपण्याचा औचित्य भंग पूर्णतः टाळावा. (स्वत:चे हितसंबध असलेल्या विषयास पुरस्कृत करणारे लेखन आणि सहभाग टाळावा असा विकिपीडिया लेखन संकेत आहे.)

हा लेख १८ मार्च २००७ ते ११जून २००९ पर्यंत धूळपाटीवर होता

सर्नचे अभियंता टिम बर्नर-ली यांनी १९९० मध्ये आंतरजालाची सुरुवात केली^[१]. सर्न या संस्थेने ३० एप्रिल १९९३ पासून आंतरजाल संकल्पना सर्वांना मुक्त केली.^[२] सायबर विश्वात मराठीचे पहिले पाऊल रोवण्याचा मान ‘मायबोली‘ या संकेतस्थळाला जातो. १९९६ मध्ये (www.maayboli.com) हे संकेत स्थळ सुरू झाले^[३]

सध्या जगाच्या कानाकोपर्‍यात असणार्‍या मराठी माणसांना इंटरनेटने एकत्र आणले आहे. आधुनिक जगाचे संवाद माध्यम असणार्‍या सायबर विश्वात अगदी आत्मविश्वासाने संचार करून मराठीनेही ‘अमृताशी पैजा जिंकणारी भाषा‘ हा ज्ञानेश्वरांनी व्यक्त केलेला विश्वास सार्थ ठरविला आहे. तुकारामाची गाथा, छत्रपती शिवाजी महाराज, शाहिरी काव्य ते थेट गदिमा, पुलंपर्यंतची मराठी मनात घर करून बसलेली अनेक श्रद्धास्थाने इंटरनेटवर उपलब्ध आहेत.

सध्या संपूर्णपणे मराठीत असलेल्या संकेतस्थळांची एकूण संख्या --- एवढी आहे.^{[ संदर्भ हवा ]}

मराठी संकेतस्थळांच्या निर्मितीचा इतिहास[संपादन]

ह्या विभागाच्या दर्जात सुधारणा करण्यात सहकार्य करा

फॉन्ट डाउनलोड करावी लागणारी संकेतस्थळे, डायनॅमिक एनकोडिंगमधील संकेतस्थळे व युनिकोडमधील संकेतस्थळे असे मराठीतील सुरुवातीच्या संकेतस्थळांचे प्रमुख टप्पे आहेत.

सुरुवातीच्या काळात आंतरजालावर रोमन लिपीचा वापर करत मराठी लिहिण्याशिवाय पर्याय नव्हता. मराठी पीपल२ हा याहू ग्रुप सर्वाधिक मराठी व्यक्तींना सदस्य करून रोमनलिपीचा वापर करून कार्यरत राहिला आहे.^{[ संदर्भ हवा ]}डायनॅमिक फॉन्ट वापरून तयार केलेल्या मायबोली डॉट कॉमने प्रथम मराठीतून संवाद घडवून आघाडी घेतली^{[ संदर्भ हवा ]}. मराठीतील पहिले वृत्तपत्रीय संकेतस्थळ लोकमतचे www.lokmat.com हे १९९८ मध्ये सुरू झाले. या वृत्तपत्रात सर्वप्रथम मराठी डायनॅमिक फॉन्ट वापरला गेला. ई-सकाळ हे युनिकोडमध्ये बनविलेले पहिले मराठी वृत्तपत्रीय संकेतस्थळ. ई-सकाळने सुरुवातीच्या काळात मराठीत रूपांतरणाची सुविधा उपलब्ध करून दिली होती.

मराठीतील पहिले संकेत स्थळ[संपादन]

मायबोली.कॉम , १६ सप्टेंबर गणेश चतुर्थी इ.स. १९९६ .मराठीतला पहिला ब्लॉगसमूह मायबोली.कॉम या संकेतस्थळावर रंगीबेरंगी या नावाने डिसेंबर २००३ मधे सुरू झाला ^[४](आपले संकेतस्थळ मराठीतील पहिले असल्याचा अधिकृतरीत्या दावा त्या संकेतस्थळाने केल्याचे आढळत नाही.^[५]

अजय गल्लेवाले यांनी कुटुंबास मनोरंजनाचे साधन म्हणून निर्माण केलेल्या या संकेतस्थळाकडे, लवकरच, परदेशात (विशेषतः अमेरिकेत) सुस्थापित झालेल्या मराठी भाषकांनी सुसंवादाचे सक्षम साधन म्हणून पाहायला सुरूवात केली. हा संवाद अर्थातच इंग्रजी कळफलकावरून रोमन लिपीत मराठी लिहिण्यातून होत असे. पुढे देवनागरी टॅग लावून ’शिवाजी’ टंकात देवनागरीत मराठी लिहिण्याची सोय, मायबोलीवर महेश वेलणकरांच्या कौशल्याने निर्माण झाली. मग तिथे कायम रोमन लिपीत मराठी लिहिण्याची सवय झालेले जुने जाणते, आणि नव्याने मायबोलीस रूजू झालेले देवनागरीत दिमाखात लिहू शकणारे यांच्यात तुंबळ युद्धे सुरू झाली. भावना महत्त्वाची की भाषा इथपासून तर ऑफिसात बसून देवनागरी लिहिता येत नाही अशा स्वरूपाच्या अडचणींचा मुकाबला सक्षमपणे केला गेला. काही परदेशस्थ व्यक्तींना तर मायबोलीने एवढे वेड लावले की मायबोलीचे व्यसन कसे सोडवावे हा विषयच मायबोलीवर एके काळी चर्चिला जात असे. मायबोलीने आपल्या वापरकर्त्यांना लागणार्‍या पत्रव्यवहारसुविधा, वधुवरसूचन आणि दिवाळीअंकविक्री इत्यादी सोयी उपलब्ध करवून देत देत स्वावलंबन साधले. रंगीबेरंगी सदरात सभासदांना स्वतःच्या मालकीची जागा ठरावीक आकार घेऊन देऊ केली आणि थोडक्यात मराठी ब्लॉगिंगलाच सुरुवात केली असे म्हणावे लागेल.^[५]

"मायबोली" हे नाव घ्यायच्या अगोदर महिनाभर आधी ते संकेतस्थळ "ऐसी अक्षरे" या नावाने सुरू होते. सनीव्हेल, कॅलिफोर्नियामधील उत्तरा आळतेकरांनी, मायबोली हे नाव सुचवून तिचे पुन्हा एकदा बारसे केले .^[६]

त्या वेळेस मराठी फॉन्ट मिळायला लागले होते पण ते कामचलाऊ होते. सुंदर नव्हते. अशातच श्रीकृष्ण पाटील आणि त्यांच्या फॉन्टबद्दल कळाले. हे आजोबा निवृत्त झाल्यावर मुलाकडे आले. वयाच्या पासष्टाव्या वर्षी programming शिकले आणि त्यांनी अत्यंत सुंदर असे फॉन्ट केले. फॉन्ट प्रोग्रामिंग हा अतिशय किचकट आणि वेळखाऊ प्रकार समजला जातो. म्हणजे तेव्हातरी होता. आता बराच सुलभ झाला आहे. श्रीकृष्ण पाटलांचा या वयातला उत्साह आणि भारतीय भाषांसाठी केलेली धडपड पाहिल्यावर मायबोलीसाठी आणखी स्फुरण चढले. त्यांचा एकच फॉन्ट मायबोलीसाठी विकत घेतला होता. पण कुणीतरी मराठीसाठी इंटरनेटवर करते आहे हे कळल्यावर त्यांनी त्यांच्याकडचे सगळ्या प्रकारचे फॉन्ट मायबोलीला भेट दिले.^[६]

"हितगुज सुरू व्हायच्या जवळ जवळ एक वर्ष अगोदर "बकुळीच्या फुलांची" सुरुवात झाली. सुरुवातीला सगळे संपादक स्वतः शोधून संकलित करत असत. पण ते बरोबर दर सोमवारी प्रकाशित करणे ही थोडी कसरत झाली होती. रविवारी दुपारी किंवा वीकेन्डला बाहेर कुठे लांब जाणे शक्य नसायचे. यापूर्वी आय.आय.टी.त असताना 'तंत्र'चे संपादन केले होते त्यामुळे चांगले आणि नवीन सतत लिहिणे अवघड आहे याची कल्पना होती. पण नुसते लिहिणेच नाही तर वेळेवर प्रकाशित करणे आणि ते दर सोमवारी असे महिनोंमहिने करणे याच्या मागे जरी फार कष्ट नसले तरी ते खाजगी आयुष्यावर नक्कीच परिणाम करणारे होते. सुदैवाने रविंद्र गोडबोलेंची मायबोलीवरच गाठ पडली. त्यांनी कधीतरी लिहिलेली 'बकुळीची फुले' भविष्यात आपोआप प्रसिद्ध होतील अशी सोय करून दिली. ती नसती तर बकुळीची फुले पहिल्याच वर्षी कोमेजली असती."^[६]

अधिक माहिती मायबोलीया लेखात

मराठी संकेतस्थळांच्या विकासाचे टप्पे[संपादन]

एका मराठी संकेतस्थळावरील प्रतिक्रियेचा भाग याचे विकिकरण आणि विस्तार करण्यास मदत करा.

अख्खी वेब २.० च्या दृष्टिकोणातून वाटचाल करत आहे .मराठी वेब ड्रुपॅल ४.० वरून ड्रुपॅल ६.० वर आली आहे.^[७] मनोगत ह्या संकेतस्थळामुळे खर्‍या अर्थाने ड्रुपलवर आधारित संकेतस्थळांना चालना मिळाली. उपक्रम, मिसळपाव वर वापरण्यात येणार्‍या गमभनचा पूर्वसुरी मनोगताचा आरटीई आहे. मनोगताच्या प्रशासकांनी ड्रुपलच्या गाभ्यात आणि इतर मोड्यूल्समध्ये बरेच बदल करून अनेक चांगल्या सुविधा दिल्या आहेत. शुद्धिचिकित्सक, छन्न प्रतिसाद, कोडी वगैरे. तसेच मनोगतचे वेगळे मोड्यूलच त्यांनी बनवले आहे. मायबोली ड्रुपलकडे वळली आहे. मायबोलीसाठी दिशा हे अ‍ॅपलेट वेलणकरांनीच विकसित केले.

मनोगत सदस्यांमध्ये हळूहळू तट पडू लागले. मग एकमेकांवर आरोप प्रत्यारोप सुरू झाले. त्यातून काहींनी ते संकेतस्थळ सोडले. एकूण काय तर एक हसते-खेळते-नांदते मराठी संकेतस्थळ एकदम सदस्य-वादात सापडले. मग 'उपक्रम' नावाचे एक नवीन संकेतस्थळ आले. तिथे हे सगळे नाराज मंडळ सदस्य झाले आणि उपक्रम यशस्वी होण्यासाठी आपापल्या परीने झटू लागले. पण इथली ध्येयधोरणे काही मनासारखी नाहीत हे पाहून पुन्हा इथल्या प्रशासकांविरुद्ध ओरड सुरू झाली. रुसवे-फुगवे झाले आणि त्यातूनच मग "मिसळपाव" हे एक नवे संकेतस्थळ जन्माला आले. तेथेही वादविवाद झाले आहेत.

