Jump to content

"नारायण श्रीपाद राजहंस" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
इतिहास न्याहाळा
← मागील फरकपुढील फरक →
Content deleted Content added
दृश्यविकिमजकूर
ज (चर्चा | योगदान)
५७,२९९ edits
No edit summary
ज (चर्चा | योगदान)
५७,२९९ edits
No edit summary
ओळ १: ओळ १:
{{माहितीचौकट गायक
{{माहितीचौकट गायक
| नाव = {{लेखनाव}}
| नाव = बालगंधर्व
| चित्र = Bal Gandharv.jpg
| चित्र = Bal Gandharv.jpg
| चित्रशीर्षक = नाटकात स्त्री-भूमिकेतील वेशभूषेत नारायण राजहंस (इ.स. १९२४)
| चित्रशीर्षक = नाटकात स्त्री-भूमिकेतील वेशभूषेत नारायण राजहंस (इ.स. १९२४)
ओळ ६९: ओळ ६९:
=== साहित्यातून ===
=== साहित्यातून ===
* {{स्रोत पुस्तक | दुवा = http://books.google.com/books?id=X55UcgAACAAJ&dq=Bal+Gandharva&hl=en&ei=RQ_FTbDDK8KIrAfFram3BA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA | शीर्षक = ''बालगंधर्व: द नॉनपॅरेल थेस्पियन'' | लेखक = मोहन नाडकर्णी | प्रकाशक = नॅशनल बुक ट्रस्ट | वर्ष = इ.स. २००२ | पृष्ठे = ७७ | भाषा = इंग्लिश }}
* {{स्रोत पुस्तक | दुवा = http://books.google.com/books?id=X55UcgAACAAJ&dq=Bal+Gandharva&hl=en&ei=RQ_FTbDDK8KIrAfFram3BA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA | शीर्षक = ''बालगंधर्व: द नॉनपॅरेल थेस्पियन'' | लेखक = मोहन नाडकर्णी | प्रकाशक = नॅशनल बुक ट्रस्ट | वर्ष = इ.स. २००२ | पृष्ठे = ७७ | भाषा = इंग्लिश }}
* असा बालगंधर्व (कादंबरी, लेखक [[अभिराम भडकमकर]])
* असा बालगंधर्व (कादंबरी, लेखक [[अभिराम भडकमकर]]) .या पुस्तकाला ‘महाराष्ट्र साहित्य परिषदे’चा ह. ना. आपटे पुरस्कार मिळाला आहे. (२०१२)
* बालगंधर्व - व्यक्ती आणि कार्य (लेखिका : [[मोहिनी वर्दे]])
* बालगंधर्व - व्यक्ती आणि कार्य (लेखिका : [[मोहिनी वर्दे]])
* बालगंधर्व यांचे चरित्र (लेखक : बापूकाका राजहंस)
* बालगंधर्व यांचे चरित्र (लेखक : बापूकाका राजहंस)
ओळ ७६: ओळ ७६:
* Balgandharva and the Marathi theatre (इंग्रजी, लेखक : ज्ञानेश्वर नाडकर्णी)
* Balgandharva and the Marathi theatre (इंग्रजी, लेखक : ज्ञानेश्वर नाडकर्णी)
* Bal Gandharva: The Nonpareil Thespian (इंग्रजी, लेखक मोहन नाडकर्णी)
* Bal Gandharva: The Nonpareil Thespian (इंग्रजी, लेखक मोहन नाडकर्णी)

==स्मृतिस्थळे==
* भिलवडी -नागठाणे (तालुका पलूस) या बालगंधर्वांच्या जन्मस्थानी येथील बालगंधर्व स्मारक समितीतर्फे एक स्मारक उभे केले जात आहे.
* [[पुणे]] शहरात ’बालगंधर्व रंगमिंदिर’ नावाचे एक नाट्यगृह आहे.
* नागठाणे गावात, तासगाव जीवन विकास संस्थेचे ’नारायणराव राजहंस उर्फ बालगंधर्व विद्यालय’ आहे.


