नागपंचमी

नागपंचमी पूजा करताना महिला आणि पुरुष

नागपंचमी (संस्कृत: नागपंचमी, IAST: Nāgapañcamī) हा नाग (najas ) किंवा साप (जे पौराणिक नाग प्राण्यांशी संबंधित आहेत) यांच्या पारंपारिक पूजेचा दिवस आहे. भारत आणि नेपाळ या देशात हा सण साजरा केला जातो .

हिंदू पंचांगानुसार श्रावण महिन्याच्या शुक्ल पक्षाच्या पाचव्या दिवशी (जुलै/ऑगस्ट) ही पूजा केली जाते. कर्नाटक, राजस्थान, बिहार आणि गुजरात सारखी काही भारतीय राज्ये त्याच महिन्याच्या कृष्ण पक्षाला नाग पंचमी साजरी करतात. उत्सवाचा एक भाग म्हणून, चांदी, दगड, लाकूड किंवा चित्रापासून बनवलेल्या नाग किंवा सर्प देवतेला दुधाने आदरपूर्वक स्नान किंवा अभिषेक केले जाते आणि कुटुंबाच्या कल्याणासाठी त्यांचे आशीर्वाद मागितले जातात. या दिवशी जिवंत सापांची, विशेषतः नागांची, पूजा करण्याची पद्धती प्रचलित असल्याचे दिसते . मदतीने. कालिया नागाचा पराभव करून यमुना नदीच्या पात्रातून भगवान श्रीकृष्ण सुरक्षित वर आले तो दिवस श्रावण शुद्ध पंचमीचा होता.त्यामुळे त्या दिवसापासून नागपूजा प्रचारात आली असे मानले जाते.

दर बारा वर्षांनी नागपंचमीच्या दिवशी देशभरातील नाथ संप्रदायाचे लोक गंगा-गौतमी (अहिल्या-गौतमी) संगमावर स्नान करतात.

नागपंचमी पूजन

आख्यायिका

एका शेतकऱ्याच्या नांगराच्या फाळाने नागिणीची तीन पिल्ले मृत्युमुखी पडली व त्यामुळे नागदेवतेचा कोप झाला अशीही समजूत प्रचलित आहे. त्यामुळे या दिवशी शेतकरी आपल्या शेतात नांगरत नाही. कोणीही खणत नाही, घरी कोणीही भाज्या चिरायच्या नाही, तवा वापरायचा नाही व कुटायचे नाही असे काही नियम पालन करण्याची प्रथा आहे. श्रद्धाळू माणसे नागदेवतेची पूजा करून तिला दूध-लाह्यांचा व गव्हाच्या खिरीचा नैवेद्य दाखवतात व आपले संरक्षण कर अशी प्रार्थना करतात.

अनंत (म्हणजेच शेष), वासुकी, पद्मनाभ, कम्बल, शंखपाल, धृतराष्ट्र, तक्षक आणि कालिया या ८ किंवा ९ नागांची या दिवशी पूजा केली जाते.

मात्र खालील श्लोकात वासुकी, तक्षक, कालिय, मणिभद्रक, ऐरावत, धृतराष्ट्र, कार्कोटक आणि धनंजय, असे वेगळेच नाग सांगितले आहेत.

वासुकिः तक्षकश्चैव कालियो मणिभद्रकः।
ऐरावतो धृतराष्ट्रः कार्कोटकधनञ्जयौ ॥
-- (भविष्योत्तरपुराण – ३२-२-७)

सांस्कृतिक महत्त्व

भारतीय संस्कृतीत अनेक प्रकारे नागांची पूजा केली जाते. नाग म्हणजे फणाधारी सर्प. याच्या फणेवर पुढच्या बाजूने दहाच्या अंकासारखे चिन्ह असते . नागाचा रंग हिरवट किंवा पिवळा असतो. त्याच्या तोंडात विष धारण करणारे दात असतात. नागाची जीभ दुभंगलेली असते. प्राचीन भारतीय लोकांनी त्याला देवत्व देऊन त्याला पूजा विषय बनवले. कृषी संस्कृतीत नागाच्या पूजनाचे महत्त्व विशेष आहे. नाग आणि साप हे शेताचे रक्षणकर्ते आणि शेतकरी बांधवांचा मित्र मानला जातो.