मध्यंतरीच्या काळात "माझे शब्द" हे एक संकेतस्थळ बर्‍याच प्रमाणात लोकप्रिय होऊन बंद पडले. त्यातही वादावादी-भांडणे झालीच पण ते बंद पडण्याचे कारण ते नव्हे.

त्या मानाने "मायबोली" हे संकेतस्थळ चांगल्या पद्धतीने चालू आहे.

मायबोलीवर

तिथे कुणालाही विषयांतरासकट (सभ्य भाषेत) काहीही लिहायला परवानगी आहे. नो मॉडरेशन. नो पर्मिशन.
माहितीपूर्ण किंवा अभिजात नसलेल्या पांचट गप्पा मारण्यासाठी "माय सिटी" सारखा दररोज स्वच्छता होणारा बुलेटिन बोर्ड आहे. त्यामुळे लोकांना तिथे आपल्या मित्रमैत्रिणींशी गप्पा मारण्यासाठी तरी यावेसे वाटते.
कोणीही कुणालाही सभ्य भाषेत जाहीर शिव्या घालू शकतो. मात्र त्याची जबाबदारी संकेतस्थळचालक स्वतःवर न घेता सदस्यावरच ठेवतात. व इतर सदस्यच अशा उपद्रवी सदस्याला "सरळ" करतात.
दिवाळी अंकासारखे अनेक उपक्रम मायबोलीचालक कित्येक वर्ष अगदी सातत्याने राबवत असतात. मागील दिवाळी अंकात. जयश्री यांच्या गायनाची ध्वनिफीतही जोडली होती. नवीन तंत्र स्वीकारण्याकडे त्यांचा असा कल दिसून येतो.
संकेतस्थळासाठी पैसे लागतात. पैशाचे सोंग आणता येत नाही. त्यामुळे पैसे मिळवण्यासाठी "रंगीबेरंगी" सारख्या योजना सुरू केल्या आहेत.
याशिवाय तत्पर संपादक मंडळ. प्रश्नांची उत्तरे लगेच दिली जातात.

मायबोलीला सुरू होऊन १०+ वर्षे झाली आहेत. संकेतस्थळ तसे क्लोजनिट आहे. त्यामुळे दिवाळी अंकासारख्या गोष्टी राबवताना त्यांना फारसा त्रास होत नाही. दिवाळी अंक काढण्याचे सातत्य असले तरी दर्जाबाबत मात्र असे म्हणता येणार.^[७](दर्जा ठरवताना निर्मितिमूल्ये आणि साहित्यिकमूल्य दोहोंचा विचार करायला हवा, हे आलेच.) नवीन तंत्र स्वीकारण्याच्या बाबतीत मायबोली बरेच मागे आहे असे काही लेखकांनी नोंदवले आहे.

मनोगताला सगळ्यात मोठा झटका विदागाराच्या कोसळण्यामुळे लागला. मनोगताच्या विदागाराला अपघात झाल्यावर येणार्‍या अडचणींना मनोगतकारांनी सदस्यांपर्यंत पोचवायला हवे होते. त्यानंतर झालेले 'मुस्कटदाबी'चे बरेचसे आरोप (एकूण एक नाही) हे अज्ञानमूलक होते. त्यामुळे मनोगताचा बराच अपप्रचार झाला.^[७](

बाकी संपादकीय, प्रशासकीय धोरणांबाबत बर्‍याच लोकांना तक्रार असू शकते, आहे. मनोगत हे संकेतस्थळ (एकहाती) चालवणे हा चालकांच्या हौशीचा भाग आहे. त्यामुळे त्यांनी संकेतस्थळ कसे चालवावे ह्याचे त्यांना पूर्ण स्वातंत्र्य असते. संकेतस्थळाचे सदस्य फार फार तर वेळोवेळी त्यांना सल्ले देऊ शकतात.

मिसळपाव २००७ ला सुरु झाल्यानंतर काही दिवसांनी २००९ च्या शेवटी मीमराठी आणि त्यापुढे २०११च्या उत्तरार्धात ऐसी अक्षरे ही दोन संस्थळे सुरू झाली. मायबोली आणि मीमराठीवर नियमितपणे होणार्‍या लेखनस्पर्धा हे त्यांचे एक वैशिष्ट्य म्हणावे लागेल. बाजारात येणार्‍या नवीन पुस्तकांचा आणि चित्रपटांचा परिचय करून देण्यात मायबोली आघाडीवर आहे. आंतरजाल या माध्यमाचे लोकशाहीकरण करण्याच्या दृष्टीने ऐसी अक्षरे संकेतस्थळावर प्रतिसादांना श्रेणी देण्याची सुविधा आहे. संस्थळावर प्रसिद्ध होणारा शब्द-न-शब्द प्रशासकांच्या नजरेखालून गेलाच पाहिजे इथपासून एक क्लिक करून प्रतिसादाचे चांगले अथवा वाईट असे वर्गीकरण वाचकांनाच करता येईल इथपर्यंत मराठी संकेतस्थळे आलेली आहेत.

तरीही मराठी संकेतस्थळे आता फक्त डिस्कशन फोरम पर्यंत मर्यादित न रहाता ऑनलाईन/मोबाईल बँकिंगच्या दृष्टीनेही त्यांचा प्रवास सुरू झाला आहे आणि यात पहिले पाऊल टाकण्याचा मान मानबिंदू या संकेतस्थळाने पटकावला.^{[ संदर्भ हवा ]}

मराठी संकेतस्थळांचे शैक्षणिक,सामाजिक आणि सांस्कृतिक योगदान[संपादन]

या विभागाचे विकिकरण करण्यात सहयोग करा

मराठी संकेतस्थळांचे शैक्षणिक,सामाजिक आणि सांस्कृतिक योगदान बद्दल अजून जाणीवपूर्वक अभ्यास झाल्याची नोंद नाही.

१९८५ नंतर राजीव गांधींनी भारतात केलेली संगणक क्रांती,जवळपास त्याच काळात महाराष्ट्राचे तत्कालीन मुख्यमंत्री वसंतदादा पाटील यांनी महाराष्ट्राच्या शिक्षण क्षेत्रात खासगी संस्थाना दिलेला प्रवेश,१९९१ नंतर झालेले आर्थिक उदारीकरण आणि त्याच कालावधीत अमेरिकेची संयुक्त संस्थाने आणि इतर पाश्चात्त्य देशात भारतीय संगणक अभियंत्यांना आणि कंपन्याना वाढलेली मागणी पूर्ण करताना शिक्षण क्षेत्रात अग्रणी असलेल्या मराठी समुदायपण जगभर स्थलांतरित झाला. आंतरजाल, ईमेल आणि मराठी संकेतस्थळे यांनी या समुद्रापार राहणार्‍या, तसेच बृहन्‌मराठी समाजाची मातृभूमीशी, मित्रांशी तसेच मराठी भाषेची आणि संस्कृतीची नाळ जोडून ठेवण्याचे मोठे भरीव कार्य केले.^{[ संदर्भ हवा ]}

या काळात मराठी खर्‍या अर्थाने ग्लोबल झाली. महाराष्ट्र भूमीत वावरणार्‍या मराठीने हे विश्वची माझे घर ही उक्ती सार्थ ठरवली. मराठी ग्लोबल होताना साहजिकच तिची माध्यमे वेगळी आहेत. इथे पत्राना नव्हे तर ई - पत्रांना महत्त्व आहे. आपण ग्लोबल मराठीच्या काळात आहोत. हा काळ इंटरनेटचा, म्हणजेच शुद्ध मराठीत महाजालाचा आहे. त्यामुळे सध्या महाजालावर मराठी काय म्हणते, हे जाणणे काळाची गरज आहे.

जेव्हा आपण नेटवर फेरफटका मारतो, तेव्हा लक्षात येते की आता इंटरनेटवर असंख्य मराठी संकेतस्थळे निर्माण झालेली आहेत. पूर्वी 'महाजालावर मराठी कुठे आहे? असा जो ओरडा व्हायचा त्याला ही जोरदार चपराक आहे. आणि महत्त्वाचे म्हणजे मराठीतील पहिले संकेतस्थळ मायबोली (www. mayboli.com) याला यावर्षीच तपपूर्ती झालेली आहे. 1996 सालच्या गणेशचतुर्थीला निर्माण झालेले हे सर्वांगसुंदर स्थळ. या संकेतस्थळामुळे जगातील मराठी लोक पहिल्यांदा एकत्र आले. त्यांच्यात चर्चा घडू लागली. शंका - समाधान सुरू झाले. नवनवीन लेखकांना त्यांचे लेख लोकापर्यंत पोहचवता येऊ लागले. हे संकेतस्थळ काळानुसार सतत बदलत राहिले. म्हणूनच, जवळजवळ 15 ते 20,000 सदस्यांसह (मात्र अ‍ॅक्टिव्ह सभासद किती ते माहीत नाही)हे स्थळ विविध उपक्रमांसह संस्कृतीरक्षणाचे काम देखील करत आहे.

संत तुकारामांची संपूर्ण अभंगगाथा इंटरनेटवर (www.tukaram.com) उपलब्ध आहे.^[३] तुकारामांचे तब्बल साडेचार हजार अभंग या संकेतस्थळावर मूळ मराठीत वाचायला मिळतातच, शिवाय महाराष्ट्रातील या महान संताचा परिचय करून देणारे हिंदी, स्पॅनिश, रशियन, जर्मन आणि इंग्रजी भाषेतील लेखही या संकेतस्थळावर आहेत. ज्ञानेश्वरांची ‘ज्ञानेश्वरी‘ मूळ स्वरूपात मराही विकिस्रोत प्रकल्पात उपलब्ध आहेत. www.chatrapati.shivaji.com या संकेतस्थळावर स्वराज्याची स्थापना करणार्‍या शिवाजी महाराजांचा परिचय आहे. शाहिरी वाङ्‌मयाचा परिचय करून देणार्‍या संकेतस्थळास www.powade.com या पत्त्यावर भेट देता येते. पांडुरंग खाडिलकर, प्रल्हाद जामखेडकर आणि महादेव नानिवडेकर या शाहिरांचा सविस्तर परिचय, त्यांच्या रचना तसेच शिवकालीन अज्ञानदास ते स्वातंत्र्यवीर सावरकर यांच्या शाहिरी रचनांना आढावा या संकेतस्थळावर घेण्यात आला आहे. त्यातील काही पोवाड्यांना ऑडिओ असल्याने ते ऐकता अथवा डाउनलोड करता येतात.