=== चित्रपट माध्यमांतून ===
=== चित्रपट माध्यमांतून ===
ओळ ८५: ओळ ९०:
* भारत सरकारने बालगंधर्वाना इ.स. १९६४ साली [[पद्मभूषण]] ह्या पुरस्काराने गौरविले.<ref>{{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.indianetzone.com/40/1964_padma_bhushan_awardees.htm | शीर्षक = ''१९६४ पद्मभूषण अवॉर्डीज'' (''इ.स. १९६४ पद्मभूषण पुरस्कारविजेते'') | भाषा = इंग्लिश }}</ref>
* भारत सरकारने बालगंधर्वाना इ.स. १९६४ साली [[पद्मभूषण]] ह्या पुरस्काराने गौरविले.<ref>{{स्रोत संकेतस्थळ | दुवा = http://www.indianetzone.com/40/1964_padma_bhushan_awardees.htm | शीर्षक = ''१९६४ पद्मभूषण अवॉर्डीज'' (''इ.स. १९६४ पद्मभूषण पुरस्कारविजेते'') | भाषा = इंग्लिश }}</ref>
* [[विष्णुदास भावे]] यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ सांगलीची अखिल भारतीय नाट्य विद्यामंदिर समिती ही इसवी सनाच्या १९६० सालापासून '''विष्णुदास भावे''' [[पुरस्कार]] देत आली आहे. [[बालगंधर्व]] यांना हा [[पुरस्कार]] मिळाला आहे.
* [[विष्णुदास भावे]] यांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ सांगलीची अखिल भारतीय नाट्य विद्यामंदिर समिती ही इसवी सनाच्या १९६० सालापासून '''विष्णुदास भावे''' [[पुरस्कार]] देत आली आहे. [[बालगंधर्व]] यांना हा [[पुरस्कार]] मिळाला आहे.

==बालगंधर्व यांच्या नावाने दिले जाणारे पुरस्कार==
* [[पुणे महानगरपालिका|पुणे महानगरपालिकेतर्फे]] इ.स. २०११ सालापासून दिला जाणारा बालगंधर्व (मुख्य) पुरस्कार आणि बालगंधर्व सहपुरस्कार
* ’बालगंधर्व रसिक मंडळा’तर्फे दिला जाणारा बालगंधर्व गुणगैरव पुरस्कार
* नागठाणेच्या बालगंधर्व समितीतर्फे दरवर्षी नाट्यअभिनय किंवा संगीत क्षेत्रात उल्लेखनीय कार्य करणार्‍या कलावंताला इ.स. २०१० सालापासून बालगंधर्व पुरस्कार व युवा बालगंधर्व पुरस्कार दिले जातात.
* बालगंधर्व परिवारातर्फे दरवर्षी एका नाट्यकलावंताला बालगंधर्व ‘जीवनगौरव पुरस्कार’ आणि सुमारे २५ रंगकर्मींना अन्य बालगंधर्व पुरस्कार दिले जातात.


== संदर्भ व नोंदी ==
== संदर्भ व नोंदी ==

१८:५८, १९ जुलै २०१५ ची आवृत्ती

बालगंधर्व

नाटकात स्त्री-भूमिकेतील वेशभूषेत नारायण राजहंस (इ.स. १९२४)
टोपणनावे बालगंधर्व
आयुष्य
जन्म जून २६, इ.स. १८८८
जन्म स्थान नागठाणे, पलुस तालुका सांगली जिल्हा, महाराष्ट्र, भारत
मृत्यू इ.स. १९६७
व्यक्तिगत माहिती
धर्म हिंदू
नागरिकत्व भारतीय
देश भारत ध्वज भारत
भाषा मराठी
पारिवारिक माहिती
वडील श्रीपाद राजहंस
जोडीदार गोहर कर्नाटकी
संगीत साधना
गायन प्रकार हिंदुस्थानी शास्त्रीय गायन
संगीत कारकीर्द
पेशा गायकी, अभिनय, गायन (संगीत नाटके)
कारकिर्दीचा काळ इ.स. १९०५ - इ.स. १९५५
गौरव
विशेष उपाधी बालगंधर्व
पुरस्कार पद्मभूषण, संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार

नारायण श्रीपाद राजहंस, ऊर्फ बालगंधर्व, (जन्म : २६ जून, इ.स. १८८८ ; नागठाणे, सांगली, महाराष्ट्र - मृत्यू १५ जुलै, इ.स. १९६७) या नावाने अधिक लोकप्रिय असलेले विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळातील मराठी रंगभूमी आणि चित्रपटांतील अभिनेता, गायक आणि नाट्यनिर्माते. रंगभूमीवर स्त्रिया अभिनय करीत नसतानाच्या काळात आपल्या हुबेहुब रंगवलेल्या स्त्री-भूमिकांमुळे बालगंधर्वांनी मोठी लोकप्रियता मिळवली. नाट्यगीतांसह ख्याल, ठुमरी, गझल, दादरा, भक्तिगीते यांसारख्या गायन प्रकारांवरही त्यांचे विलक्षण प्रभुत्व होते.[१]

जन्म

नारायण श्रीपाद राजहंस यांचा जन्म जून २६, इ.स. १८८८ रोजी सांगली जिल्ह्यातील पलुस तालुक्यात नागठाणे या गावी झाला.

