पोळा

पोळा किंवा बैलपोळा हा श्रावण अमावस्या किंवा भाद्रपद अमावास्या या तिथीला प्रदेशानुसार साजरा करण्यात येणारा बैलांचा सण आहे.^[१] बैलांप्रती कृतज्ञता व्यक्त करणारा हा एक मराठी सण असून हा विशेषतः विदर्भात भव्य पातळीवर साजरा केला जातो, विदर्भातील सीमेवर असलेल्या मध्य प्रदेश व तेलंगण सीमाभागातसुद्धा हा सण साजरा होतो. ज्यांच्याकडे शेती नाही ते मातीच्या बैलाची पूजा करतात.^[२]^[३] नागपंचमी, नारळी पौर्णिमा, रक्षाबंधन, गोकुळाष्टमी या सणांबरोबरच सरत्या श्रावणात पिठोरी अमावस्येला संपूर्ण महाराष्ट्रात साजरा केला जातो असा सर्जा-राजाचा सण म्हणजे ‘पोळा.’^[४]

स्वरूप[संपादन]

हा दिवस बैलांचा विश्रांतीचा दिवस असतो.^[५]पोळ्याच्या आदल्या दिवशी बैलांना आमंत्रण (आवतण) देण्यात येते. पोळ्याला त्यांना नदीवर/ओढ्यात नेऊन त्यांना आंघोळ घालतात. नंतर चरायला देऊन घरी आणतात. या दिवशी बैलाच्या खांद्याला (मान जिथे शरीराला जोडली असते तो भाग) हळद व तुपाने (किंवा तेलाने) शेकतात. याला 'खांद शेकणे' अथवा 'खांड शेकणे' म्हणतात. त्यांच्या पाठीवर नक्षीकाम केलेली झूल (पाठीवर घालायची शाल), सर्वांगावर गेरूचे ठिपके, शिंगांना बेगड, डोक्याला बाशिंग, गळ्यात कवड्या व घुंगरांच्या माळा, नवी वेसण, नवा कासरा (आवरायची दोरी) पायात चांदीचे वा करदोड्याचे तोडे घालतात. त्याला खायला गोड पुरणपोळी व सुग्रास अन्नाचा नैवेद्य देतात.^[५] बैलाची निगा राखणाऱ्या 'बैलकरी' घरगड्यास नवीन कपडे देण्यात येतात.^[६]

या सणासाठी शेतकऱ्यांमध्ये उत्साह असतो. आपला बैल उठून दिसावा यासाठी शेतकरी आपल्या ऐपतीप्रमाणे त्याचा साजशृंगार खरेदी करतात. बैल सजवितात व पोळ्याच्या मिरवणुकीत भाग घेतात.^[७] गावाच्या सीमेजवळच्या शेतावर (आखरावर) आंब्याच्या पानाचे एक मोठे तोरण करून बांधतात. या सणादिवशी महाराष्ट्रातल्या खेड्यांमधल्या प्रत्येक घराला आंब्याच्या पानांचे तोरण बांधले जाते. ^[८] त्या जवळ गावातल्या सर्व बैलजोड्या, वाजंत्री, सनई, ढोल, ताशे वाजवत एकत्र आणल्या जातात. या वेळेस 'झडत्या' (पोळ्याची गीते) म्हणायची पद्धत आहे. त्यानंतर, 'मानवाईक' (ज्याला गावात मान आहे तो-गावचा पाटील/श्रीमंत जमीनदार) तोरण तोडतो व पोळा 'फुटतो'. नंतर बैल मारुतीच्या देवळात नेतात व नंतर घरी नेऊन त्यांना ओवाळतात. बैल नेणाऱ्यास 'बोजारा' (पैसे) देण्यात येतात.^[९] शेतकरी वर्गात हा सण विशेष महत्त्वाचा मानला गेल्याने तो उत्साहाने साजरा करण्यात येतो.^[१०]

कर्नाटकी बेंदूर[संपादन]

महाराष्ट्र- कर्नाटक सीमेवरील काही भागात उदा. कोल्हापूर जिल्ह्यात कर्नाटकी बेंदूर साजरा केला जातो.^[११] हा सण वटपौर्णिमेच्या दुसऱ्या दिवशी असतो.या दिवशी बैलांना शेतीच्या कामातून विश्रांती दिली जाते. ^[१२]पोळ्याप्रमाणेच बैलांना सजवून मिरवणुका काढल्या जातात. संध्याकाळी कर तोडण्याचा कार्यक्रम असतो.^[१३]