सहज सोप्या आणि प्रासादिक रचनांमुळे महाराष्ट्राचे आधुनिक वाल्मिकी म्हणून ज्यांचा गौरव केला जातो, ते गदिमाही या सायबरविश्वात भेटतात. १३ ऑक्टोबर इ.स. १९९८ मध्ये www.gadima.com हे संकेतस्थळ सुरू झाले असून, आजवर सुमारे ५३ लाख सायबरयात्रींनी या संकेतस्थळास भेट दिली आहे.^{[ संदर्भ हवा ]} मराठी काव्यविश्वात स्वतःचे अढळ स्थान निर्माण करणार्‍या कुसुमाग्रजांची कविताही www.kusumanjali.com या संकेतस्थळावर वाचता येऊ शकते. मराठीतील अनेक नामवंत दिनदर्शिका, प्रमुख वृत्तपत्रे, इंटरनेटवर आहेत. कळव्यातील स्मिता मनोहर या तरुणीने वेब डिझायनिंगचा डिप्लोमा करीत असताना अभ्यासक्रमाचा भाग म्हणून महाराष्ट्राचे लाडके व्यक्तिमत्त्व असणार्‍या पु.ल. देशपांडे यांच्याविषयीचे www.puladeshpande.net हे संकेतस्थळ निर्माण केले.

मराठीशी या ना त्या कारणाने संबंधित असणारी अशी अनेक संकेतस्थळे असली, तरी त्यातील काही मोजकी अतिशय महत्त्वपूर्ण आणि मनोरंजक आहेत. त्यात ‘मराठी मित्र‘ या संकेत स्थळाचा विशेषे करून उल्लेख करता येईल. सुधीर, सतीश आणि सदाशिव कामतकर यांनी (www.marathimitra.com) हे संकेतस्थळ सुरू केले. आपल्याकडच्या मराठी माध्यमाच्या मुलांना जसे इंग्रजी शिकविले जाते. त्याच धर्तीवर मराठीशी सुतराम संबंध नसणार्‍यांनाही ही भाषा शिकता यावी, यासाठी इंग्रजी माध्यमाचा वापर करून या संकेतस्थळावर एक अभ्यासक्रमच उपलब्ध करून देण्यात आला आहे. मूळ इंग्रजी वाक्य, त्याचे इंग्रजी वर्णमालेतील मराठी भाषांतर आणि त्याच्या उच्चाराचा ध्वनी, अशा पद्धतीने नाव, सर्वनाम, क्रियापद, वाक्प्रचार ते अगदी उभयान्वयी अव्ययापर्यंतचे संपूर्ण मराठी व्याकरण या संकेतस्थळावर इंग्रजीमधून देण्यात आले आहे. येथील शिकवणी वर्गातील एक नमुना - `kadhi' means `When', but `kadhi kadhi' means sometimes.' अशाच पद्धतीने ‘शतपावली‘ ते अगदी ‘पिठलंभात‘ या मराठी अस्मितेशी जोडल्या गेलेल्या अनेक विषयांची माहिती या मराठीमित्राकडे आहे.

बदलत्या काळाची स्पंदने टिपून वाचन संस्कृतीचा प्रसार करण्यासाठी कार्यरत असणार्‍या ग्रंथालीनेही www.marathividyapeeth.org^{[मृत दुवा]} या संकेतस्थळाद्वारे जगभरातील मराठी माणसांशी संवाद साधला होता. ग्रंथालीने या संकेतस्थळास मराठी विद्यापीठ म्हटले होते. जगभरातील मराठी माणसांना महाराष्ट्रात काय सुरू आहे, याबाबत उत्सुकता असते. महाराष्ट्रातील नव्या तीर्थक्षेत्रांपैकी एक असणार्‍या पुण्यातील ‘मुक्तांगण‘ या व्यसनमुक्ती केंद्राचेही www.muktangan.org हे संकेतस्थळ असून, ते इंग्रजी आणि मराठी भाषेत आहे. त्यात संस्थापिका डॉ. अनीता अवचट यांचा परिचय, रुग्णांचे अनुभव, गोष्टी, प्रश्नावली इत्यादी तपशील आहे. डॉ. अनिल अवचटांच्या विविध लेखांमधून ओझरते दर्शन घडणार्‍या ‘मुक्तांगण‘ संस्थेला एकदा तरी भेट द्यावी, अशी अनेक मराठी माणसांची इच्छा असते, पण विविध कामांमुळे त्यांना ते जमतेच असे नाही. इंटरनेटमुळे ही संस्था आणि तिचे उपक्रम जगभरात कुठेही उपलब्ध होऊ शकतात. गेली शंभरहून अधिक वर्षे मराठी माणसाने ज्या कला प्रकारावर भरभरून प्रेम केले, त्या नाट्यविश्वातील घडामोडींची माहिती देणारे www.natak.com हे संकेतस्थळ आहे. नाट्यसंस्थांमध्ये सुयोगचे (www.suyogmumbai.com) संकेतस्थळ आहे, तर नाट्य कलावंतांमध्ये दिलीप प्रभावळकर (www.dilipprabhavalkar.com) आणि प्रशांत दामले (www.prashantdamle.com) यांची संकेतस्थळे आवर्जून भेट देण्याजोगी आहेत. आरोग्य डॉट कॉम (www.aarogya.com) हे आरोग्यविषयक इत्थंभूत माहिती देणारे संकेतस्थळ इंग्रजीप्रमाणेच मराठीतही उपलब्ध आहे. www.pustak.com हे संकेतस्थळ म्हणजे इंटरनेटवरील मराठी पुस्तकांचे दुकानच आहे. येथे प्रत्येक पुस्तकाची डॉलरमध्ये किंमत दिलेली आहे. याशिवाय महाराष्ट्रियन.कॉम (www.maharashtrian.com), मराठी माती डॉट कॉम (marathimati.com), रामराम पावनं डॉट कॉम (www.ramrampavna.com),, मराठी वर्ल्ड डॉट कॉम (www.marathiworld.com) अशी इतरही काही मराठी संकेतस्थळे आहेत. बर्‍याचदा मराठी संकेतस्थळे तयार करताना तांत्रिक समस्या भेडसावतात. केवळ मराठी भाषक संगणक आणि आंतरजालीय तांत्रिक समस्यांची चर्चा घडवण्याच्या दृष्टीने लोकायत हे संकेतस्थळ उपलब्ध आहे.

प्रत्येक संकेतस्थळाला काही अभिव्यक्तीच्या मर्यादा पडतात. त्यामुळे त्यानंतरच्या काळात मराठी माणसाला अभिव्यक्त होण्यासाठी विविध संकेतस्थळांची निर्मिती केली गेली. मायबोली, मिसळपाव, 'मनोगत' ऐसी अक्षरे व 'उपक्रम' ही त्यापैकीच (www.manogat.com & www.mrupakram.org) ही संकेतस्थळे आहेत. या सर्व स्थळांवर अगदी इस्लामपूरपासून ते कॅलिफोर्निया पर्यंतचे सदस्य आहेत. व ते या स्थळांवर पाककृती ते जागतिक विषय यांवर चर्चा करत असतात. 'मनोगत' ने तर शुद्ध मराठी लिखाणाची सोय उपलब्ध करून दिलेली आहे. तर 'उपक्रम' ने खरडवही व व्यक्तिगत निरोप यांची सोय दिलेली आहे. त्यामुळे ज्याप्रमाणे आपण घरी बोलतो त्याप्रमाणे बोलणे शक्य झाले आहे.

यानंतर, म्हणजे सर्वांत महत्त्वाचे व सध्या खूपच प्रसिद्ध असलेले 'मिसळपाव' हे संस्थळ (www.misalpav.com) वरील तिन्ही स्थळांचा उत्तम मिलाफ साधून बनवले आहे. गेल्या अवघ्या दीड वर्षात इथे विविध विषयांवरचे ५००० लेख आहेत. यावरून आपण महाजालावरच्या मराठीच्या प्रगतीचे विश्लेषण करू शकतो. महत्त्वाचे म्हणजे इथे अगदी 'ग्राफिटी' कार अभिजित पेंढारकर ते अर्थविश्लेषक रामदासापर्यंत सर्व लेखक आहेत. त्यामुळे खर्‍या अर्थाने मराठी विश्व जवळ आलेले आहे. याशिवाय बजबजपुरी, मी मराठी इ. स्थळेही बाळसे धरत आहेत. मी मराठी हे संकेतस्थळ राज जैन ह्यांच्या परि्श्रमा्तून निर्माण झाले आहे. सभासदांना अतिशय अद्यावत सुवि्धा देण्यात हे संकेतस्थळ नेहमीच आघाडीवर राहिले आहे. मी मराठी वर होणाया साहित्यविषयक स्पर्धांना वाचकांचा व सभासदांचा भरभरून पाठिंबा मिळवण्यात हे संकेतस्थळ कायम यशस्वी ठरलेले आहे.

याशिवाय विविध राजकीय पक्ष, सामाजिक संस्था यांची स्वतःची मराठी संकेतस्थळे आहेत. नुकतेच मनसेचे एक अतिउत्तम, आपण कल्पनाही करू शकणार नाही असे संस्थळ सुरू झालेले आहे.(www.manase.org) त्यामुळे महाजालावर मराठी लोकशाही मोठया प्रमाणावर नांदते आहे.असे म्हणायला हरकत नाही.