कारकीर्द

बालगंधर्व भास्करबुवा बखले यांचे शिष्य आणि मास्तर कृष्णरावांचे गुरुबंधू होत. कारकिर्दीच्या सुरुवातीच्या काळात त्यांचे गाणे ऐकून बाळ गंगाधर टिळकांनी त्यांना बालगंधर्व ही पदवी बहाल केली. पुढे ते त्याच नावाने लोकप्रिय झाले.[२]

बालगंधर्वांची रंगभूमीवरील कारकीर्द किर्लोस्कर संगीत मंडळी या नाट्यसंस्थेत इ.स. १९०५ साली आरंभली. मात्र तिचे एक भागीदार नानासाहेब जोगळेकर यांच्या इ.स. १९११ मध्ये निधनानंतर संस्थेत वाद झाले. परिणामी इ.स. १९१३ मध्ये बालगंधर्वांनी, गणेश गोविंद (गणपतराव) बोडस आणि गोविंदराव टेंबे यांच्यासह ती संस्था सोडली आणि गंधर्व संगीत मंडळीची स्थापना केली. मात्र इ.स. १९२१ मध्ये कर्जात अडकलेल्या या नव्या कंपनीचे नारायणराव राजहंस हे एकमेव मालक होते. त्यानंतर त्यांच्या नाटकांनी मिळवलेल्या लोकप्रियतेच्या जोरावर त्यापुढच्या सात वर्षांत कंपनीने सर्व देणी फेडली. मात्र त्यापुढच्या काळात या संस्थेची आर्थिक स्थिती चढउताराचीच राहिली. नाटकाच्या प्रॉपर्टीसह अनेक गोष्टींमध्ये दर्जा आणि अस्सलपणा राखण्याचा बालगंधर्वांचा आग्रह हेही त्याचे एक कारण सांगितले जाते. प्रभात फिल्म कंपनीसाठी बालगंधर्वांनी ‘धर्मात्मा’ चित्रपटात संत एकनाथांची भूमिकाही केली.

बालगंधर्वानी आपल्या भूमिका साकारनाच संगीत नाटक आणि नाट्यसंगीत हे कलाप्रकार मध्यमवर्गीय महाराष्ट्रीय कुटुंबांमध्ये लोकप्रिय केले. नाटककार अण्णासाहेब किर्लोस्कर, गोविंद बल्लाळ देवल, श्रीपाद कृष्ण कोल्हटकर, काकासाहेब खाडिलकर, राम गणेश गडकरी आणि वसंत शांताराम देसाई प्रभृतींनी लिहीलेली अनेक संगीत नाटके बालगंधर्वांनी केली.

भाऊराव कोल्हटकरांच्या इ.स. १९०१ मधील निधनानंतर जेंव्हा संगीत नाटक परंपरेला उतरती कळा आली, त्यानंतर बालगंधर्वांनी या परंपरेत मोलाची भर घालत ती पुढे नेण्याचे महत्त्वाचे कार्य केले. इ.स. १९२९ सालच्या ४२ व्या मराठी नाट्य संमेलनाचे अध्यक्षपदही त्यांनी भूषविले होते.

स्त्री भूमिकांसाठी महिला कलाकारांची गरज निर्माण झाल्यानंतर एप्रिल इ.स. १९३८ मध्ये गोहर कर्नाटकी यांचा गंधर्व नाटक मंडळीत समावेश झाला. इ.स. 1967 मध्ये बालगंधर्वांच्या मृत्यू झाला. गोहरबाईंनी त्यानंतर कंपनीचा कारभार सांभाळण्यातही सहभाग दिला. इ.स. १९५१मध्ये नारायणरावांनी गोहरबाईंशी कायदेशीर विवाह केला.

त्यांनी संगीत सौभद्र, संगीत मृच्छकटिक, संगीत शाकुंतल, संगीत मानापमान, संगीत संशयकल्लोळ, संगीत शारदा, संगीत मूकनायक, संगीत स्वयंवर, संगीत विद्याहरण, संगीत एकच प्याला सह एकूण २५ विविध नाटकांत भूमिका केल्या. त्यांची संगीत शाकुंतल नाटकातील ‘शकुंतला’ व मानापमान नाटकातील ‘भामिनी’ या भूमिकांमुळे एक प्रतिभावंत कलाकार म्हणून त्यांचे नाव सर्वत्र झाले. इ.स. १९५५ रोजी त्यांनी एकच प्याला नाटकात साकार केलेली सिंधू ही त्यांची शेवटची भूमिका ठरली. त्यानंतर त्यांनी रंगभूमीवरून निवृत्ती घेतली.

निधन

१५ जुलै १९६७ रोजी वृद्धापकाळामुळे व दीर्घ आजाराने बालगंधर्वांचे निधन झाले.