• स्त्रिया व नागपंचमी सण

मेंदी

या सणाच्या निमित्ताने विवाहित बहिणीला तिचा भाऊ माहेरी घेऊन येतो अशी पद्धती भारतात रूढ आहे. नागपंचमीला स्त्रिया व मुली झाडाला झोके बांधून गाणे म्हणत झोके घेतात. पूजेला जाण्यासाठी हाताला मेंदी लावण्याची पद्धतही हौसेचा भाग म्हणून आलेली दिसते. या दिवशी महिला वर्तुळाकार आकार तयार करून झिम्मा-फुगडीसारखी नृत्ये व खेळ खेळतात.

पूजेचे स्वरूप

नागपंचमीच्या दिवशी नागाची पूजा करताना महिला

या दिवशी महिला घराची स्वच्छता करतात. जमिनी शेणाने सारवितात. अंगणात रांगोळी काढतात. नागाची चित्रे भिंतीवर काढतात आणि त्याची पूजा करतात. काही ठिकाणी नागाच्या वारुळापाशी महिला गाणी म्हणत जातात आणि वारुळाची पूजा करतात.

बत्तीस शिराळा येथील नागपंचमी

सांगली जिल्हाच्या पश्चिमेला असलेला बत्तीस शिराळा हा तालुका नागपंचमीच्या उत्सवासाठी प्रसिद्ध होते.

पुणे - बेंगलोर महामार्गावर कोल्हापूरकडे जाताना, पेठ नाका (इस्लामपूर)पासून उजव्या बाजूला एक फाटा फुटतो. तेथून साधारण २० कि.मी वर बत्तीस शिराळा वसलेले आहे. सांगली जिल्हातील हा एकमेव प्रदेश जो निसर्गसमृद्ध आहे. बत्तीस शिराळ्यापासून जवळच चांदोली अभयारण्य, चांदोली धरण आहेत.

जेेव्हा पूर्वी नागपंचमीचा हा उत्सव शिराळ्यात मोठ्या प्रमाणात साजरा केला जायचा तेव्हा नागपंचमीच्या एक महिना आधी येथील नाग मंडळे नाग पकडायच्या मोहिमेला निघत. हातात लांब काठी आणि नागाला ठेवण्यासाठी मडके असा लवाजमा घेऊन ५-६ तरुणांचा ग्रुप मोहीम फत्ते करत असे. पकडलेल्या नाग, साप, यांची नागपंचमी उत्सव संपेपर्यंत योग्य प्रकारे काळजी घेतली जाई.

नागपंचमीच्या दिवशी शिराळा गावात ग्रामदेवतेची पूजा करून साधारणपणे १००-१२५ नागांची एकाच वेळी मिरवणूक काढली जाई. त्यानंतर नागाचे खेळ आयोजित होत. सर्वात उंच फणा काढणारा नाग, सर्वात लांब नाग अशा पकडलेल्या मंडळांना बक्षिसे मिळत. नागपंचमीस नागाचे खेळ पाहण्यासाठी हजारो नागरिक येत. यांतील आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे २ वर्षाच्या बालकापासून ते म्हाताऱ्या माणसांपर्यंत सर्वजण न घाबरता गळ्यात नाग/धामण घालून फोटो काढत.

शिराळ्याची नागपंचमी पूर्वी देशातच नव्हे तर परदेशांतही प्रसिद्ध होती. नागपंचमीसाठी पूर्वी लाखभर लोक जमायचे. परंतु, सापांचे होणारे हाल पाहून येथील निसर्ग व वन्यजीवपेमींनी थेट मुंबई हायकोर्टात धाव घेतली. कोर्टाने वन्य जीव संरक्षण कायद्यानुसार २००२ मध्ये आदेश देऊन सापांना पकडणे, त्यांचा खेळ करणे तसेच मिरवणूक काढणे, प्रदर्शन करणे, त्यांच्या स्पर्धा भरवणे यांना बंदी केली. तसेच या आदेशाचे तंतोतंत पालन करण्याची जबाबदारी जिल्हा प्रशासन, जिल्हा कोर्ट, वन खाते आणि पोलिसांवर सोपविली.

त्यामुळे काही वर्षांपासून बत्तीस शिराळ्यात फक्त प्रतीकात्मक मिरवणूक काढली जाते.

भारताच्या विविध प्रांतात

• राजस्थान येथे नागपंचमी उत्साहाने साजरी केली जाते. जोधपूर येथे गारुडी , जोगी यांच्या उपस्थितीत जत्रेचे आयोजन केले जाते .
• गुजरात प्रांतात ही नागपंचमी साजरी केली जाते. गुजरात राज्यात श्रावण महिन्याच्या कृष्ण पक्षात म्हणजेच कृष्ण जन्माष्टमीच्या आधी तीन दिवस नागपंचमी साजरी केली जाते . महिला नागाची पूजा करतात आणि त्याची प्रार्थना करतात .