महाजालावर विविध विषयांना वाहून घेतलेली अनेक स्थळे आहेत. अगदी मराठीतून संगणक - प्रश्न सोडवणारे लोकायत (www.lokayat.com) असो, कलाकारांना वाव देणारे मानबिंदू(http://www.maanbindu.com/) हे संकेतस्थळ असो, जुनी नवी मराठी गाणी उप्लब्ध गाणी उपलब्ध करणारे आठवणीतील गाणी(http://www.aathavanitli-gani.com/) असो किंवा माझ्या मराठीचे गायन असे म्हणणारे, मराठी माती(http://www.marathimati.com/) असो किंवा गणपतीला वाहलेले एकमेव .कॉम(http://www.ekmev.com/ekmev_marathi_new.htm) असो. हे प्रत्येक स्थळ उत्तम आहे. याशिवाय अगदी अवकाशावर आधारित अवकाशवेध.कॉम (http://www.avakashvedh.com/)आहे किंवा मराठीतून शुभेच्छापत्रे पाठवण्याचे मराठी वर्ल्ड(http://www.marathiworld.com) आणि वन स्मार्ट क्लिक आहे अगदी चित्रपटांना वाहिलेले मराठी मूव्ही वर्ल्ड. असा कोणताही विषय नाही की ज्यावर मराठी भाषेत संकेतस्थळ नाही. अगदी दासबोधापासून ते आजच्या कवीपर्यंत प्रत्येक विषयावर वेगवेगळी संकेतस्थळे आहेत जी विविध लोकांना उपयोगी पडतात. याशिवाय कुसुमाग्रजांपासून ते जीए पर्यंत प्रत्येकाचे लिखाण त्यांच्या विश्वस्तांनी महाजालावर उपलब्ध केले आहे. फक्त मराठी गझलांना वाहिलेले संस्थळदेखील उत्तमपणे चालू आहे. अगदी मराठी कटटा (www.marathikatta.com) उत्तमपणे चालू असून शिवाजी महाराज ते सावकरांपर्यंत प्रत्येकाचे कार्य महाजालावर उपलब्ध आहे. (www.rajashivaji.com) आणि (www.savarkar.org). एकूणच काय, तर मराठीचा परीघ प्रचंड वाढला आहे. इतकी संस्थळे आहेत की त्यांची ओळख करून द्यायला स्वतंत्र लेखमाला लिहावी लागेल. नेटवरून निघणारे चार ते पाच दिवाळी अंक ते ई- पुस्तके असे सर्व विषय हाताळणे अवघड काम आहे, पण आपल्या मराठी माणसांनी ते आव्हान लीलया पेलले आहे. म्हणूनच या सर्वांचे रंगरूप उत्तम आहे. विश्व संमेलनाचे संस्थळही उत्तम होते. (www.sfssahityasamelan.org) तांत्रिक बाबतीतदेखील ही स्थळे उत्तम आहेत. याचा प्रत्यय आपणाला (www.marathitube.com) सारख्या संस्थळातून मिळतो.^[८]

पारिभाषिक शब्दांची निर्मिती[संपादन]

इंग्रजी शब्दांना चपखल मराठी पारिभाषिक शब्द न आठवणे ही संकेतस्थळांवर मराठीत लेखन करताना येणारी एक अडचण असते. याकरिता विविध मराठी संकेतस्थळांवर विशेष चर्चा पाने निर्माण करून चर्चा केल्या जातात व शब्दभांडार, विक्शनरी अशा माध्यमांतून मराठी शब्दांचे संकलन होते. मराठी शब्दांना जनमानसांत रुजवण्याचे प्रयत्‍नदेखील बरीच संकेतस्थळे करतात.

मराठी संकेतस्थळांसमोरची तांत्रिक आव्हाने[संपादन]

आंतरजालावर या संकेतस्थळांनी मराठी आणले तरी त्यांचा उद्देश त्या त्या संकेतस्थळाची भरभराट व्हावी असा होता का खरोखरच मराठीची भरभराट व्हावी असा होता? उदा. अनेकदा मनोगतावर इथले सॉफ्टवेअर मुक्तस्रोत करावे अशा मागण्या येऊनही मनोगतकारांनी ते टाळले. (त्यात काही धोरणाचा भाग असेल आणि चालक म्हणून तो त्यांचा निर्णय आहे). पण त्यामुळे नवीन संकेतस्थळ तयार करणार्‍यांना अडचणी आल्या. यावर सगळ्यात पहिल्यांदा देवनागरीमध्ये मुक्तस्रोत सुविधा निर्माण करणार्‍या ओंकार जोशींना विसरून चालणार नाही. त्यांनी कुणालाही फुकट देवनागरीत लेखन करता येईल अशी सुविधा निर्माण केली हा मराठी संकेतस्थळांच्या वाटचालीतला मैलाचा दगड आहे.

मराठी ओपनसोर्स या याहू ग्रुपचे सभासद कुठलाही गाजावाजा न करता विविध सॉफ्टवेअरचे स्थानिकीकरण आणि मराठीत भाषांतर करत आहेत. मराठी संकेतस्थळांच्याही पलीकडेही आंतरजालावर मराठी आहे हे विसरून चालणार नाही.

आज द्रुपल आणि गमभन प्रणालीवर अनेक मराठी संकेतस्थळे तयार होत आहेत. पण काही अपवाद वगळता मराठी संकेतस्थळांच्या चालकांपैकी कुणीही त्यांना सापडलेल्या त्रुटी आणि त्यावरचे उपाय यांच्या माहितीची मुक्तपणे देवाणघेवाण करताना दिसत नाहीत. सगळ्यात पहिल्यांदा हा विचार मिलिंद भांडारकर यानी मनोगतावर मांडल्याचे आठवते.

आज गमभन आणि द्रुपल यांनी दिलेले योगदान (इश्यू क्यू) पाहिले तर लोकायत.कॉम, मायबोली.कॉम यासारख्या मोजक्याच संकेतस्थळांनी आपआपल्या परीने हे मुक्तस्रोत जाहीर करून समाजाचे ऋण फेडायचा प्रयत्‍न केलेला दिसतो. माझे स्वतःचे संकेतस्थळ चांगले चालावे म्हणून लठ्ठालठ्ठी चालू असताना या संकेतस्थळांनी सगळ्याच मराठी संकेतस्थळाना फायदा व्हावा म्हणून केलेले प्रयत्‍न, ही बदलती मानसिकता हा आंतरजालावरील मराठी भाषेच्या विकासाचा नक्कीच एक मोठा टप्पा ठरावा.^[९]

संकेतस्थळे ही कोणत्याही साक्षर व्यक्तीस सहज हाताळण्याजोगा मार्ग आहे. परंतु सरळ सामान्य उपयोगकर्त्यांच्या हातात पोहचण्याकरिता आडचणीचा मार्ग अजूनही दूरचा आहे. संकेतस्थळांचे उपलब्ध होणे वाचक-लेखकाकडे संगणक व इंटरनेट सुविधा असण्यावर अवलंबून आहे. संगणक आणि इंटरनेट जेथे उपलब्ध आहेत तेथेही मराठी फाँन्‍ट्‌स उपलब्ध असतीलच याची खात्री नसते. काही संकेतस्थळांवर त्यांचेचे स्वतःचे फ़ॉन्ट्‍स असल्याने तिथे ही अडचण जाणवत नाही. त्याशिवाय ऑपरेटिंग सिस्टिम्ज़ आणि ब्राउझर्स(न्याहाळक) आजही प्राधान्याने इंग्रजी भाषेतच आहेत. मराठी संकेतस्थळे सतत नव्यानव्या तांत्रिक प्रगतीस सामावून घेण्याची आव्हाने पेलण्याचा शक्यतेवढा प्रयत्‍न करताना दिसत आहेत. सध्या मोबाइल फोनवर मराठी संकेतस्थळांची उपलब्धता असणे हे असेच एक आव्हान आहे.^[१०] महाजालावरील मराठीच्या इतिहासास एक तांत्रिकतेचा पदर आहे. जे तांत्रिक टप्पे दरम्यानच्या काळात गाठले गेले त्यांची काळाबरहुकूम नसली तरी टप्प्यांबरहुकूम दखल घ्यायलाच हवी.

महाजालावर मराठीची सुरुवात खरे तर परदेशस्थ भारतीयांनी काढलेल्या संस्कृत डॉक्युमेंट्‌स या संकेतस्थळावरून झाली. या संकेतस्थळाचा उद्देश भारतीय भाषांतील प्राचीन आणि अर्वाचीन साहित्याच्या संकलनाचा होता आणि आहे. त्यांनी इंग्रजी कळफलकावरून देवनागरी लिहिण्याची जी पद्धत विकसित केली तिला आय.ट्रान्स. (इंडियन लँग्वेज ट्रान्सलिटरेशन) म्हणतात. त्याच पद्धतीवर हल्लीच्या सर्व देवनागरी लेखनसुविधा आधारलेल्या आहेत. या स्थळावर हिंदी गाण्यांच्या शब्दांचे जे अभूतपूर्व संकलन करण्यात आलेले आहे त्याला जगाच्या इतिहासात तोड नाही. आय.ट्रान्स‌ साँग्ज़ बुक (Itrans Songs Book) या नावाने ते आजही दिमाखात स्थिर आहे.

कोकण रेल्वेच्या विस्तारादरम्यान सुशा (शिवाजी) टंकांचा विकास होऊन ते वापरासाठी खुलेपणाने उपलब्ध झाले. ही मराठी भाषेच्या तांत्रिक विकासाची पहिली मोठी पायरी होती. मायबोली डॉट कॉमवरही देवनागरी लेखन त्यामुळेच शक्य होऊ शकले होते. दरम्यान फाँटोग्राफीचा उपयोग करून किरण फाँटस, शनिपार फाँट इत्यादी अनेक फाँट्‌स विकसित करून त्याआधारे संकेतस्थळेही बनवली गेली होती. अशाचपैकी बरहा फाँन्ट्‌सने आज आय.एम.ई. काढून सुंदर युनिकोड एकात्मिक लेखनाची सोय केलेली आहे. मात्र या सर्वांमध्ये मनोगतावर उपलब्ध असलेली संपादनसुविधा सर्वांत सशक्त आणि सोईस्कर असल्याने लोक तिचा वापर करून इतर लेखनही करू लागले होते. महाजालापासून दूर असता वापरता येईल अशा युनिकोड संपादकाची खरीखुरी निकड मग जाणवू लागली होती. अशावेळी ॐकार जोशींनी गमभन उपलब्ध करून दिले. आजमितीला गमभनवर आधारित संकेतस्थळेच जास्त आहेत. मराठीच्या विकासास यामुळे सशक्त आधार मिळाला.

२००६ मध्ये राज्य मराठी विकास संस्थेने जनभारती (सीडॅक) आणि महाराष्ट्र शासनाच्या माहिती तंत्रज्ञानविभागाच्या सहकार्याने मराठी संकेतस्थळांची पहिली खुली स्पर्धा आयोजित केलेली होती. तिच्यात प्रभादेवी मुंबईच्या सचिन पिळणकरांच्या 'अवकाशवेध' ह्या संकेतस्थळाला पहिले पारितोषिक मिळाले. डॉ. बाळ फोंडके (सुप्रसिद्ध विज्ञानकथालेखक आणि नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स कम्युनिकेशनचे माजी संचालक) आणि प्रा. मं. गो. राजाध्यक्ष (जे जे स्कूल ऑफ अप्लाइड आर्ट्‌स चे माजी अधिष्ठाते) यांव्यतिरिक्त त्या त्या क्षेत्रांतील तज्ज्ञ परीक्षकांकडून परीक्षण करण्यात आलेले होते. या स्पर्धेत महेश वेलणकरांच्या मनोगताचा दुसरा क्रमांक आला होता. दुवा क्र. १. पिळणकरांच्याच धर्तीवर मग ट्रेक्क्षितिज हे फ्लॅशवर आधारित पदभ्रमणास वाहिलेले नितांतसुंदर संकेतस्थळ डोंबिवलीच्या मुलांनी तयार केले. आपल्या मनोगती जयंतराव कुलकर्णींचा अक्षय यात अग्रभागी होता.