पोळा सणावरच्या काही मराठी कविता[संपादन]

अमावस्या श्रावणाची, आली घेऊन सणाला, कृषीवल आनंदाने, सजवितो हो बैलाला ...
आला आला शेतकऱ्या, पोयाचा रे सन मोठा, हातीं घेईसन वाट्या, आतां शेंदूराले घोटा, आतां बांधा रे तोरनं, सजवा रे घरदार ... (बहिणाबाई चौधरी)
शिंगे रंगविली, बाशिंगे बांधली, चढविल्या झुली, ऐनेदार............सण एक दिन, बाकी वर्षभर ओझे मर मर, ओढायाचे. (सण एक दिन : कवी यशवंत)

हे ही पहा[संपादन]

श्रावण

बाह्य दुवा[संपादन]

संदर्भ[संपादन]

^ जोशी, होडारकर, महादेवशास्त्री, पद्मजा (२०००). भारतीय संस्कृती कोश mohitखंड पाचवा. पुणे: भारतीय संस्कृतीकोश मंडळ. pp. ६९०.
^ Cavhāṇa, Rāmanātha Nāmadeva (1989). Jātī āṇi jamātī. Mehatā Pabliśiṅga Hāūsa.
^ Jagalpure, L. B.; Kale, K. D. (1938). Sarola Kasar: study of a Deccan village in the famine zone (इंग्रजी भाषेत). L.B. Jagalpure, Gongale Lane.
^ Thasale, Dakshata. "Importance and Significant of Bail Pola Festival in Marathi | बैलपोळा सणाचे महत्त्व आणि माहिती". India.com (इंग्रजी भाषेत). Archived from the original on 2018-09-11. 2018-09-10 रोजी पाहिले.
^ ^a ^b Tribhuwan, Robin D. (2003). Fairs and Festivals of Indian Tribes (इंग्रजी भाषेत). Discovery Publishing House. ISBN 9788171416400.
^ "बैलपोळा कृषी संस्कुतीमधील महत्त्वाचा सण संपूर्ण माहिती..." khaasre.com (इंग्रजी भाषेत). 2018-09-10 रोजी पाहिले.
^ Sharma, Usha (2008-01-01). Festivals In Indian Society (2 Vols. Set) (इंग्रजी भाषेत). Mittal Publications. ISBN 9788183241137.
^ "बैलपो ळा उभा आहे आठवणी उगाळीत!-Maharashtra Times". Maharashtra Times (हिंदी भाषेत). 2018-09-10 रोजी पाहिले.
^ वेबदुनिया. "बैलपोळा" (इंग्रजी भाषेत). 2018-09-10 रोजी पाहिले.
^ Russell, Robert Vane. The Tribes and Castes of the Central Provinces of India, Volume IV of IV (इंग्रजी भाषेत). Library of Alexandria. ISBN 9781465583024.
^ Patil, Pandurang Ganapati; Mumbaī, Yaśvantarāva Cavhāṇa Pratishṭhāna (2002). The bountiful banyan: a biography of karmaveer Bhaurao Patil (इंग्रजी भाषेत). Macmillan India. ISBN 9780333936887.
^ Saraswati, Baidyanath (1998). The Cultural Dimension of Education (इंग्रजी भाषेत). Indira Gandhi National Centre for the Arts. ISBN 9788124601013.
^ "कोल्हापुरात बेंदूर सण उत्साहात". Loksatta. 2019-07-30 रोजी पाहिले.

[1] जोशी, होडारकर, महादेवशास्त्री, पद्मजा (२०००). भारतीय संस्कृती कोश mohitखंड पाचवा. पुणे: भारतीय संस्कृतीकोश मंडळ. pp. ६९०.

[2] Cavhāṇa, Rāmanātha Nāmadeva (1989). Jātī āṇi jamātī. Mehatā Pabliśiṅga Hāūsa.

[3] Jagalpure, L. B.; Kale, K. D. (1938). Sarola Kasar: study of a Deccan village in the famine zone (इंग्रजी भाषेत). L.B. Jagalpure, Gongale Lane.

[4] Thasale, Dakshata. "Importance and Significant of Bail Pola Festival in Marathi | बैलपोळा सणाचे महत्त्व आणि माहिती". India.com (इंग्रजी भाषेत). Archived from the original on 2018-09-11. 2018-09-10 रोजी पाहिले.