वारसा

इ.स. १९६८ साली पुणे महापालिकेने बालगंधर्व रंगमंदिर हे नाट्यगृह त्यांचे स्मृतिमंदिर तयार केले. ज्येष्ठ साहित्यिक पु. ल. देशपांडे यांनी यात पुढाकार घेतला होता, तर त्याचे उद्‌घाटन आचार्य अत्रे यांनी केले. खुद्द बालगंधर्व हयात असताना त्यांच्या हस्ते जिमखान्यावर या वास्तूसाठी भूमिपूजन झाले होते.[३]

चरित्रवर्णन

चित्र:बालगंधर्व.gif
बालगंधर्व यांचे पोस्टाचे तिकीट १९८८

साहित्यातून

  • मोहन नाडकर्णी. (इंग्लिश भाषेत). pp. ७७ http://books.google.com/books?id=X55UcgAACAAJ&dq=Bal+Gandharva&hl=en&ei=RQ_FTbDDK8KIrAfFram3BA&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA. Missing or empty |title= (सहाय्य)CS1 maint: unrecognized language (link)
  • असा बालगंधर्व (कादंबरी, लेखक अभिराम भडकमकर) .या पुस्तकाला ‘महाराष्ट्र साहित्य परिषदे’चा ह. ना. आपटे पुरस्कार मिळाला आहे. (२०१२)
  • बालगंधर्व - व्यक्ती आणि कार्य (लेखिका : मोहिनी वर्दे)
  • बालगंधर्व यांचे चरित्र (लेखक : बापूकाका राजहंस)
  • मी पाहिलेले बालगंधर्व (लेखक : बबनराव नावडीकर)
  • गंधर्वगाथा (लेखक : भा.द. खेर
  • Balgandharva and the Marathi theatre (इंग्रजी, लेखक : ज्ञानेश्वर नाडकर्णी)
  • Bal Gandharva: The Nonpareil Thespian (इंग्रजी, लेखक मोहन नाडकर्णी)

स्मृतिस्थळे

  • भिलवडी -नागठाणे (तालुका पलूस) या बालगंधर्वांच्या जन्मस्थानी येथील बालगंधर्व स्मारक समितीतर्फे एक स्मारक उभे केले जात आहे.
  • पुणे शहरात ’बालगंधर्व रंगमिंदिर’ नावाचे एक नाट्यगृह आहे.
  • नागठाणे गावात, तासगाव जीवन विकास संस्थेचे ’नारायणराव राजहंस उर्फ बालगंधर्व विद्यालय’ आहे.

चित्रपट माध्यमांतून

पुरस्कार

बालगंधर्व यांच्या नावाने दिले जाणारे पुरस्कार

  • पुणे महानगरपालिकेतर्फे इ.स. २०११ सालापासून दिला जाणारा बालगंधर्व (मुख्य) पुरस्कार आणि बालगंधर्व सहपुरस्कार
  • ’बालगंधर्व रसिक मंडळा’तर्फे दिला जाणारा बालगंधर्व गुणगैरव पुरस्कार
  • नागठाणेच्या बालगंधर्व समितीतर्फे दरवर्षी नाट्यअभिनय किंवा संगीत क्षेत्रात उल्लेखनीय कार्य करणार्‍या कलावंताला इ.स. २०१० सालापासून बालगंधर्व पुरस्कार व युवा बालगंधर्व पुरस्कार दिले जातात.
  • बालगंधर्व परिवारातर्फे दरवर्षी एका नाट्यकलावंताला बालगंधर्व ‘जीवनगौरव पुरस्कार’ आणि सुमारे २५ रंगकर्मींना अन्य बालगंधर्व पुरस्कार दिले जातात.

संदर्भ व नोंदी

  1. ^ सौमित्र पोटे. (मराठी भाषेत) http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/8183293.cms. Missing or empty |title= (सहाय्य)CS1 maint: unrecognized language (link)
  2. ^ (इंग्लिश भाषेत) http://www.hinduonnet.com/2001/04/06/stories/0206000p.htm. Missing or empty |title= (सहाय्य)CS1 maint: unrecognized language (link)
  3. ^ http://maharashtratimes.indiatimes.com/articleshow/msid-3153134,prtpage-1.cms. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  4. ^ http://www.telegraphindia.com/1021113/asp/calcutta/story_1381093.asp. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  5. ^ (इंग्लिश भाषेत) http://www.indianetzone.com/40/1964_padma_bhushan_awardees.htm. Missing or empty |title= (सहाय्य)CS1 maint: unrecognized language (link)

बाह्य दुवे

संगीत विषयाशी संबंधीत हा लेख अपूर्ण आहे आणि पूर्ण करण्यास आपण हातभार लावू शकता. हा लेख संपादित करण्यासाठी येथे टिचकी द्या.
'विकिपीडिया' मध्ये अपूर्ण लेख संपादित करण्यासाठी मदतीचा लेख येथे उपलब्ध आहे.

"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=नारायण_श्रीपाद_राजहंस&oldid=1344353" पासून हुडकले