या स्पर्धेनंतर लोकांना शासन याबाबतीत काही करत असल्याचे पहिल्यांदा जाणवले. मात्र सीडॅक यापूर्वीच टंकनिर्मिती, भारतीय भाषांतील परस्परांतील रूपांतरण (ट्रान्सलिटरेशन), शब्दकोषनिर्मिती, प्रकाशकीय शब्दओळख (ऑप्टिकल कॅरेक्टर रेकग्निशन) इत्यादी पैलूंवर काम करू लागलेली होती. मग प्रमोद महाजनांनी भारत सरकारचे माहिती तंत्रज्ञानखाते सुरू केले आणि भारतीय भाषांच्या विकासाकरता ठोस पावले उचलली गेली. आय. आय. टी. पवई, आय. आय. टी. कानपूर इत्यादी संस्थाही आपापल्यापरीने तांत्रिक प्रश्न सोडवण्यासाठी झटत होत्याच. या सार्‍यांचा परिपाक म्हणून भारत सरकारने युनिकोडनिर्मितीमध्ये सहभाग निश्चित केला. मनोगत मात्र युनिकोडचा अंमल करण्यात सर्वांत आघाडीवर होते. युनिकोडचा मग मायबोलीनेही स्वीकार केला. पुढे सकाळने युनिकोडीकरण केले. आणि आता तर युनिकोड जगरहाटीचा भाग झालेले आहे.

भारत सरकारच्या माहिती तंत्रज्ञान खात्याच्या विद्यमाने भारतीय भाषांच्या विकासाखातर निराळे संकेतस्थळ मग काढण्यात आले. त्याद्वारे अनेक तांत्रिक सुविधा उपलब्ध करून देण्यात आल्या. दयानिधी मारन त्या खात्याचे मंत्री असतांना तर देवनागरी लेखनाची सर्व संसाधने असलेली सीडी त्यांनी मोफत वाटली. आता युनिकोडच्या नव्या संस्करणाबाबतही हे संस्थळ महत्त्वाची भूमिका बजावत आहे.

दरम्यान वृत्तपत्रांनी आपापले युनिकोडीकरण सुरू केले. त्यांची त्यांची परस्परसंवादानुकूल संकेतस्थळेही उदयास आली. वाहिन्या आपापल्या उद्दिष्टांना साजेशी संकेतस्थळे मराठीत काढू लागल्या. अनुदिन्या लिहणारेही सरसावले आणि सुरेश भट डॉट कॉम, गदिमा, पुल यांची संकेतस्थळे महाजालावर दिसू लागली. कवितेस, विशेषतः गझलेस बहारीचे दिवस आले. मराठी गझलेस वाहिलेली अनेक संकेतस्थळे निर्माण झाली आणि मराठी कार्यशाळा उदयास आल्या. हा महाजालावरील मराठीच्या विकासाचा एक मोठा टप्पा ठरला आहे.^[११]

मराठी fonts[संपादन]

आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेर (कंटेंट मॅनेजमेंट सॉफ्टवेर)[संपादन]

'आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेर' ('कंटेंट मॅनेजमेंट सॉफ्टवेर', लघुरूप: CMS) म्हणजे संकेतस्थळावरील मजकूर व व्हिडिओ, चित्रे इत्यादी बहुमाध्यमी आशयाचे व्यवस्थापन करणारी सॉफ्टवेर प्रणाली होय. संकेतस्थळावरील विविध प्रकारांतील माहिती वापरकर्त्यांना सोप्या स्वरूपात वापरता यावी, हा आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअरांचा उद्देश असतो. मराठी संकेतस्थळे चालवण्यासाठी ड्रूपल, मीडियाविकी यांसारख्या देवनागरी मराठी लिपी वापरण्यास सक्षम अशा आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअर प्रणाल्या वापरल्या जातात.

ड्रूपल[संपादन]

ड्रूपल (ड्रूपल अधिकृत संकेतस्थळ) हे आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअर चर्चात्मक मराठी संकेतस्थळांमध्ये मोठ्या प्रमाणात वापरले जाते ^[१२]. एनट्रान्स (एनट्रान्स अधिकृत संकेतस्थळ) या देवनागरी टंकलेखनासाठी उपलब्ध पॅकेजातील 'इंडिक वेब इनपुट' या उपयोजनात 'मुक्त जीएनयू परवाना' वापरून काही बाबी बदलून टेक्स्टएरिया आणि टेक्स्टफील्ड यांसाठी लिप्यंतरणाची सोय करण्यात आली आहे. लिप्यंतरणासाठी केवळ उच्चारानुसारी (फोनेटिक) कीबोर्ड ठेवण्यात आला आहे. ड्रूपलशिवाय जूमला, टायपो किंवा अन्य आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअरांसाठीदेखील ही सुविधा किरकोळ बदल करून वापरता येते.^[१३]^[१४]^[१५]^[१६]

मीडियाविकी[संपादन]

मीडियाविकी ([http://www.mediawiki.org/ मीडियाविकी अधिकृत संकेतस्थळ) हे एक लोकप्रिय आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेअर आहे. मराठी विकिपीडिया व मराठी विक्शनरी, मराठी विकिबुक्स, मराठी विकिक्वोट्स यांसारखे मराठीतील अन्य विकिमीडिया सहप्रकल्प या सॉफ्टवेर प्रणालीवर चालतात. हे सॉफ्टवेअर मुक्तस्रोत असून याच्या सॉफ्टवेअर विकसनात सहभाग घेण्यास मुक्तप्रवेश आहे. मराठीतील स्वतःचे स्वतंत्र संकेतस्थळ बनवण्यासाठी कोणासही हे सॉफ्टवेअर मुक्त वापरता येते.

मराठी संकेतस्थळांसमोरची आर्थिक मॉडेले आणि आव्हाने[संपादन]

मराठी संकेतस्थळांचे भविष्यातील स्वरूप[संपादन]

फॉन्ट डाउनलोड करावी लागणारी संकेतस्थळे[संपादन]

किरण भावे यांचे www.kiranfont.com या त्यांनी तयार केलेल्या संकेतस्थळावरून फाँट डाऊनलोड करता येतात.या फाँटाच्या साहाय्यानेही काही मराठी तसेच संस्कृत भाषा, त्यातील विविध विषयांचे साहित्य यांचा परिचय करून देणारे गीर्वाणभारती (www. girvanbharati.com) हे संकेतस्थळ आहेत.

डायनॅमिक फॉन्टमधील संकेतस्थळे[संपादन]

युनिकोडमधील संकेतस्थळे[संपादन]

मराठी संकेतस्थळांचे युनिकोडीकरण[संपादन]

महाराष्ट्र आणि मराठीविषयक पण मराठी भाषेत नसलेली संकेतस्थळे[संपादन]

majhablog.in
www.marathimovieworld.com

अनुदिनी[संपादन]

मुख्य पान: अनुदिनी

प्रत्येक व्यक्तीला आपल्या मनातले विचार व्यक्त करावेसे वाटतात. आणि ती इच्छा ब्लॉग पूर्ण करतात. मराठीत वेगवेगळया विषयांवरचे जवळजवळ १३०० ब्लॉग आहेत.^{[ संदर्भ हवा ]} आणि अनेकजण, अगदी राजू परूळेकरपासून ते सामान्य माणसापर्यंत, बरेच मराठी लोक ब्लॉगद्वारे लिखाण करतात. सर्व ब्लॉग्जची यादी मराठी ब्लॉगविश्व (www.marathiblogs.net) या संकेतस्थळावर एकत्र मिळते.

महाराष्ट्र मंडळांच्या संकेत स्थळांचे कार्य[संपादन]

परदेशात मराठी माणसांनी त्या अनोळखी प्रदेशात मराठी मंडळांची स्थापना करून स्वतःची ओळख जपली. संस्कृती जिवंत ठेवली. जशी मराठी माणसाने प्रगती केली तशीच त्याच्या मंडळांनी. मंडळांच्या कक्षा रुंदावल्या आणि आजमितीस जगभरच्या मराठी मंडळांनी अनेक चांगले उपक्रम राबवत तिथे जन्मलेल्या पुढच्या पिढीला माय मराठीची जपणूक करायला चांगले काम केले आहे. ^[१७]

परदेशस्थ मराठी मंडळांनी गेल्या काही वर्षात महाराष्टातल्या अनेक दिग्गजांना विशेष आमंत्रण देऊन त्यांचा आपल्या कर्मभूमीत सत्कार केला आणि ही मंडळे महाराष्ट्रातील मराठी माणसाला महत्त्वाची वाटू लागली. मराठी प्रसारमाध्यमांनी त्यांच्या उपक्रमांची दखल घ्यायला सुरुवात केली आणि लक्षात आले की ही मंडळे खूप फॉरवर्ड आहेत. महाराष्ट्राच्या प्रगतीसाठी काय करता येईल याचा विचार या मंडळांमध्ये होतोय. महत्त्वाचे म्हणजे या सर्व मंडळांनी आपल्या वेबसाइट तयार करून आपल्या उपक्रमांची सविस्तर माहिती त्यात दिली आहे. कुणाला मंडळाच्या सदस्यांशी संवाद साधायचा असेल, त्यांच्या माध्यमातून महाराष्ट्रासाठी काही करायचे असेल किंवा मराठी संस्कृतीसाठी एखादा उपक्रम राबवायचा असेल तर त्यासाठीचे मार्गदर्शन या मंडळांच्या वेबसाइटवर असते. या साइट बघितल्या तरी तिकडल्या मंडळांचे उपक्रम लक्षात येतात. गुगलवर नुसता marathi mandal असे टाइप करून सर्च केले तरी मराठी मंडळांच्या अनेक साइटची यादीच दिसते. मात्र या सगळ्या साइट पाहताना एक बाब ठळकपणे लक्षात येते ती म्हणजे , अनेक साइटचा बराचसा मजकूर हा इंग्रजीतच आहे. महाराष्ट्र टाइम्सचे लेखक रोहन जुवेकर यांच्या मतानुसार मंडळांचे कार्यक्रम मराठी आणि त्यांच्या साइट मात्र इंग्रजी हा प्रकार समजण्यापलिकडे आहे. सर्वच साइटवर मंडळाची माहिती , त्यांच्या स्थापनेपासूनचा इतिहास , मंडळाचे उपक्रम आणि भविष्यातील कार्यक्रम ही माहिती प्रामुख्याने आहे. तसेच त्यांच्या कार्यक्रमांचे फोटो आहेत.^[१७]

