Jump to content

दिल्ली

दुवे संपादा
विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
  ?दिल्ली

राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र • भारत
—  मेट्रो  —
दिल्ली, भारत
दिल्ली, भारत
Map

२८° ४०′ ००″ N, ७७° १३′ ००″ E

प्रमाणवेळ भाप्रवे (यूटीसी+५:३०)
क्षेत्रफळ
• उंची 		१,४८३ चौ. किमी
• २५९ मी
जिल्हे
दिल्लीतील जिल्हे
लोकसंख्या
• घनता
• मेट्रो 		१,३३,००,००० (१ ला) (२०१६)
• ७,७५८/किमी२
• २,६४,५४,००० (१ ला) (२००७)
भाषा हिंदी, पंजाबी, उर्दू
मुख्यमंत्री अरविंद केजरीवाल
राज्यपाल तेजेंद्र खन्ना
स्थापित १ नोव्हेंबर १९५८
विधानसभा (जागा) Unicameral (७०)
कोड
• पिन कोड
• दूरध्वनी
• UN/LOCODE
• आरटीओ कोड
• ११००००
• +११
• INDEL
• DL-xx
संकेतस्थळ: दिल्ली संकेतस्थळ

दिल्ली हे उत्तर भारतातील एक महानगर आहे. राजकीयदृष्ट्या दिल्ली शहर एक केंद्रशासित प्रदेश आहे. या शहराचा कारभार केंद्र सरकार, दिल्ली राज्य शासन आणि तीन महानगर पालिका पाहतात. जी नवी दिल्ली भारतीय प्रजासत्ताकाची राजधानी आहे, ती दिल्ली या महानगरातील एक शहरी भाग आहे. दिल्लीची लोकसंख्या सुमारे दीड कोटी (इ.स. २००५चा अंदाज) असून ते जगातील सातवे सगळ्यांत जास्त लोकसंख्या असलेले महानगर आहे.[१][२][३][४] राजधानीचे शहर असल्याने येथे देशातील विविध भागातून नागरिक स्थायिक झाले आहेत, त्यामुळे दिल्ली हे एक बहुसांस्कृतिक महानगर बनले आहे. झपाट्याने झालेले शहरीकरण व वेगाने झालेली प्रगती त्यामुळे दिल्लीचा आर्थिक क्षेत्रात विकास झाला आहे. दिल्लीच्या नागरिकांची सरासरी मिळकत ही राष्ट्रीय सरासरीपेक्षा बरीच जास्त आहे.[५]

भूगोल

[संपादन]

दिल्ली व परिसराला मिळून अनौपचारिकपणे राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र असे म्हणतात. त्यात दिल्लीव्यतिरिक्त शेजारच्या हरियाणाराज्यातील फरिदाबाद व गुडगाव आणि उत्तर प्रदेशातील नॉयडा व गाझियाबाद या शहरांचा समावेश होतो. नैर्ऋत्येकडील अरवली पर्वतरांगा आणि पूर्वेकडील यमुना नदी यांच्यामध्ये वसलेली दिल्ली इतिहास काळापासून महत्त्वाचे ठिकाण मानले जाते.

इतिहास

[संपादन]

दिल्लीचा पुरातन उल्लेख महाभारत नावाच्या महापुराणात आढळतो. जिथे त्याचा उल्लेख प्राचीन इंद्रप्रस्थ म्हणून केला जातो. महाभारत काळात इंद्रप्रस्थ ही पांडवांची राजधानी होती. पुरातत्व पुरावांतील प्रथम पुरावा असे सूचित करतो की मानव ई. स. पु. दोन हजार वर्षांपूर्वीच दिल्लीत व आसपास होता.[६] मौर्य काळामध्ये (इ.स.पू. ३००च्या सुमारास) या शहराचा विकास होऊ लागला. महाराज पृथ्वीराज चौहान यांचे दरबारी कवी चांद बरदाई यांची हिंदी रचना पृथ्वीराज रासो मध्ये तोमर राजा अनंगपाल यांचे दिल्लीचे संस्थापक, म्हणून वर्णन केले गेले आहे. असे मानले जाते की त्यांनी 'लाल-कोट' बांधला आणि मेहरौलीचा गुप्त कार्पेट लोखंडी खांब दिल्लीला आणला. तोमर राज्यकर्त्यांमध्ये दिल्ली स्थापनेचे श्रेय अनंगपाल यांना जाते. दिल्लीत तोमरांचा राज्य कालखंड ४०० ते १,२०० वर्षाचा आहे. 'दिल्ली' किंवा 'दिल्लीका' शब्दाचा वापर उदयपुरात सापडलेल्या शिलालेखांवर प्रथम सापडला. या शिलालेखांची वेळ 1160 वर्षे निश्चित केली गेली. महाराज पृथ्वीराज चौहान हे दिल्लीचे शेवटचे हिंदू सम्राट मानले जातात.

