गजानन दिगंबर माडगूळकर

गजानन दिगंबर माडगूळकर (गदिमा)
जन्म नाव	गजानन दिगंबर माडगूळकर
टोपणनाव	गदिमा
जन्म	१ ऑक्टोबर १९१९ शेटफळे, सांगली जिल्हा, महाराष्ट्र, भारत
मृत्यू	१४ डिसेंबर, १९७७ (वय ५८) पुणे, महाराष्ट्र, भारत
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
कार्यक्षेत्र	साहित्य, चित्रपट
भाषा	मराठी
साहित्य प्रकार	कविता, गीत, नाटक, पटकथा, कथा, कादंबरी
प्रसिद्ध साहित्यकृती	गीतरामायण
वडील	दिगंबर बळवंत माडगुळकर
आई	बनुताई दिगंबर माडगुळकर
अपत्ये	३ मुले आणि ४ मुली
टीपा	ग. दि. माडगूळकर संकेतस्थळ

गजानन दिगंबर माडगूळकर(१ ऑक्टोबर १९१९ - १४ डिसेंबर १९७७) हे विख्यात मराठी कवी, गीतकार, लेखक आणि अभिनेते होते. ते त्यांच्या नावाची आद्याक्षरे ग.दि.मा. या नावाने लोकप्रिय आहेत. गदिमांची सर्वात उल्लेखनीय रचना असलेल्या गीतरामायणाची बऱ्याच भाषांमध्ये भाषांतरे झाली आहेत. गीतरामायण या त्यांच्या सर्वात उल्लेखनीय कलाकृतीमुळे त्यांना सध्याच्या काळातील आधुनिक वाल्मिकी देखील म्हणले जाते.

गदिमांनी त्यांच्या कारकिर्दीत १५७ पटकथा आणि २००० गाणी लिहिली. त्यांनी बऱ्याच मराठी व हिंदी चित्रपटांसाठी कथा, पटकथा आणि संवाद लिहिले आहेत. लिखाणासोबत त्यांनी काही चित्रपटांमध्ये अभिनय देखील केला.

भारत सरकारने १९६९ मध्ये गदिमांना पद्मश्री हा चौथा सर्वोच्च नागरी सन्मान देऊन त्यांचा गौरव केला. १९५७ मध्ये गदिमांना संगीत नाटक अकादमीचा उत्कृष्ट नाट्य लेखक पुरस्कार मिळाला. २०१९ हे त्यांचे जन्मशताब्दी वर्ष म्हणून साजरे केले गेले. हा सोहळा साजरा करण्यासाठी महाराष्ट्र सरकारने विविध कार्यक्रम आणि उत्सव आयोजित केले होते.

वैयक्तिक आयुष्य

गदिमांचा जन्म १ ऑक्टोबर १९१९ ला सांगली जिल्ह्यातील शेटफळे या गावी झाला. माडगूळरांचे बालपण माडगुळे या गावी गेले. त्यांचे वडील औंध संस्थानात कारकून होते. शिक्षण आटपाडी, कुंडल आणि औंध येथे झाले. गणित विषयामुळे मॅट्रिकची परीक्षा ते उत्तीर्ण होऊ शकले नाहीत. पुढे घरच्या गरिबीमुळे चरितार्थासाठी चित्रपट व्यवसायात आले. त्यांना लहानपणापासून लिहिण्याची, नकला करण्याची आवड होती. मराठी कविताकार आणि कादंबरीकार व्यंकटेश माडगूळकर यांचे ते थोरले बंधू होते. त्यांचा विवाह कोल्हापूरच्या विद्या पाटणकर यांच्याशी झाला आणि त्यांना ३ मुले (श्रीधर, आनंद, शरतकुमार) आणि ४ मुली (वर्षा, कल्पलता, दीपा, शुभदा) झाल्या. गदिमांचे वयाच्या ५९ व्या वर्षी त्यांच्या पुण्यातील निवासस्थानी निधन झाले. गदिमांचे नातू 'सुमित्र श्रीधर माडगूळकर' हे गदिमांचा वारसा पुढच्या पिढीपर्यंत विविध माध्यमातून पोहचवत आहेत.