bmmonline.org बृहनमहाराष्ट्र मंडळ या अमेरिकेतील मराठी मंडळाची साइट सर्वांचे तुतारी वाजवतच स्वागत करते. अमेरिकेत १९८१ साली स्थापन झालेल्या बीएमएमचा आतापर्यंतचा इतिहास, त्यांचे उपक्रम याबाबत साइटवर माहिती आहे. अमेरिकेत राहून उत्कृष्ट मराठी साहित्य निर्मितीचा प्रयत्न करणार्या एनआरएमसाठी या साइटवर साहित्य सहवास ही खास लिंक आहे. बीएमएम बझार मध्ये पुस्तक खरेदीची सोय आहे तर बृहनमहाराष्ट्र वृत्त मध्ये मंडळाच्या कार्याचा आढावा घेणारा अहवाल. दरवर्षी कन्व्हेंशनचे आयोजन करणार्या बीएमएमच्या वर्षभरातील अन्य कार्यक्रमांची माहिती आगामी कार्यक्रममध्ये आहे. साइटच्या मुख्य लिंक डावीकडे आहेत. या लिंकवर कर्सर नेताच लिंकचे मराठी नाव वाचण्याची सोय तिथे आहे. या पध्दतीने साइटमधून मराठीपण जपणारी आतल्या पानांवर मात्र इंग्रजीमध्येच वाचावी लागते. याच साइटवर महाराष्ट्र मंडळे येथे अमेरिका आणि कॅनडातील अन्य मराठी मंडळांच्या लिंक पाहण्याची सोय आहे.^[१७]

mbmtoronto.com वेबसाइटला मॉडर्न लूक आहे. कॅनडातल्या मराठी भाषिक मंडळाची mbmtoronto.com ही साइट अमेरिकेच्या बीएमएमच्या सदस्य मंडळांपैकी एका मंडळाची आहे. यात मंडळाचा इतिहास , उपक्रम आणि मंडळाचे सदस्यत्व कसे घ्यायचे याची माहिती देणार्या लिंक्स आहेत. ^[१७]

mmlondon.co.uk लंडनमध्ये असलेल्या महाराष्ट्र मंडळ , लंडनची mmlondon.co.uk ही साइट इंग्लडमधील सर्व मराठी मंडळांची तसेच महाराष्ट्रासाठी कार्यरत अन्य सेवाभावी मंडळाच्या लिंक्स आपल्याला उपलब्ध करून देते. युझफुल लिंक्स मध्ये अनेक सेवाभावी मंडळांच्या साइटची यादी आहे. हेच या साइटचे फार मोठे वैशिष्ट्य आहे. अनेक विशेष उपक्रम राबवणार्या या मंडळाच्यावतीने वाचनालय चालवण्यात येते. क्रिडा महोत्सवाचे आयोजन करण्यात येते. त्याबाबत साइटवर थोडक्यात माहिती आढळते. फोटोंचा संग्रह ही या साइटची खासीयत आहे पण मोठ्या फाइल असल्यामुळे कमी इंटरनेट स्पीड असणार्या भागातील युजरना फोटो पाहणे कठीण आहे.^[१७]

marathi.org.au मराठी मंडळ सिडनीची marathi.org.au ही साइट ऑस्ट्रेलियातील मराठी माणसांच्या उपक्रमांची माहिती मिळवण्यासाठी उपयुक्त आहे. या साइटच्या युझफुल लिंकमध्ये आपल्याला मराठी वृत्तपत्रांच्या वेबसाइटची यादी मिळते. वृत्तपत्रावर क्लिक करून थेट त्याच्या साइटवर जाता येते. साइटवर पैसे भारतात पाठवण्यासाठी मनी ट्रान्सफरची सोय आहे. मंडळाच्या कार्यक्रमांचे फोटो आहेत पण ते खास वाटत नाहीत. हीच या साइटची उणीव आहे.^[१७]

sutra.co.jp/marathi/newSite/main.html जपानच्या तोक्यो मराठी मंडळाची साइटचे ( sutra.co.jp/marathi/newSite/main.html ) वैशिष्ट्य म्हणजे अन्य मंडळांच्या साइटप्रमाणे या साइटची पाने इंग्रजीत नाहीत तर चक्क मराठीत आहेत. साइट जपानी आणि इंग्रजी भाषेतही उपलब्ध आहे.^[१७]

marathimandal-norway.no मराठी मंडळांच्या अन्य साइट पाहून नॉर्वेच्या मंडळाची ( marathimandal-norway.no ) साइट पाहताना मात्र ही साइट बरेच दिवस अपडेट झाली नसावी अशी शंका येते. अतिशय साधी सजावट आणि तीन वर्षांपूर्वीची माहिती त्यात आढळते.^[१७]

mmabudhabi.com mmabudhabi.com या अबुधाबी येथील मराठी मंडळाच्या साइटचे पहिले पान मराठीत मजकुराने भरलेले आहे.^[१७]

maharashtramandalkenya.com अमेरिका , युरोपमध्येच मराठी मंडळे आहेत हा समज दूर करणारे एक मराठी मंडळ आफ्रिकेत नैरोबीत आहे. त्यांनी नुकतीच आपली साइट सुरु केली आहे , maharashtramandalkenya.com .^[१७]

याहू, एम्‌एस्‌एन इत्यादी ग्रुप्सचे मराठी व महाराष्ट्राकरिता योगदान[संपादन]

ऑनलाइन मराठी ग्रुप्स(याहू,गूगल,एम्‌एस्‌एन) आणि (ऑर्कुट,फेसबुक इत्यादींवरील)तसेच (बॅचमेट डॉटकॉम इत्यादी) कम्युनिटीजच्या निर्मितीबद्दल(evolution) व सामाजिक योगदानाबद्दल लिहा, केवळ दुवे नका देऊ! धन्यवाद.

पुरस्कारप्राप्त संकेतस्थळे[संपादन]

महाराष्ट्र शासनातर्फे २००६ मध्ये व २०१० मध्ये अशी दोन वेळा मराठी संकेतस्थळांची स्पर्धा घेतली आहे.

२००६ मध्ये घेतलेल्या मराठी संकेतस्थळांच्या स्पर्धेचा निकाल

राज्य मराठी विकास संस्थेने जनभारती C-DAC व महाराष्ट्र शासनाच्या IT विभागाच्या सहकार्याने मराठी वेबसाइट स्पर्धा घेण्यात आली त्याचे निकाल खालीलप्रमाणे:

•प्रथम पुरस्कार : अवकाशवेध (सचिन पिळणकर, Prabhadevi, Mumbai)

•द्वितीय पुरस्कार : मनोगत (महेश वेलणकर, Florida, U.S.A.)

•तृतीय पुरस्कार : ट्रेक्षितीज (प्राजक्ता महाजन, Dombivali)

•तृतीय पुरस्कार : तरुणाई (वंदना खरे, Pukar, Fort, Mumbai)

•Consolation पुरस्कार पु.ल.देशपांडे (स्मिता मनोहर, kalwa, Thane)

•Consolation पुरस्कार माय कोल्हापूर (एस.वी. रानडे, Sangali)

शेवटच्या फेरीचे परीक्षक होते

◦डॉ.बाळ फोंडके (Ex-Director National Institute of Science Communication)

◦डॉ. अलका इराणी (Chief Investigator, Janabhaaratii)

◦डॉ. अरुणचंद्र पाठक (Executive Editor and Secretary Gazetteers Dept. Govt of Maharashtra)

◦प्रा.एम.जी.राजाध्यक्ष (Ex. Dean. J.J. School of Applied Arts)

◦प्रा. हृषीकेश जोशी (I.I.T. Powai) ◦श्री. अच्युत पालव (Chief Executive,Resonanse Advertising and eminent caligrapher)

२०१० मध्ये घेतलेल्या मराठी संकेतस्थळांच्या स्पर्धेचा निकाल

शासकीय संकेतस्थळांचा गट

प्रथम क्रमांक (रु. १५०००/-) : http://www.yashada.org

द्वितीय क्रमांक (रु. १००००/-) : http://www.adfmaharashtra.in

तृतीय क्रमांक (विभागून) : http://mudkhednp.gov.in (प्रत्येकी रु.२५००/-) : http://www.zpdhule.gov.in

इतर[संपादन]

प्रथम क्रमांक (विभागून) : http://www.arogyavidya.org (प्रत्येकी रु.१७५००/-) : http://www.baljagat.com

द्वितीय क्रमांक (विभागून) : http://www.mr.upakram.org (प्रत्येकी रु.१००००/-) : http://www.sahajach.com

तृतीय क्रमांक (विभागून) : http://www.tukaram.com (प्रत्येकी रु. ७५००/-) : http://www.champralekhan.com

प्राथमिक फेरी श्री.विकास सोनवणी, प्रा. उदय रोटे, श्रीम. काजल नाईक, श्री. अतुल ढेंगरे, प्रा. संतोष क्षीरसागर, प्रा. अविनाश रूगे, श्री. अमोल माळी,श्री. गिरीश पतके, श्रीमती शुभदा नंदर्षी, श्री. अमोल सुरोशे, श्रीमती शारदा सायवन, श्री. उदय कुलकर्णी

अंतिम फेरी श्रीमती अलका इराणी, श्री. सतीश तांबे, श्री. चिन्मय केळकर

राज्य मराठी विकास संस्था - संकेतस्थळ - http://rmvs.maharashtra.gov.in/rmvs/

......................................

शैक्षणिक संकेतस्थळे[संपादन]

http://marathishabda.com/moodle

साहित्यविश्वाला वाहिलेली संकेतस्थळे[संपादन]

मराठी ग्रंथ[संपादन]

www.marathipustake.org मराठी पुस्तके येथून प्रताधिकारमुक्त मराठी पुस्तके मोफत उतरवून घेता येतात

मराठी वृत्तपत्रे[संपादन]

जवळजवळ 15 मराठी वृत्तपत्रांच्या ई - आवृत्या आहेत.( पहा http://batmidar2.blogspot.com/ मराठी वृत्तपत्रे विभाग)विविध वृत्तपत्रांची सतत अपडेट होणारी संस्थळे आहेत. 'ई - सकाळ' ने (www.esakal.com), महाराष्ट्र टाइम्स, लोकसत्ता इत्यादी वृत्तपत्रांच्या संस्थळांच्या वाचकानां प्रतिसाद देण्याची सोय उपलब्ध असते. या विविध ई-पत्रांना दिवसाला लाखो व्यक्ती भेट देतात ^{[ संदर्भ हवा ]}. याशिवाय दोन वृत्तवाहिन्या संस्थळावर उपलब्ध आहेत. फक्त नेटवर असणारे एक चॅनेलदेखील आहे. (www.nautankitv.com) याशिवाय कळते - समजते (www/batamidar2.blogspot.com) द्वारे ई - पत्रकारिताही केली जाते. तर बातमीदार(www.batamidar.blogspot.com) सारखे संस्थळ पत्रकारांवर सतत नजर ठेवून असते.

वृत्तपत्रांचे अधिकॄत संकेतस्थळ या पानावर न देता संबधित वृत्तपत्रविषयक लेखात देण्याची कृपा करावी.