इ.स. १२०७ नंतर दिल्ली दिल्ली सल्तनतची राजधानी झाले. खिल्जी राजवंश, तुघलक राजवंश, सय्यद राजवंश आणि लोधी घराण्यांसह इतर काही राजवटींनी यावर राज्य केले. असे मानले जाते की आजची आधुनिक दिल्ली बांधण्यापूर्वी दिल्ली सात वेळा विखुरली होती आणि वेगवेगळ्या ठिकाणी वसली होती, त्यातील काही अवशेष आजही आधुनिक दिल्लीत दिसू शकतात. दिल्लीच्या तत्कालीन राज्यकर्त्यांनी बऱ्याच वेळा आपले रूप बदलले. सरहिंद जवळच्या युद्धात मोगल बादशाह हुमायूंनी अफगाण्यांचा पराभव केला आणि कोणताही विरोध न करता दिल्ली ताब्यात घेतली. हुमायूंच्या मृत्यूनंतर हेमू विक्रमादित्यच्या नेतृत्वात अफगाणांनी मुघल सैन्याचा पराभव केला व आग्रा व दिल्लीवर पुन्हा ताबा मिळविला. मुघल बादशहा अकबरने आपली राजधानी दिल्लीहून आग्रा येथे हलविली. अकबरचा नातू शाहजहां (१६२८-१६५८) यांनी सतराव्या शतकाच्या मध्यात सातव्या वेळी तोडगा काढला ज्याला शाहजहानाबाद असे म्हणतात. सामान्य बोलीभाषेत शाहजहानाबादला ओल्ड सिटी किंवा जुनी दिल्ली म्हणतात. प्राचीन काळापासून बऱ्याच राजांनी आणि सम्राटांनी जुन्या दिल्लीवर राज्य केले आणि त्याचे नावही वेळोवेळी बदलले गेले. जुनी दिल्ली १७३७ नंतर मुघल सम्राटांची राजधानी राहिली. दिल्लीचा शेवटचा मोगल बादशहा बहादूर शाह जफर होता, तो निर्वासनमध्येच रंगून येथे मरण पावला.

१८५७च्या स्वातंत्र्ययुद्धानंतर दिल्लीने ब्रिटिशांच्या राजवटीखाली राज्य सुरू केले. १८५७ च्या पहिल्या भारतीय स्वातंत्र्यलढ्याच्या चळवळीस पूर्णपणे दाबल्यानंतर ब्रिटिशांनी बहादूरशाह जफरला रंगून येथे पाठवले आणि भारत पूर्णपणे इंग्रजांच्या ताब्यात झाला. सुरुवातीला त्यांनी कलकत्ता (आजचे कोलकाता) ताब्यात घेतला पण ब्रिटिश राजवटीच्या शेवटच्या काळात पीटर महन यांच्या नेतृत्वात सोव्हिएत संघाचा प्रभाव भारतीय उपखंडात झपाट्याने वाढू लागला. यामुळे ब्रिटिशांना असे वाटू लागले की कलकत्ता जो भारताच्या पूर्वेकडील प्रदेशात होता, तेथून अफगाणिस्तान आणि इराण इत्यादींवर सहजपणे नियंत्रण स्थापित करता येत नाही, नंतर या कारणास्तव १९११ मध्ये वसाहतीची राजधानी दिल्लीला हलविण्यात आली. केली गेली होती आणि बरीच आधुनिक बांधकाम कामे केली गेली होती. शहराचे मोठे भाग ब्रिटिश आर्किटेक्ट सर एडविन लुटियन्स आणि सर हर्बर्ट बेकर यांनी डिझाइन केले होते. १९४७ मध्ये भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर ते अधिकृतपणे भारताची राजधानी म्हणून घोषित झाले. दिल्लीत बऱ्याच राजांच्या साम्राज्याचा उदय व पतन होण्याचे पुरावे अजूनही अस्तित्वात आहेत. दिल्ली हे भारताच्या भविष्यातील, भूतकाळातील आणि सध्याच्या परिस्थितीचे मिश्रण आहे.

विशिष्ट भौगोलिक रचनेमुळे वायव्य हिंदुस्थानातून गंगेच्या खोऱ्यात जाणाऱ्या जुन्या व्यापारमार्गांवर दिल्लीने दबदबा राखला. हे शहर पुरातन भारताच्या अनेक साम्राज्यांची राजधानी होते. दिल्लीत स्थलांतरित होणाऱ्यांची संख्या वाढत गेल्याने ती संस्कृती आणि बुद्धिजनांचे माहेरघर बनली.

वाढत्या लोकसंख्येमुळेच आज दिल्ली ही प्रदूषण, वाहतुकीची कोंडी, वीजटंचाई आणि पाणी टंचाई अशा अनेक समस्यांना तोंड देत आहे.

