सांगली जिल्हा

सांगली जिल्हा
महाराष्ट्र राज्यातील जिल्हा
सांगली जिल्हा चे स्थान महाराष्ट्र मधील स्थान
देश	भारत
राज्य	महाराष्ट्र
विभागाचे नाव	पुणे विभाग
मुख्यालय	सांगली
तालुके	शिराळा - वाळवा - तासगांव - खानापूर (विटा) - आटपाडी - कवठेमहांकाळ - मिरज - पलुस - जत - कडेगांव
क्षेत्रफळ
- एकूण	८,५७८ चौरस किमी (३,३१२ चौ. मैल)
लोकसंख्या
-एकूण	२८२०५७५ (२०११)
-लोकसंख्या घनता	३२८ प्रति चौरस किमी (८५० /चौ. मैल)
-शहरी लोकसंख्या	२४%
-साक्षरता दर	८२.६२%
-लिंग गुणोत्तर	१.०३ ♂/♀
प्रशासन
-जिल्हाधिकारी	श्याम वर्धने
-लोकसभा मतदारसंघ	सांगली (लोकसभा मतदारसंघ), हातकणंगले (लोकसभा मतदारसंघ)
-विधानसभा मतदारसंघ	इस्लामपूर • खानापूर • जत • तासगाव-कवठे महाकाळ • पलूस-कडेगाव • मिरज • शिराळा • सांगली
-खासदार	प्रतीक पाटील, राजू शेट्टी
पर्जन्य
-वार्षिक पर्जन्यमान	रुपांतरण त्रूटी: मूल्य "४००-४५०" अंकातच आवश्यक आहे
संकेतस्थळ

हा लेख सांगली जिल्ह्याविषयी आहे. सांगली शहराच्या माहितीसाठी येथे टिचकी द्या

भूगोल

सांगली जिल्हा महाराष्ट्राच्या दक्षिण व आग्नेय दिशेला आहे. जिल्ह्याचे क्षेत्रफळ सुमारे ८,५७२ चौ. कि. मी. असून जिल्ह्याच्या उत्तरेला व वायव्येला सातारा, उत्तर व ईशान्येला सोलापूर, पूर्वेला विजापूर (कर्नाटक), दक्षिणेला बेळगाव(कर्नाटक) ,नैऋत्येला कोल्हापूर व पश्चिमेला रत्नागिरी हे जिल्हे आहेत. पश्चिमेकडील शिराळा तालुका सह्याद्रीच्या मुख्य रांगेत येतो. जिल्ह्याचा पश्चिम भाग डोंगराळ आहे. कृष्णा खोऱ्याचा परिसर मात्र सपाट मैदानी स्वरूपाचा आहे.

सांगली जिल्ह्यातील तालुके- शिराळा, वाळवा, तासगांव, खानापूर (विटा), आटपाडी, कवठेमहांकाळ, मिरज, पलूस, जत व कडेगांव

सांगली जिल्हा कृष्णा, वारणा नदी व उत्तरेस महादेवाच्या डोंगराखालील पठार व माणगंगा नदीच्या पात्रात वसला आहे. कृष्णा नदीची जिल्ह्यातली लांबी १०५ कि.मी आहे. जिल्ह्याचे तापमान किमान १४ से. व कमाल ४२ से. यामध्ये असते. जिल्ह्याचे सरासरी पर्जन्यमान ४००-४५० मी.मी आहे. जिल्ह्याची २००१सालची लोकसंख्या २८,२०,५७५ इतकी आहे.

निर्मिती

सातारा जिल्हयाच्या दक्षिणेचे चार तालुके व कर्नाटक सीमेलगतचे दोन तालुके मिळून १-८-१९४९ साली सहा तालुक्यांचा दक्षिण सातारा जिल्हा निर्माण झाला होता. त्यामध्ये जत, औंध, कुरुदवाड, मिरज व सांगली संस्थानिकांच्या अधिपत्याखालील गावांचा समावेश होता. पुढे संयुक्त महाराष्टाच्या स्थापनेनंतर २१ नोव्हेंबर १९६० रोजी दक्षिण सातारा या जिल्हयाचे सांगली जिल्हा असे नामकरण केले. या जिल्हयात १९६५ साली कवठेमहांकाळ व आटपाडी हे नवे दोन तालुके निर्माण झाले. १९९९ साली तत्कालीन महाराष्ट्र सरकारने(युती सरकारने) पलूस तालुक्याची आणि नंतरच्या सरकारने २८ मार्च २००२ रोजी जिल्ह्यात कडेगाव नावाच्या १०व्या तालुक्याची निर्मिती केली. दहा तालुक्यांच्या सांगली जिल्हयाचे क्षेत्रफळ ८५७२ चौरस किमी आहे. जिल्हयात भिन्न भौगोलिक, आर्थिक व सामाजिक स्थिती आहे. जत आटपाडी कवठेमहांकाळ हे कायम दुष्काळी तालुके आहेत. पलुस, वाळवा, मिरज तालुक्यातील अनेक गावांना कायम पुराचा धोका असतो. शिराळा, कडेगाव, खानापुर हे डोंगरी तालुके आहेत. एका टोकाच्या शिराळा तालुक्यात जंगल आहे. तर जत तालुक्यात दुसरीकडे मैलोनमैल ओसाड जमीन आहे. महाराष्ट्र-कर्नाटक सीमेवरील निम्या सांगलीचा व्यवहार कानडी भाषेत चालतो. जिल्ह्याची पूर्व पश्चिम लांबी २०५ किमी व उतर दक्षिण लांबी ९६ किमी आहे.