[:0-5] Tribhuwan, Robin D. (2003). Fairs and Festivals of Indian Tribes (इंग्रजी भाषेत). Discovery Publishing House. ISBN 9788171416400.

[6] "बैलपोळा कृषी संस्कुतीमधील महत्त्वाचा सण संपूर्ण माहिती..." khaasre.com (इंग्रजी भाषेत). 2018-09-10 रोजी पाहिले.

[7] Sharma, Usha (2008-01-01). Festivals In Indian Society (2 Vols. Set) (इंग्रजी भाषेत). Mittal Publications. ISBN 9788183241137.

[8] "बैलपो ळा उभा आहे आठवणी उगाळीत!-Maharashtra Times". Maharashtra Times (हिंदी भाषेत). 2018-09-10 रोजी पाहिले.

[9] वेबदुनिया. "बैलपोळा" (इंग्रजी भाषेत). 2018-09-10 रोजी पाहिले.

[10] Russell, Robert Vane. The Tribes and Castes of the Central Provinces of India, Volume IV of IV (इंग्रजी भाषेत). Library of Alexandria. ISBN 9781465583024.

[11] Patil, Pandurang Ganapati; Mumbaī, Yaśvantarāva Cavhāṇa Pratishṭhāna (2002). The bountiful banyan: a biography of karmaveer Bhaurao Patil (इंग्रजी भाषेत). Macmillan India. ISBN 9780333936887.

[12] Saraswati, Baidyanath (1998). The Cultural Dimension of Education (इंग्रजी भाषेत). Indira Gandhi National Centre for the Arts. ISBN 9788124601013.

[13] "कोल्हापुरात बेंदूर सण उत्साहात". Loksatta. 2019-07-30 रोजी पाहिले.

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

ब च सं भारतीय सण आणि उत्सव
राष्ट्रीय सण	भारतीय स्वातंत्र्यदिवस • भारतीय प्रजासत्ताक दिन • गांधी जयंती
हिंदू सण आणि उत्सव	गुढीपाडवा • रामनवमी • हनुमान जयंती • परशुराम जयंती • अक्षय्य तृतीया • आषाढी एकादशी • नागपंचमी • नारळी पौर्णिमा • कृष्णजन्माष्टमी • पोळा • गणेश चतुर्थी • अनंत चतुर्दशी • घटस्थापना • विजयादशमी • कोजागरी पौर्णिमा • दीपावली • नर्क चतुर्दशी • लक्ष्मीपूजन • बलिप्रतिपदा • भाऊबीज • कार्तिकी एकादशी • त्रिपुरारी पौर्णिमा • चंपाषष्ठी (सट) • श्रीदत्त जयंती • मकरसंक्रांत • दुर्गाष्टमी • रथसप्तमी • महाशिवरात्र • होळी • रंगपंचमी • पोंगल • ओणम • सरहुल • दिवाळी
बौद्ध सण आणि उत्सव	आंबेडकर जयंती • सम्राट अशोक जयंती • बुद्ध जयंती • धम्मचक्र प्रवर्तन दिन • लोसर
जैन सण आणि उत्सव	वर्षप्रतिपदा • ज्ञानपंचमी • चातुर्मासी चतुर्दशी • कार्तिक पौर्णिमा • मौनी एकादशी • पार्श्वनाथ जयंती • मेरु त्रयोदशी • महावीर जयंती • चैत्र पौर्णिमा • अक्षय्य तृतीया • पर्युषण पर्व
सिंधी सण आणि उत्सव	चेनी चांद • चालिहो • तिजरी • थडरी • महालक्ष्मी • गुरू नानक जयंती
शिख सण आणि उत्सव	गुरू नानक जयंती • वैशाखी (बैसाखी) • होला मोहल्ला (हल्लाबोल) • गुरू गोविंदसिंह जयंती • वसंत पंचमी, प्रकाशदिन.
मुस्लिम सण आणि उत्सव	मोहरम • मिलाद-उन-नवी • शाब-ए-मेराज • शाब-ए-बरात • ईद-उल-फित्र (रमजान ईद) • ईद-उल-अधा (बकरी ईद)
ख्रिस्ती सण आणि उत्सव	नाताळ • गुड फ्रायडे • लेन्ट • ईस्टर • पाम संडे • पेंटेकोस्ट • स्वर्गारोहण • अॅश वेनसडे
पारशी सण आणि उत्सव	पतेती • नवरोज • रपिथ विन • खोर्दाद साल (झरतृष्ट्र जयंती) • फरवर्दगन जशन • आर्दिबेहेस्त • मैद्योझरेन गहंबार • खोर्दाद जश्न • तिर्यन जशन • मैद्योशेम गहंबार • अमरदाद जश्न • शाहरेवार जश्न • पैतिशाहेन गहंवार • मेहेर्गन जश्न • जमशेदी नवरोज • अयथ्रेन गहंबार • अवन जश्न • अदर्गन जश्न • फर्वदिन जश्न • दा-ए-ददार जश्न • जश्न-ए-सदेह • दिसा जश्न • मैद्योरेम गहंवार • बहमन जश्न • अस्पंदर्मद जश्न • फर्वर्दगन जश्न • हमस्पथमएदेम गहंवार