पंचवटी - पुण्यातील ग. दि. माडगूळकर यांचे निवासस्थान

कारकीर्द

गदिमांनी दहावीत नापास झाल्यानंतर चित्रपटांसाठी काम करण्यास सुरुवात केली. सुरुवातीला त्यांनी ब्रम्हचारी (१९३८), ब्रॅंडीची बाटली (१९३९) यासारख्या गाजलेल्या चित्रपटात काही छोट्या भूमिका साकारल्या. १९४२ मध्ये आलेल्या नवहंस पिक्चर्सच्या भक्त दामाजी, पहिला पाळणा या चित्रपटांसाठी त्यांना प्रथम गीतलेखनाची संधी मिळाली. १९४७ साली आलेल्या राजकमल पिक्चर्सच्या लोकशाहीर रामशेजी चित्रपटापासून त्यांना कथा, पटकथा, गीते यासाठी चांगलीच ओळख मिळाली, त्यात एक भूमिकाही त्यांनी केली आहे. सुप्रसिद्ध साहित्यिक वि. स. खांडेकर ह्यांचे लेखनिक म्हणूनही त्यांनी काही काळ काम केले. नवयुग चित्रपट लि. ह्या चित्रसंस्थेत के. नारायण काळे ह्यांच्या हाताखाली साहाय्यक दिग्दर्शक म्हणून काम करण्याची संधी माडगूळकरांना मिळाली, तेव्हा चित्रकथेची चित्रणप्रत कशी तयार करतात, हे त्यांना अगदी जवळून पहावयास मिळाले.

त्यांनी लिहिलेल्या आणि विशेष गाजलेल्या चित्रपटांत वंदे मातरम् (१९४८), पुढचे पाऊल (१९५०), बाळा जो जो रे (१९५१), लाखाची गोष्ट (१९५२), देवबाप्पा (१९५३), गुळाचा गणपती (१९५३), पेडगावचे शहाणे (१९५२), ऊनपाऊस (१९५४), मी तुळस तुझ्या अंगणी (१९५५), जगाच्या पाठीवर (१९६०), प्रपंच (१९६१), सुवासिनी (१९६१), संथ वाहते कृष्णामाई (१९६७), मुंबईचा जावई (१९७०) ह्यांचा समावेश होतो. गीतकार, कथासंवादकार आणि अभिनेते म्हणून तब्बल १५० पेक्षा जास्त मराठी चित्रपटांसाठी त्यांनी काम केले, त्यांनी २००० पेक्षा जास्त मराठी गाणी लिहिली. गदिमा-सुधीर फडके-राजा परांजपे यांचे चित्रपट त्याकाळी मराठी रसिकांमध्ये खूप गाजले. माडगूळकर हे उत्तम चरित्र अभिनेतेही होते. पुढचं पाऊल, लाखाची गोष्ट, पेडगावचे शहाणे, वऱ्हाडी आणि वाजंत्री (१९७३) ह्या चित्रपटांत त्यांनी केलेल्या भूमिका संस्मरणीय ठरलेल्या आहेत. त्यांनी मराठी चित्रपटांसाठी लिहिलेली गीते चैत्रबन (१९६२) ह्या नावाने संग्रहित आहेत, तसेच त्यांनी लिहिलेल्या काही मराठी चित्रपटांच्या कथाही तीन चित्रकथा (१९६३) या पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध झालेल्या आहेत.

गदिमांनी मराठी चित्रपटांसोबत हिंदी चित्रपटांसाठीही लेखन केले. यामध्ये व्ही. शांताराम यांचा ‘दो आँखे बारह हाथ’, ‘नवरंग’, ‘गुंज उठी शहनाई’, ‘आदमी सडक का’, ‘तुफान और दिया’ यासारख्या हिंदी चित्रपटांचा समावेश होतो. गुरुदत्त यांच्या गाजलेल्या ‘प्यासा’, तर राजेश खन्नाचा ‘अवतार’ व अमिताभ-राणी मुखर्जीच्या ‘ब्लॅक’ची मूळ कथाही गदिमांचीच होती.

युद्धाच्या सावल्या (प्रयोग, १९४४) ह्या नावाचे एक नाटक त्यांनी लिहिले होते तथापि ते फारसे यशस्वी झाले नाही. जोगिया (१९५६) हा त्यांचा पहिला काव्यसंग्रह. त्यांच्या उल्लेखनीय पुस्तकांमध्ये, काव्यसंग्रह - चार संगीतिका (१९५६), काव्यकथा (१९६२), गीत रामायण (१९५७), गीत गोपाल (१९६७), गीत सौभद्र (१९६८). कथासंग्रह–कृष्णाची करंगळी (१९६२), तुपाचा नंदादीप (१९६६), चंदनी उदबत्ती (१९६७). कादंबरी–आकाशाची फळे (१९६०), आत्मचरित्रपर–मंतरलेले दिवस (१९६२) आणि वाटेवरल्या सावल्या (१९८१).