विशेष

'नाटक हे मराठी माणसाचे व्यवच्छेदक लक्षण होय. मराठी माणसाच्या जीवनात अढळ असे स्थान असलेल्या मराठी नाटकाचे उगमस्थान म्हणजे सांगली जिल्हा होय. येथेच विष्णुदास भावे यांनी पहिले मराठी नाटक सीतास्वयंवर सादर केले.

औरंगजेबाच्या छावणीचे कळस कापून आणणारे विठोजीराव चव्हाण व प्रतिसरकारचे प्रणेते क्रांतिसिंह नाना पाटील यांच्यासारख्या खंद्या वीरांना जन्म देणारी ही भूमी! कलावंतांचा जिल्हा म्हणूनही सांगली प्रसिद्ध आहे. उत्तम दर्जाच्या तंतूवाद्यांची निर्मिती हे सांगलीचे अद्वितीय वैशिष्ट्य आहे.

संस्थानी खाणाखुणा, सुंदर कृष्णाकाठ आणि सहकारमहर्षी वसंतदादा पाटील यांचे जन्मस्थान हीदेखील सांगलीची ठळक वैशिष्ट्ये सांगता येतील. नाट्यपंढरी व कलावंतांचा म्हणून ओळखला जाणारा हा जिल्हा औद्योगिक क्षेत्रात तसेच कृषी क्षेत्रातही प्रगती साधण्याचा प्रयत्न करत आहे.

ऐतिहासिक महत्त्वाचे

प्राचीन इतिहास असलेल्या सांगली जिल्ह्याने मौर्य, सातवाहन, वाकाटक, राष्ट्रकूट, यादव, बहामनी व मराठी आदी सत्तांचा उत्कर्ष व र्हास अनुभवला. पेशवाईच्या काळात सांगली हे स्वतंत्र संस्थान होते. या संस्थानांवर पटवर्धन घराण्याची सत्ता होती. मिरज हेदेखील संस्थान होते. स्वातंत्र्यपूर्व काळात सविनय कायदेभंगाच्या चळवळीत जिल्ह्यातील शिराळा तालुक्यातील बिळाशी येथे मोठा सत्याग्रह झाला होता.

कृष्णेचा रमणीय काठ लाभलेल्या सांगली या गावात सहा गल्ल्या किंवा भाग असल्याने याचे नाव सांगली पडले असे मानले जाते. तसेच कन्नड भाषेतील पूर्वीच्या सांगलकी या नावाचे पुढे सांगली असे रूपांतर झाल्याचेही मानले जाते.

सांगली जिल्हा साखरपट्ट्यात येत असल्यामुळे येथे अनेक साखर-कारखाने आहेत. वसंतदादा पाटील शेतकरी सहकारी साखर कारखाना हा आशिया खंडातील क्र.१ चा सहकारी साखर कारखाना आहे.

दळणवळण

राष्ट्रीय महामार्ग क्र.४ हा पुणे व बंगळुरू या शहरांना जोडणारा महामार्ग जिल्ह्यातून जातो. मिरज-पुणे व मिरज-कुर्डुवाडी-लातूर हे लोहमार्ग जिल्ह्यातून जातात. मिरज हे जिल्ह्यातील महत्त्वाचे रेल्वे जंक्शन आहे.

• सांगलीचे महाराष्ट्रातील महत्त्वाच्या शहरांपासूनचे अंदाजे अंतर पुढीलप्रमाणे आहे.

क्र	...पासून	अंतर(कि.मी.)
१	मुंबई	३९१
२	नागपूर	७६३
३	औरंगाबाद	४५७
४	रत्नागिरी	१७९
५	पुणे	२३१

शेती

जिल्ह्याच्या पश्चिम भागात विशेषत: शिराळे तालुक्यात पिवळसर, तांबूस, तपकिरी जमीन; तसेच मिरज, तासगाव तालुक्यात करडी व कृष्णा, वारणा, येरळा या नद्यांच्या खोर्यांत काळी-कसदार जमीन आढळते.