ब च सं हिंदू सण
हिंदू धर्म • हिंदू सण • हिंदू पंचांग
उत्तर भारतीय	वसंत पंचमी • मकर संक्रांति • महाशिवरात्र • होळी • राम नवमी • जन्माष्टमी • गणेश चतुर्थी • चकचंदा • रक्षाबंधन • नवरात्र • दसरा • विजयादशमी • दुर्गा पूजा • करवा चौथ • अहोई अष्टमी •लक्ष्मीपूजन • नरक चतुर्दशी • दीपावली • गोवर्धन पूजा • भाऊबीज • तुळशीपूजन • कार्तिक पौर्णिमा
दक्षिण भारतीय	ओणम • पोंगल • रथयात्रा • अराणमुला नौका शर्यत • त्रिचूर पुरम • विषुक्कणि • विनायक चतुर्थी • कारतीगई दीपम • दीपावली •मकर संक्रांति • उगादि • महाशिवरात्र • विशाखा उत्सव • तिरुवतिरा
पवित्र दिवस	पौर्णिमा • अमावस्या • एकादशी • प्रदोष • अनंत चतुर्दशी • अक्षय्य तृतीया •
साप्ताहिक व्रत	सोमवार • मंगळवार • बुधवार • गुरूवार • शुक्रवार • शनिवार • रविवार •
एकादशी	• कामदा एकादशी • वरूथिनी एकादशी • मोहिनी एकादशी • अपरा एकादशी • निर्जला एकादशी • योगिनी एकादशी • देवशयनी एकादशी • कामिका एकादशी • पुत्रदा एकादशी-१ • अजा एकादशी • परिवर्तिनी(पद्मा) एकादशी • इंदिरा एकादशी • पाशांकुशा(पापांकुशा) एकादशी • रमा एकादशी • प्रबोधिनी एकादशी • उत्पत्ति(उत्पन्ना) एकादशी • मोक्षदा(मौनी) एकादशी • सफला एकादशी • पुत्रदा एकादशी-२ • षट्‌तिला एकादशी • जया एकादशी • विजया एकादशी • आमलकी एकादशी • पापमोचिनी एकादशी • पद्‌मिनी एकादशी • परमा(हरिवल्लभा) एकादशी •
पौर्णिमा	चैत्र पौर्णिमा • वैशाख पौर्णिमा • ज्येष्ठ पौर्णिमा • आषाढ पौर्णिमा • श्रावण पौर्णिमा • भाद्रपद पौर्णिमा • आश्विन पौर्णिमा • कार्तिक पौर्णिमा • मार्गशीर्ष पौर्णिमा • पौष पौर्णिमा • माघ पौर्णिमा • फाल्गुन पौर्णिमा •
महाराष्ट्रातील सण व व्रते	• सत्य नारायण कथा • विठ्ठलाची वारी • कार्तिकी एकादशी • गुढी पाडवा • रंगपंचमी • धुळवड • हनुमान जयंती • चैत्रगौर • वटपौर्णिमा आषाढी एकादशी • गुरुपौर्णिमा • नागपंचमी • नारळी पौर्णिमा • राखी पौर्णिमा • गोकुळाष्टमी • पोळा • हरितालिका • गणेशोत्सव • गौरीपूजन • नवरात्र • दसरा • कोजागिरी पौर्णिमा • दीपावली • वसुबारस • धनत्रयोदशी • नरकचतुर्दशी • लक्ष्मीपूजन • बलिप्रतिपदा • भाऊबीज • कार्तिकी एकादशी • तुलसी विवाह • त्रिपुरी पौर्णिमा • भगवद् गीता जयंती • दत्तजयंती • मकर संक्रात • महाशिवरात्र • होळीपौर्णिमा •