गदिमांचे गीत रामायण हे फार गाजले, १ एप्रिल १९५५ ते १९ एप्रिल १९५६ पर्यंत पुणे आकाशवाणीने तो प्रसारित केला. गीतरामायणाच्या गायनाचे शेकडो कार्यक्रम झाले व अजूनही होत आहेत. अन्य भारतीय भाषांत त्याचे अनुवादही झाले. त्यांना ‘महाराष्ट्र वाल्मिकी’ ही सन्माननीय पदवी लोकांनी स्वयंस्फूर्तीने दिली.

गदिमा भावकवीही आहेत. त्यांच्या काव्यावर संत काव्य आणि शाहिरी काव्य या दोन्हींचा प्रभाव जाणवतो. त्यांच्या लावण्या व चित्रपट गीतेही प्रसिद्ध आहेत. उत्तम समरगीते आणि बालगीतेही त्यांनी लिहिली. त्यांनी लिहिलेली बालगीते आणि भक्तीगीते आजही फार लोकप्रिय आहेत. शिर्डीच्या साई बाबांची काकड आरती ही माडगूळकरांनी लिहिलेली आहे, या आरतीला सी. रामचंद्र यांनी अतिशय उत्तम चाल लावली आहे. या काकडआरतीसाठी गदिमांनी ‘रामगुलाम’ हे टोपणनाव घेतलं होतं. पेशवाईवर त्यांनी गंगाकाठी नावाने काव्यकथा लिहिली आहे. गदिमांनी अथर्वशिर्षाच मराठीत भाषांतर केले.

ग दि माडगूळकर यांनी 'भूमिकन्या सीता' (१९५८) या नाटकातील पदेसुद्धा लिहिली होती. 'मी पुन्हा वनांतरी फिरेन हरिणीवाणी', 'मानसी राजहंस पोहतो', 'सुखद या सौख्याहुनी वनवास ' ही त्यातील प्रसिद्ध गाणी आहेत. त्यांचे संगीत स्नेहल भाटकर यांनी दिले होते, आणि गायिका ज्योत्स्ना भोळे यांनी ती गायिली होती.

स्वातंत्र लढ्यातील सहभाग आणि राजकीय जीवन

गदिमा स्वातंत्राच्या चळवळीत देखील अग्रभागी होते. याच काळात त्यांची यशवंतराव चव्हाण यांच्याशी चांगली ओळख झाली. त्या वेळी त्यांनी जे काही काव्य रचलं, ते टोपणनावाने म्हणजे ‘शाहीर बोऱ्या भगवान’ या नावाने केलं आहे. पुढे संयुक्त महाराष्ट्राच्या निर्मितीनंतर यशवंतराव चव्हाण मुख्यमंत्री असताना १९६२ मध्ये गदिमांची राज्यपाल कोट्यातून विधानपरिषदेवर आमदार म्हणून करण्यात आली होती.

गदिमांनी लिहिलेले काही लोकप्रिय गीते

बालगीते -

• नाचरे मोरा आंब्याच्या वनात... नाच रे मोरा नाच... (देवबाप्पा - १९५३)
• झुक झुक झुक झुक अगीनगाडी, धुरांच्या रेषा हवेत काढी, पळती झाडे पाहूया, मामाच्या गावाला जाऊया (तू सुखी रहा - १९६३)
• बाळा जो जो रे,बाळा जो जो रे (बाळा जो जो रे - १९५१)
• गोरी गोरीपान, फुलासारखी छान, दादा, मला एक वहिनी आण
• चांदोबा चांदोबा भागलास का? निंबोणीच्या झाडामागे लपलास का? (चांदोबा चांदोबा भागलास का? - १९७८)

भक्तीगीते -

• कबिराचे विणतो शेले, कौसल्येचा राम.. भाबड्या या भक्तासाठी, देव करी काम ! (देव पावला - १९५०)
• दैवजात दुःखे भरता.. दोष ना कुणाचा पराधीन आहे.. जगती पुत्र मानवाचा (गीतरामायण)
• इंद्रायणी काठी देवाची आळंदी (गुळाचा गणपती - १९५३)
• वेदांनाही नाही कळला अंतपार याचा कानडा राजा पंढरीचा (झाला महार पंढरीनाथ - १९७०)
• विठ्ठला तू वेडा कुंभार (प्रपंच - १९६१)

देशभक्तीपर गीते -

• हे राष्ट्र देवतांचे, हे राष्ट्र प्रेषितांचे आ-चंद्रसूर्य नांदो स्वातंत्र्य भारताचे (घरकुल - १९७०)
• माणुसकीच्या शत्रूसंगे युद्ध आमुचे सुरू जिंकू किंवा मरू (छोटा जवान - १९६३)
• वेदमंत्राहून आम्हां वंद्य वंदे मातरम् (वंदे मातरम् - १९४८)