नागपूजनाची परंपरा भारताच्या केरळ, तामिळनाडू महाराष्ट्र या राज्यातही आढळते .

भारताबाहेर

• प्राचीन ग्रीक आणि रोमन संस्कृतीत नाग नृत्याचा प्रचार असलेला दिसून येतो. या नृत्याचा संबंध सर्जनशक्तीशी मानला जातो. नागाचा आणि पृथ्वीचा एकमेकांशी असलेला पवित्र संबंध या संस्कृतींनी मान्य केला आहे.
• नेपाळ येथेही नागपंचमी उत्साहाने साजरी होते . पाऊस आणि भूकंप यापासून रक्षण करणारी देवता म्ह्णून साप , नाग येथे पूजनीय मानले जातात . या दिवशी विहिरींची स्वच्छता केला जाते . घराच्या दरवाज्यावर शेणाने सारवून नागाची प्रतिमा चिकटवली जाते . तिला दूध , तांदूळ यांचा नैवेद्य दाखविला जातो .

नवनागस्त्रोत्र

अनन्तं वासुकिं शेषं पद्मनाभं च कम्बलम्।

शङ्ख पालं धृतराष्ट्रं तक्षकं कालियं तथा॥

एतानि नव नामानि नागानां च महात्मनाम्। सायङ्काले पठेन्नित्यं प्रातःकाले विशेषतः। तस्य विषभयं नास्ति सर्वत्र विजयी भवेत्॥

लोकगीते

नागभाऊरायाला नैवेद्य :

नागपंचमीच्या गं दिवशी मी गं नेसले हिरवी साडी
नाग भाऊराया मला पाठवितो गं गाडी
नागपंचमीच्या दिवशी मी गं भरीला चुडा
नागा रे भाऊराया तुला नैवेद्य ताजा पेढा
तूच रे रक्षण करी माझा आईच्या गोताचा
नागा रे भाऊराया तुला नैवेद्य कढीचा
नागा रे भाऊराया तुला वहिल्या मी लाह्या
तुझ्या दर्शनाला आल्या शेजारच्या आया बाया
नागा रे भाऊराया तुला नैवेद्य गुळाचा
आता रक्षण करी माझ्या बंधूच्या कुळाचा

चल गं सये वारुळाला वारुळाला, नागोबाला पूजायाला पूजायाला ।
ताज्या लाह्या वेचायाला वेचायाला, हळदकुंकू व्हायायाला व्हायायाला

या गं या गडयिनी या गं या मैतरणी
तेल्या तांबोळीच्या बाई वान्या बामणाच्या बाई

जमूनिया साऱ्या जनी जाऊ बाई म्हणा
चल गं सये वारुळाला वारुळाला

नाग भाउराया तुला वाहते दूधलाह्या
दर्शनाला येती शेजारच्या आयाबाया

नागपंचमीच्या सणाला बहिणीला माहेरी नेण्यासाठी तिचा बंधू यायचा. माहेरी जाण्याकरिता परवानगी घेण्यासाठी तिला सासू-सासरे, दीर-नणंदा, पतिराज यांची आर्जवे करावी लागत. अशावेळी ती या लोकगीतातून सासूरवाशीण सासूला म्हणते _ _ _ _ _

पंचमीच्या सणाला, बंधू आल्यात नियाला ।

बंधू आल्यात नियाला, रजा द्या मला जायला ।

सासू म्हणते, मला काय विचारतीस? विचार तुझ्या सासऱ्याला ।

सासरा म्हणे, मला काय विचारतीस? विचार तुझ्या पतीला ।.......

भावगीत

• फांद्यावरी बांधिले गं मुलींनी हिंदोळे, पंचमिचा सण आला डोळे माझे ओले (कवी - ग.दि. माडगूळकर; गायक - गजानन वाटवे)

चित्रपटगीत

चल गं सये वारुळाला वारुळाला, नागोबाला पुजायाला पूजायाला (समूहगीत, गीतकार - ग.दि. माडगूळकर; संगीत दिग्दर्शक - सुधीर फडके; चित्रपट - जिवाचा सखा)

हे सुद्धा पहा

श्रावण