मराठी साप्ताहिके व मासिके[संपादन]

शासकीय संकेतस्थळे[संपादन]

महाराष्ट्र सरकारचे अधिकृत संकेतस्थळ (www.maharashtra.gov.in) संपूर्णपणे मराठीत असून येथे आपण आपल्या(?) भाषेत कोणतीही माहिती मिळवू शकतो. याशिवाय सतत अपडेट राहणारे (www.mahanews.gov.in) हे संकेतस्थळ आहे. याशिवाय जवळजवळ सर्व जिल्ह्यांची आणि महापालिकांची संकेतस्थळे आहेत. महाराष्ट्र खर्‍या अर्थाने ई - गव्हर्नन्स मध्ये पुढारलेले आहे, असे यावरून वाटते. महाराष्ट्राच्या ऐतिहासिक दस्तऐवजाचे महत्त्व असलेली गॅझेटियर्स(दर्शनिका)सुद्धा शासकीय संकेतस्थळांवर उपलब्ध आहेत.

http://www.ildc.in/Marathi/Mindex.aspx मराठी भाषा तंत्रज्ञानामध्ये विकसित उपकरणें सर्वसामान्यांपर्यंत पोहचविण्याच्या उद्देशाने भारत सरकारच्या माहिती तंत्रज्ञान विभागाच्या तरतूदी अंतर्गत www.ildc.gov.in तसेच www.ildc.in वेबसाईट मार्फत व्यवस्था करण्यात आली आहे

शासकीय खाते	संकेतस्थळ
3	4

शैक्षणिक संकेतस्थळे[संपादन]

शैक्षणिक संस्था/विभाग	संकेतस्थळ
3	4

मराठी वेबमास्टर्स[संपादन]

हा/हे साचा /पान/लेख किंवा विभाग सध्या विस्तारला / बदलला /भाषांतरीत केला जात असण्याची शक्यता आहे.
तरीही, आपण या प्रक्रियेस संपादन करून हातभार लावावा अशी या लेखावर काम करित असलेल्या सदस्यांची इच्छा आहे. जर आपणास हा संदेश कोणी लिहिला आहे हे जाणून घ्यायचे असल्यास कृपया या पानाचा इतिहास पहा.

कृपया, हा साचा संपादने झाल्यानंतर काढून टाकणे होत असेल तरच लावावा, अन्यथा लावू नये. जर हे पान संपादन-अवस्थेत नसेल तर हा संदेश काढून टाकावा ही विनंती.

काही उपयुक्त संकेतस्थळे[संपादन]

[२] मराठीमध्ये अत्याधुनिक संकेतस्थळे बनवण्यासाठी आवश्यक ते तंत्रज्ञान, माहिती व सेवा पुरवतात.
कानोकानी.कॉम :मराठीतले लोकप्रिय स्थळ. जे तुम्हाला हवे, ते कानोकानीने तुमच्यापर्यंत पोहोचवावे ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
गूगल मराठीजगत शोध - मराठी व इतर देवनागरी भाषांसाठी (युनिकोड) शोधयंत्र||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

[३]||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

मराठीमाती डॉट कॉम||वर्गीकरण||विशेष/मराठीमाती
मराठीमाती डॉट नेट वर्डप्रेस या संगणक कार्य प्रणालीचा वापर करून बनविलेले मराठीमाती परिवाराचे नविन संकेतस्थळ.
Marathi Maya - Marathi Movies, Theatre, TV, Songs, Lyrics... ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठी पत्रकारांसाठी उपयुक्त वेबलॉग||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठी छोट्या जाहिराती||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
ऐसीअक्षरे जगभर पसरलेल्या मराठी भाषकांच्या खुल्या अभिव्यक्तीसाठी असणारे आंतरजालीय व्यासपीठ. साहित्य आणि चर्चांची प्रतवारी करण्याची आणि वाचकांच्या प्रतिसादांना श्रेणी देण्याची सुविधा देणारे पहिले मराठी संस्थळ.
मनोगत||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
अनामिका मराठी वाचनालय़... ग्रंथालय||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मायबोली||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठीवर्ल्ड||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठी शब्दबंध||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
गुगल मराठी शोध||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठी ब्लॉग्स||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठी मित्र मराठी शिकण्यासाठी||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठी पुस्तके||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठी इंग्रजी शब्दकोश||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठी जगत >> इथे मराठीचिये नगरी...||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठी समुदाय||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
समग्र चिंटू संग्रह (Collection of Chintoo (Chintu) cartoon strips)||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठी शब्द||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मराठीसूची-Free Marathi Link Sharing and Marathi Blogs aggregator||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

मराठी भाषेतील मुक्त शब्दभांडार - http://thebhandarkars.com/shabdabhandar/index.php?title=Main_Page%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

http://saanjavel.blogspot.com/%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास http://www.marathionline.com/%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

http://mr.wikipedia.org/wiki/Main_Page ||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

मराठी भाषेतील विकिपीडियामध्ये आपले स्वागत आहे. 'विकिपीडिया' हा एक मुक्त ज्ञानकोश आहे. ही त्याची मराठी आवृत्ती आपण घडवू शकता. मराठी भाषेत 'विकिपीडिया' संकलित करण्यास हातभार लावा. 'विकिपीडिया'मध्ये लेखांची भर घालण्यासाठी (संकलित/संपादित करण्यासाठी) मदतीचा लेख येथे उपलब्ध आहे. तसेच मराठीचा संगणकीय वापर करण्यासाठीदेखील हा लेख उपयोगी आहे. सध्या(?) 'विकिपीडिया'मध्ये लेखांची एकूण संख्या १३६ आहे. मराठीभाषाप्रेमींनी ह्या उपक्रमाला हातभार लावल्यास विकिपीडिया लवकरच प्रगती करेल.

http://maayboli.com/%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

हे 'मनोगत'प्रमाणेच परंतु किंचित निराळे आहे. ह्यात काही पूर्वनियोजित असे कप्पे असतात. त्यात तुम्ही तुमचे लिखाण लिहू शकता.

http://marathiworld.com%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

http://www.mazikavita.com/main.html%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

माझी कविता

सदर संकेतस्थळावर चंद्रशेखर गोखले, गिरीश ओक, निशिगंधा वाड आदींच्या मोजक्याच कविता उपलब्ध आहेत.

पुलदेशपांडे . नेट

इथे पुलं च्या बहुरूपी व्यक्तिमत्त्वाची ओळख पटवणारे अनेक दुवे आहेत. flash मधील एक "बहुरूपी पुलं"ही. त्यांची अनेक छायाचित्रे, काही पत्रे, काही कविता, लेख, चाहत्यांची पत्रे, हस्ताक्षर इत्यादीही इथे उपलब्ध आहे.

सदर संकेतस्थळास आजवर ३ वर्षात साधारणपणे ८० हजार वेळा भेट दिली गेली आहे..... अर्थात पुन्हापुन्हा भेट देण्याजोगे आहे.

पुलदेशपांडे . नेट http://www.puladeshpande.net/%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

खगोलशास्त्रावरील मराठीतून माहिती देणारे संकेतस्थळ अवकाशवेध. यावर आपली सूर्यमाला, ग्रह, तारे व नक्षत्रांबद्दल माहिती उपलब्ध आहे.

तसेच काही चित्रे, या महिन्याचे आकाश इत्यादी माहिती आहे

http://www.avakashvedh.com%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

http://web.archive.org/web/20041211233538/http://n.1asphost.com/puladeshpande/AntuBarva.html अंतु बर्वा||वर्गीकरण||विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

या दुव्यावर काही मराठी पुस्तके online आहेत. http://www.rasik.com/marathi/index.html%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

जर खरेदी करावीशी वाटली तर येथे पुस्तके विकत मिळतात.

(या संकेतस्थळाचा मी फक्त वाचक आहे. त्याव्यतिरिक्त माझा त्यांच्याशी काही संबंध नाही).

रसिकपुस्तके संकेतस्थळ आहे तर छान; पण या स्थळावरचा मजकूर युनिकोडित नसल्यामुळे ह्या स्थळाचा गूगल, याहू इ. सारख्या सर्वसाधारण शोधसाधनांद्वारे शोध करता येत नाही. म्हणून एखाद्या पुस्तकाबद्दल जर माहिती काढायची असली किंवा विकत घ्यायचे असले तर पानेच्या पाने शोधत बसावी लागतात. जर हे संकेतस्थळ युनिकोडित करण्यात आले तर फ़ायदा होईल; ग्राहकांचा तर होईलच, पण त्यामुळे अधिक पुस्तके विकली गेल्यामुळे रसिकपुस्तकवाल्यांचादेखील. मनोगत युनिकोडित असल्याचा हाच तर मुख्य फ़ायदा मला जाणवतो. उदा.जर कोणाला पोहे बनवण्याची पाकक्रिया हवी असली तर फक्त गूगलवर 'पोहे' हा शब्द शोधण्याची गरज आहे.. हा शोध त्यांना सरळ मनोगतवरच्या रोहिणीच्या पोहे बनवण्याची पाककृती लिहिलेल्या पानावर नेऊन सोडतो.... खरं तर मराठी बातमीपत्राच्या संकेतस्थळांनीसुद्धा युनिकोडचा वापर केला तर आपण बातम्यादेखील गूगलवर सरळ मराठीत शोधू शकू..[४]

http://www.cfilt.iitb.ac.in/marathi_Corpus/ ही काही उपयुक्त मराठी लेख/पुस्तके आहेत. याही दुव्याची माहिती मनोगतावर इतरत्र मिळाली.. वर्गीकरणविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

या ही संकेतस्थळाची माहिती मनोगतानेच दिली (?) इथे मराठीसह अनेक भारतीय भाषांचे विशाल शब्दकोश युनिकोडमधे उपलब्ध आहेत.

http://dsal.uchicago.edu/dictionaries/molesworth/वर्गीकरणविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

डॉट कॉम मधलं मराठी जग[संपादन]

तात्पुरती यादी[संपादन]