सांगली जिल्हयात ज्वारी हे प्रमुख पीक असून येथे घेतली जाणारी मालदांडी ही ज्वारीची जात विशेष प्रचलित आहे. सांगलीची हळद व येथील हळद-बाजार पूर्ण भारतात प्रसिद्ध आहे. ऊसाचे पीकदेखील जिल्ह्यात मोठया प्रमाणावर घेतले जाते. अलीकडील काळात सांगली जिल्हा द्राक्षोत्पादनासाठी प्रसिद्धीस आला असून त्यांतल्यात्यांत तासगाव व मिरज तालुके द्राक्ष उत्पादनात जिल्ह्यात अग्रेसर आहेत. द्राक्षापासून बेदाणे तयार करण्याचे उद्योग वाढत आहेत. याशिवाय कृष्णा नदीकाठच्या प्रदेशात-म्हणजे मिरज, तासगाव व वाळवे या तालुक्यांच्या कांही भागांत तंबाखूचे उत्पादन मोठ्या प्रमाणा्त घेतले जाते.

जिल्ह्यातील प्रमुख पिके- बाजरी, ज्वारी, गहू, मका, तांदूळ, ऊस, भुईमूग, हळकुंड/हळद, सोयाबिन, द्राक्षे, डाळीम्ब, कापुस

राजकीय संरचना

लोकसभा मतदारसंघ : सांगली - मिरज,सांगली, पलूस-कडेगांव, खानापूर, तासगाव-कवठे-महांकाळ व जत हे विधानसभा मतदारसंघ मिळून सांगली लोकसभा मतदारसंघ तयार झाला आहे. (जिल्ह्यातील इस्लामपूर व शिराळा विधानसभा मतदारसंघ कोल्हापूर जिल्ह्यातील हातकणंगले लोकसभा मतदारसंघाला जोडण्यात आले आहेत.)

विधानसभा मतदारसंघ : जिल्ह्यात आठ विधानसभा मतदारसंघ आहेत- [[मिरज], सांगली, इस्लामपूर, शिराळा, पलूस-कडेगाव, खानापूर, तासगांव -कवठे महांकाळ व जत.

जिल्ह्यात जिल्हा परिषदेचे ६१ मतदारसंघ आहेत ,तर पंचायत समितीचे १२२ मतदारसंघ आहेत.

जिल्ह्यातील पर्यटनस्थळे

गणपती मंदीर, मिरजचा दर्गा, संगमेश्वर मंदीर (हरीपूर), प्रचितगड व चांदोली धरण/अभयारण्य, बत्तीस शिराळा, तासगांव येथील गणेश मंदीर, दांडोबा अभयारण्य, शुकाचारी गुहा.

पर्यटन

• गणेशदुर्ग किल्ला = कृष्णेकाठी वसलेले सांगली हे जिल्ह्याचे मुख्यालय असून, गावात मध्यभागी गणेशदुर्ग हा किल्ला आहे.

• गणेश मंदिर = १८४४ मध्ये श्रीमंत आप्पासाहेब पटवर्धन यांनी बांधलेले येथील गणेश मंदिर प्रसिद्ध असून भारताच्या स्वातंत्र्य लढ्याच्या वेळी महात्मा गांधी व लोकमान्य टिळक यांनी या मंदिरात बैठका घेतल्याचे उल्लेख इतिहासात आढळतात.

• कृष्णा व वारणा नद्यांचा संगम = सांगलीपासून जवळच हरिपूर येथे कृष्णा व वारणा या नद्यांचा संगम झाला असून येथील संगमेश्र्वराचे मंदिर प्रसिद्ध आहे. येथेच महाराष्ट्राचे माजी मुख्यमंत्री वसंतदादा पाटील यांचे स्फूर्तिस्थळ हे स्मारक आहे.

• कृष्णा-येरळा संगमावरील ब्रम्हनाळ आणि बहे येथील रामलिंग इत्यादी ठिकाणे प्रसिद्ध आहेत.

• मिरज = मिरज हे एक महत्त्वाचे रेल्वे जंक्शन असून येथील भुईकोट किल्ला,वानलेस मिशन दवाखाना व मीरासाहेब अवलियाचा दर्गा प्रसिद्ध आहे.
• ख्वाजा मीरासाहेब दर्गा = हा ५०० वर्षे जुना असून, सर्व धर्मांतील व पंथातील लोक येथे दर्शनास येतात.