चित्रपटगीते -

• बुगडी माझी सांडली ग... जाता साताऱ्याला (सांगते ऐका - १९५९)
• सांगा या वेडीला, माझ्या गुलछडीला (सांगते ऐका - १९५९)
• एक धागा सुखाचा, शंभर धागे दुःखाचे (जगाच्या पाठीवर - १९६०)
• उद्धवा, अजब तुझे सरकार (जगाच्या पाठीवर - १९६०)
• या चिमण्यानो परत फिरा रे (जिव्हाळा - १९६८)
• फड सांभाळ तुऱ्याला ग आला तुझ्या उसाला लागंल कोल्हा (मल्हारी मार्तंड - १९६५)
• अपराध माझा असा काय झाला का रे दुरावा ,का रे अबोला (मुंबईचा जावाई - १९७०)
• प्रथम तुज पाहता... जीव वेडावला (मुंबईचा जावाई - १९७०)
• रम्यही स्वर्गाहून लंका (स्वयंवर झाले सीतेचे - १९६४)

गदिमांचे साहित्यिक योगदान

लघुकथा

1. लपलेले ओघ
2. बांधावरल्या बाभळी
3. कृष्णाची करंगळी
4. बोलका शंख
5. वेग आणि इतर कथा
6. थोरली पाती
7. तुपाचा नंदादीप
8. चंदनी उदबत्ती
9. भाताचे फूल
10. सोने आणि माती
11. तीन चित्रकथा
12. कलावंताचे आनंद पर्यटन (प्रवासवर्णन)
13. तीळ आणि तांदूळ
14. वाटेवरल्या सावल्या
15. मंतरलेले दिवस (राज्य पुरस्कार)

काव्यसंग्रह

1. सुगंधी वीणा
2. जोगिया (राज्य पुरस्कार)
3. काव्यकथा
4. चार संगितिका
5. चैत्रबन (राज्य पुरस्कार)
6. गीतरामायण (इंग्रजी, संस्कृत, हिंदी, गुजराती, सिंधी, बंगाली, कानडी, तेलगू, कोकणी, ब्रेल भाषांतरित)
7. गीतगोपाल
8. दोन नृत्यनाटिका (राज्य पुरस्कार)
9. गीतसौभद्र
10. पूरिया
11. वैशाखी
12. अजून गदिमा

कादंबरी

1. आकाशाची फळे
2. उभे धागे आडवे धागे

बालवाङमय

1. दे टाळी ग घे टाळी (केंद्र पुरस्कार)
2. मिनी (राज्य पुरस्कार)
3. शशांक मंजिरी
4. नाच रे मोरा

नाटक

1. युद्धाच्या सावल्या

संकीर्ण

1. तुलसी रामायण (गद्य भाषांतर)
2. गदिमा नवनीत (वेचे)

संपादित मासिके

1. शब्दरंजन
2. अक्षर
3. भरती

पुरस्कार आणि सन्मान

• १९५७ मध्ये संगीत नाटक अकादमी चा उत्कृष्ट नाट्य लेखक पुरस्कार
• १९६९ मध्ये पद्मश्री पुरस्कार
• १९६९ मध्ये ग्वालेरला झालेल्या अखिल भारतीय मराठी नाट्य संमेलनाचे अध्यक्ष
• १९७१ मध्ये विष्णुदास भावे सुवर्णपदकाचे मानकरी
• १९७३ मध्ये यवतमाळला झालेल्या अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष
• राज्यपाल नियुक्त आमदार, महाराष्ट्र विधान परिषद (१९६२-१९७४)

त्यांच्या बऱ्याच गाण्यांना व चित्रपटांना महाराष्ट्र राज्य सरकारचे पुरस्कार मिळाले आहेत.

पुस्तके

ग.दि. माडगूळकरांच्या काव्याचे रसग्रहण करणारी अनेक पुस्तके आहेत. त्यांपैकी काही ही:-

• कविश्रेष्ठ गदिमा (डॉ. श्रीकांत नरुले)
• गीतयात्री गदिमा: लेखक - मधू पोतदार
• ग. दि. माडगूळकर वाङ्मयदर्शन (श्रीपाद जोशी)
• गदिमा साहित्य आणि लोकतत्त्व (डॉ. वासंती राक्षे)
• गदिमांच्या पत्नी विद्या माडगूळकरांचे "आकाशाशी जडले नाते"

हे सुद्धा पहा

• ग.दि. माडगूळकर आणि सुधीर फडके यांचा सहयोग असलेल्या कलाकृती
• गीतरामायण
• व्यंकटेश माडगूळकर
• सुधीर फडके
• भाऊ पाध्ये
• विजय तेंडुलकर
• दुर्गा भागवत

बाह्य दुवे

• ग. दि. माडगूळकर संकेतस्थळ