मनांतलं- साहित्य व लेखन

बाह्यदुवा नाव	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
माझा ब्लॉग	अनुदिनी
shatatarakaa.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
मी माझाhttp://www.meemaza.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
महाराष्ट्र सरकारचे संकेतस्थळhttp://www.maharashtra.gov.in/marathi/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
शततारका	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास http://sanskrit.gde.to/marathi/shatataarakaa/%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
अरविंदगुप्ताटॉइज.कॉम ह्या संकेतस्थळावर मराठी/हिंदीत अनुवादित केलेली काही पुस्तके आहेत. खेळण्यांच्या विभागात सहज बनवता येतील अशी खेळणीही आहेत.
http://www.aathavanitli-gani.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.apalepl.tk/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.marathimaya.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.archanajoglekar.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.dilipprabhawalkar.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.kalamanch.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.kedarshinde.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.kanokani.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.natak.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.marathimati.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठीमाती
http://www.marathimati.net	वर्गीकरण	विशेष/मराठीमाती
http://www.marathimitra.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.Marathiworld.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.marathishabda.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.meemaza.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.mumbai-masala.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.mymarathi.org/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.Aathavanitli-Gani.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.zeetelevision.com/newzee/alpha-marathi.htm	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.gadima.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.kalamanch.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.kedarshinde.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.natak.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.prashantdamle.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.dailykesari.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.dainikaikya.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.deshdoot.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.deshonnati.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.lokmat.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.loksatta.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.maharashtratimes.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.pudhari.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.saamana.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.esakal.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.tarunbharat.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.avakashvedh.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.bhatkanti-maharashtra.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.bhawishya.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.chintoo.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.ekata.ca/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.aisiakshare.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.maayboli.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.bmmonline.org/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.maharashtrians.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.manacheshlok.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.manogat.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.rss.org	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.bhimashankar.blessingsonthenet.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास http://www.dattamandirpune.com/%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.ramdas.org	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.satpudamanudevi.org	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.shanishinganapur.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.SwamiSamarth.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास http://www.siddhivinayak.org/siddhivinayaknew/index1.htm%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास http://www.shrisaibabasansthan.org%7C%7Cवर्गीकरण%7C%7Cविशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.tukaram.com	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http:http://www.prashantdamle.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
puladeshpande.net/index.php	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.webcitation.org/query?id=1256601304432142&url=www.geocities.com/marathi_poem/index.html	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.ramrampavna.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.aarogya.com/marathi/index.asp	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.amhimarathi.com/home.html	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.girvanabharati.com/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.webcitation.org/query?id=1256572301913705&url=www.geocities.com/gaanni5/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
http://www.geetsargam.net/bhav_geete/	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास
गीतमंजुषा] या संकेतस्थळावर शेकडो मराठी गाण्यांचे बोल गायक, संगीतकार व
गीतकारानुसार मिळतात.	वर्गीकरण	विशेष/मराठी विकिपीडियातील लेखदुवा असल्यास

ऐक्य, केसरी, तरूण भारत, देशोन्नती, देशदूत, पुढारी, महाराष्ट्र टाइम्स, लोकमत, लोकसत्ता, सकाळ, सामना.

header 1	header 2	header 3
row 1, cell 1	row 1, cell 2	row 1, cell 3
row 2, cell 1	row 2, cell 2	row 2, cell 3

हेसुद्धा पाहा[संपादन]

संदर्भ व नोंदी[संपादन]

↑ The website of the world's first-ever web server". Retrieved on 2008-08-30.
↑ Cailliau, Robert. "A Little History of the World Wide Web". Retrieved on 2007-02-16.
↑ ^३.० ^३.१ *[snapshot of the page as it appeared on 23 Feb 2009 01:40:19 GMT गूगल स्नॅपशॉट http://web.archive.org/web/20041220062418/http://loksatta.com/daily/20040627/rvvru06.htm आंतरजाल संदर्भ १५ एप्रील २००९]
↑ [१]
↑ ^५.० ^५.१ महाजालावरील मराठीचा इतिहास-१-नरेन्द्र गोळे
↑ ^६.० ^६.१ ^६.२ मायबोली वरील ऋणनिर्देश जसा १९ जून २००९ ला १२.१० दुपारी दिसला.
↑ ^७.० ^७.१ ^७.२ This is Google's cache of http://www.misalpav.com/node/96. It is a snapshot of the page as it appeared on 29 Mar 2009 10:25:47 GMT. The current page could have changed in the meantime.
- वरील दुव्याची वेबॅक मशिनवरील आवृत्ती जानेवारी १५, २०१० (वरील दुव्यात त्रुटी जाणवल्याने वेबॅक मशिन वापरुन ही आवृत्ती मिळवलेली आहे.)
↑ मिसळपाव संकेतस्थळावरील विनायक वा.पाचलग यांचा लेख
↑ जितेनचा प्रतिसाद
↑ लोकायतवर मोबाईलवर मराठी संकेतस्थळे ही चर्चा १९ जून २००९ १ वाजून ४२ मिनिटांनी दिसली. त्याप्रमाणे
↑ महाजालावरील मराठीचा इतिहास-२ -नरेन्द्र गोळे
↑ http://www.drupal.in/
↑ मायबोली प्रणाली
↑ गमभन
↑ http://www.manogat.com/node/8141
↑ उपक्रम प्रणाली
↑ ^१७.० ^१७.१ ^१७.२ ^१७.३ ^१७.४ ^१७.५ ^१७.६ ^१७.७ ^१७.८ ^१७.९ [maharashtratimes.indiatimes.com/international/global-maharashtra/-/articleshow/4964962.cms? डॉट कॉम मधलं मराठी जग महाराष्ट्रटाइम्स दिनांक Jul 9, 2009, 07.40 PM IST लेखक रोहन जुवेकर] संस्थळावरील लेख जसा पाहीला

नोंदी[संपादन]

[1] The website of the world's first-ever web server". Retrieved on 2008-08-30.

[2] Cailliau, Robert. "A Little History of the World Wide Web". Retrieved on 2007-02-16.

[.E0.A4.86.E0.A4.82.E0.A4.A4.E0.A4.B0.E0.A4.9C.E0.A4.BE.E0.A4.B2_.E0.A4.B8.E0.A4.82.E0.A4.A6.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.AD_.E0.A5.A7.E0.A5.AB_.E0.A4.8F.E0.A4.AA.E0.A5.8D.E0.A4.B0.E0.A5.80.E0.A4.B2_.E0.A5.A8.E0.A5.A6.E0.A5.A6.E0.A5.AF-3] ३.० ^३.१ *[snapshot of the page as it appeared on 23 Feb 2009 01:40:19 GMT गूगल स्नॅपशॉट http://web.archive.org/web/20041220062418/http://loksatta.com/daily/20040627/rvvru06.htm आंतरजाल संदर्भ १५ एप्रील २००९]

[4] [१]

[manogat.com-5] ५.० ^५.१ महाजालावरील मराठीचा इतिहास-१-नरेन्द्र गोळे

[.E0.A4.8B.E0.A4.A3.E0.A4.A8.E0.A4.BF.E0.A4.B0.E0.A5.8D.E0.A4.A6.E0.A5.87.E0.A4.B6-6] ६.० ^६.१ ^६.२ मायबोली वरील ऋणनिर्देश जसा १९ जून २००९ ला १२.१० दुपारी दिसला.

[misalpav.com-7] ७.० ^७.१ ^७.२ This is Google's cache of http://www.misalpav.com/node/96. It is a snapshot of the page as it appeared on 29 Mar 2009 10:25:47 GMT. The current page could have changed in the meantime.

वरील दुव्याची वेबॅक मशिनवरील आवृत्ती जानेवारी १५, २०१० (वरील दुव्यात त्रुटी जाणवल्याने वेबॅक मशिन वापरुन ही आवृत्ती मिळवलेली आहे.)

[8] वरील दुव्याची वेबॅक मशिनवरील आवृत्ती जानेवारी १५, २०१० (वरील दुव्यात त्रुटी जाणवल्याने वेबॅक मशिन वापरुन ही आवृत्ती मिळवलेली आहे.)

[8] मिसळपाव संकेतस्थळावरील विनायक वा.पाचलग यांचा लेख

[9] जितेनचा प्रतिसाद

[10] लोकायतवर मोबाईलवर मराठी संकेतस्थळे ही चर्चा १९ जून २००९ १ वाजून ४२ मिनिटांनी दिसली. त्याप्रमाणे

[11] महाजालावरील मराठीचा इतिहास-२ -नरेन्द्र गोळे

[12] ttp://www.drupal.in/

[13] मायबोली प्रणाली

[14] गमभन

[15] ttp://www.manogat.com/node/8141

[16] उपक्रम प्रणाली

[.E0.A4.B0.E0.A5.8B.E0.A4.B9.E0.A4.A8_.E0.A4.9C.E0.A5.81.E0.A4.B5.E0.A5.87.E0.A4.95.E0.A4.B0-17] १७.० ^१७.१ ^१७.२ ^१७.३ ^१७.४ ^१७.५ ^१७.६ ^१७.७ ^१७.८ ^१७.९ [maharashtratimes.indiatimes.com/international/global-maharashtra/-/articleshow/4964962.cms? डॉट कॉम मधलं मराठी जग महाराष्ट्रटाइम्स दिनांक Jul 9, 2009, 07.40 PM IST लेखक रोहन जुवेकर] संस्थळावरील लेख जसा पाहीला

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[१५]

[१६]

[१७]

मराठी संकेतस्थळे

मराठी संकेतस्थळांच्या निर्मितीचा इतिहास[संपादन]

मराठीतील पहिले संकेत स्थळ[संपादन]

मराठी संकेतस्थळांच्या विकासाचे टप्पे[संपादन]

मराठी संकेतस्थळांचे शैक्षणिक,सामाजिक आणि सांस्कृतिक योगदान[संपादन]

पारिभाषिक शब्दांची निर्मिती[संपादन]

मराठी संकेतस्थळांसमोरची तांत्रिक आव्हाने[संपादन]

मराठी fonts[संपादन]

आशय व्यवस्थापन सॉफ्टवेर (कंटेंट मॅनेजमेंट सॉफ्टवेर)[संपादन]

ड्रूपल[संपादन]

मीडियाविकी[संपादन]

मराठी संकेतस्थळांसमोरची आर्थिक मॉडेले आणि आव्हाने[संपादन]

मराठी संकेतस्थळांचे भविष्यातील स्वरूप[संपादन]

फॉन्ट डाउनलोड करावी लागणारी संकेतस्थळे[संपादन]

डायनॅमिक फॉन्टमधील संकेतस्थळे[संपादन]

युनिकोडमधील संकेतस्थळे[संपादन]

मराठी संकेतस्थळांचे युनिकोडीकरण[संपादन]

लोकप्रिय संकेतस्थळे[संपादन]

महाराष्ट्र आणि मराठीविषयक पण मराठी भाषेत नसलेली संकेतस्थळे[संपादन]

अनुदिनी[संपादन]

महाराष्ट्र मंडळांच्या संकेत स्थळांचे कार्य[संपादन]

याहू, एम्‌एस्‌एन इत्यादी ग्रुप्सचे मराठी व महाराष्ट्राकरिता योगदान[संपादन]

पुरस्कारप्राप्त संकेतस्थळे[संपादन]

इतर[संपादन]

शैक्षणिक संकेतस्थळे[संपादन]

साहित्यविश्वाला वाहिलेली संकेतस्थळे[संपादन]

मराठी ग्रंथ[संपादन]

मराठी वृत्तपत्रे[संपादन]

मराठी साप्ताहिके व मासिके[संपादन]

शासकीय संकेतस्थळे[संपादन]

शैक्षणिक संकेतस्थळे[संपादन]

मराठी वेबमास्टर्स[संपादन]

काही उपयुक्त संकेतस्थळे[संपादन]

डॉट कॉम मधलं मराठी जग[संपादन]

तात्पुरती यादी[संपादन]

हेसुद्धा पाहा[संपादन]

संदर्भ व नोंदी[संपादन]

नोंदी[संपादन]

दिक्चालन यादी

शोध