• सागरेश्वर अभयारण्य = सांगलीजवळील सागरेश्वर अभयारण्य प्रसिद्ध आहे. खानापूर, पलूस ,वाळवा या तालुक्यांत हे अभयारण्य पसरले असून हे हरणांसाठी राखीव आहे.

• चांदोली (ता. बत्तीस शिराळा) = हे धरण वारणा नदीवर बांधण्यात आलेले आहे. या धरणाच्या पाणलोट क्षेत्रात चांदोली हे अभयारण्य येते. या जंगलात गवा ,अस्वल, बिबट्या हे प्राणी आढळतात

.

• औदुंबर = सांगली जिल्ह्यातील औदुंबर येथील कृष्णाकाठचे दत्त मंदिर औदुंबर येथे राहूनच प्रसिद्ध कवी सुधांशू यांनी काव्य साधना केली.

• पेंटलोद येथील प्रचितगड , बाणूरचा भूपाळगड, तासगावचे गणपती मंदिर, कवठे-एकंद येथील सिद्धारामाचे मंदिर व त्या ठिकाणी दसर्याच्या वेळी रात्रभर होणारी फटाक्यांची आतषबाजी विशेष प्रसिद्ध आहे. *दांडोबा येथील उंच टेकडीवरील शंकराचे प्राचीन मंदिर प्रसिद्ध आहे.

जिल्ह्यातील काही प्रसिद्ध व्यक्ती

• अण्णाभाऊ साठे
• चिंतामणराव पटवर्धन
• विष्णुदास भावे
• गोविंद बल्लाळ देवल
• दादासाहेब वेलणकर
• क्रांतिसिंह नाना पाटील
• विष्णू सखाराम खांडेकर
• विजय हजारे
• वसंतदादा पाटील
• यशवंतराव चव्हाण
• ग.दि. माडगूळकर
• व्यंकटेश माडगूळकर
• ना.सं. इनामदार
• अरुण कांबळे
• आर.आर. पाटील
• प्रतीक पाटील
• राम नाईक

संगीत वारसा

मंगेशकर कुटुंबीय सुमारे १४ वर्षे सांगलीत वास्तव्यास होती.

राजकिय वारसा

सहकार क्षेत्राला निर्णायक वळण देणारे व आपल्या मुख्यमंत्रीपदाच्या कारकीर्दीत महाराष्ट्राला विकासाकडे नेणारे महत्त्वाचे निर्णय घेणारे वसंतदादा पाटील यांची कर्मभूमी व जन्मभूमी म्हणजे सांगलीच होय. वसंतदादांचा जन्म मिरज तालुक्यातील पद्माळे या गावचा होय. त्यांनी अनेक वर्षे विधीमंडळात व संसदेत सांगलीचे प्रतिनिधित्व केले.

उद्योग

जिल्ह्यात सांगली, मिरज,विटा,कवठे-महांकाळ व इस्लामपूर या ठिकाणी औद्योगिक वसाहती आहेत. जिल्ह्यात बारा साखर कारखाने असून सांगली येथील वसंतदादा पाटील सहकारी साखर कारखाना हा देशातील सर्वाधिक दैनिक गाळप क्षमतेचा व आशियातील सर्वांत मोठा सहकारी साखर कारखाना आहे.

साखर कारखाना सूची :

क्र	नाव	गाव,तालुका
१	वसंतदादा पाटील सहकारी साखर कारखाना	सांगली
२	विश्र्वासराव नाईक सहकारी साखर कारखाना	यावंतनगर, शिराळा
३	राजारामबापू पाटील सहकारी साखर कारखाना	साखराळे, वाळवा
४	हुतात्मा किसन आहेर सहकारी साखर कारखाना	वाळवा,
५	महंकाली सहकारी साखर कारखाना	राजारामबापू नगर, कवठेमहांकाळ
६	यशवंत सहकारी साखर कारखाना	नागेवाडी, खानापूर
७	सोनहिरा सहकारी साखर कारखाना	वांगी(कडेगाव), खानापूर (विटा)
८	डोंगराई सागरेश्र्वर सहकारी साखर कारखाना	रायगाव, खानापूर (विटा)
९	माणगंगा सहकारी साखर कारखाना	लोनार सिद्धनगर, आटपाडी
१०	तासगाव सहकारी साखर कारखाना	तुरची, तासगांव
११	राजे विजयसिंह डफळे शेतकरी सहकारी साखर कारखाना	तिप्पेहळ्ळी,जत
५	निनाईदेवी सहकारी साखर कारखाना	कोकरुड, शिराळा

बाह्य दुवे

• सांगली एन.आय.सी (इंग्लिश मजकूर)

• सांगली जिल्हा - मराठीमाती