हवामान, भूगोल आणि लोकसंख्या

[संपादन]

दिल्ली-एनसीआर

[संपादन]

दिल्लीजवळील उत्तर प्रदेश, हरियाणा आणि राजस्थानमधील अनेक शहरे एनसीआरमध्ये आहेत.[७] एनसीआरची लोकसंख्या ४ कोटी ७० लाखाहून अधिक आहे. संपूर्ण एनसीआरमध्ये दिल्लीचे क्षेत्रफळ १,४८४. चौरस किलोमीटर आहे. देशाची राजधानी एनसीआरच्या २.९% आहे. उत्तर प्रदेशातील मेरठ, गाझियाबाद, गौतम बुद्ध नगर (नोएडा), बुलंदशहर, शामली, बागपत, हापूर आणि मुझफ्फरनगर यांचा समावेश आहे. हरियाणामध्ये फरीदाबाद, गुडगाव, मेवात, रोहतक, सोनीपत, रेवाडी, झज्जर, पानीपत, पलवल, महेंद्रगड, भिवडी, जिंद आणि करनाल यासारख्या जिल्ह्यांचा समावेश आहे. राजस्थानमधील दोन जिल्हे - भरतपूर आणि अलवर एनसीआरमध्ये समाविष्ट केले गेले आहेत.[८]

भौगोलिक स्थान

[संपादन]

राष्ट्रीय राजधानी दिल्ली १,४८४. किमी२ (५७३ चौरस मैल) पर्यंत पसरली असून त्यापैकी ७८३ किमी२ (३०२ चौरस मैल) ग्रामीण आणि ७०० किमी२ (२७० चौ मैल) शहरी म्हणून घोषित केली आहेत. उत्तर-दक्षिण दिशेला दिल्लीची कमाल ५१.९ किमी (३२ मैल) आणि पूर्व-पश्चिमेस जास्तीत जास्त ४८.४८ किमी (३० मैल) रुंदी आहे. दिल्लीची देखभाल करण्यासाठी तीन संस्था कार्यरत आहेत: -

   दिल्ली महानगरपालिका: जगातील सर्वात मोठी स्थानिक संस्था असून अंदाजे १३७.८० लाख नागरिकांना (क्षेत्र १,३९७.३ किमी२ किंवा ५४० चौरस मैल) नागरी सेवा पुरविली जाते. हे क्षेत्र फक्त क्षेत्राच्या दृष्टीने टोकियोच्या मागे आहे. महानगरपालिका १३९७ चौरस किलोमीटर क्षेत्र पाहते. सध्या दिल्ली महानगरपालिका तीन भागात विभागली गेली आहे: अप्पर दिल्ली महानगरपालिका, पूर्व दिल्ली महानगरपालिका आणि दक्षिण दिल्ली महानगरपालिका.

   नवी दिल्ली नगरपरिषद: (एनडीएमसी) (क्षेत्र ४२.७ किमी२ किंवा १७ चौरस मैल) असे आहे नवी दिल्ली नगरपरिषदेचे नाव. त्याखालील क्षेत्राला एनडीएमसी क्षेत्र म्हणतात.

   दिल्ली कॅन्टोन्मेंट बोर्डः (क्षेत्र (४३ कि.मी.२ किंवा १७ चौरस मैल)[९] जे दिल्लीच्या कॅन्टोन्मेंट क्षेत्राची देखभाल करते.

दिल्ली हा खूप विस्तृत परिसर आहे. हे उत्तरेकडील सारूप नगर पासून दक्षिणेकडील राजोक्र्यापर्यंत पसरते. नजफगड पासून पूर्वेकडील यमुना नदीच्या पश्चिमेला शेवटचा भाग (तुलनेने पारंपारिक पूर्व टोक). तसे, त्याच्या पूर्वेकडील शहादारा, भजनपुरा इत्यादी मोठ्या बाजारातही येतात. वरील सीमांनी व्यापलेल्या शेजारील राज्यांमधील नोएडा, गुडगाव वगैरे भागदेखील राष्ट्रीय क्षेत्रात येतात. दिल्लीचे भौगोलिक स्वरूप खूप बदलत आहे. हे उत्तरेकडील सपाट कृषी मैदानापासून दक्षिणेस कोरड्या अरावली श्रेणीच्या सुरुवातीस बदलते. दिल्लीच्या दक्षिणेला मोठे नैसर्गिक तलाव असायचे. आता जास्त खाण झाल्यामुळे ते कोरडे झाले आहेत. त्यातील एक बडखल तलाव आहे. यमुना नदीने शहराचे पूर्व भाग वेगळे केले. या पुलांना यमुना पार म्हणले जाते, जरी ते अनेक पुलांद्वारे नवी दिल्लीशी चांगले जोडलेले आहेत. दिल्ली मेट्रो देखील आता दोन पुलांसह नदी पार करते.

दिल्ली उत्तर भारतात २८.६१° N  ७७.२३° E  वर स्थित आहे. हे हिमालयाच्या दक्षिणेस १६० किलोमीटर दक्षिणेस समुद्राच्या सपाटीपासून ७०० ते १००० फूट उंचीवर यमुना नदीच्या काठावर वसलेले आहे. हे उत्तर, पश्चिम आणि दक्षिणेस तीन बाजूंनी हरियाणा राज्याद्वारे आणि पूर्वेला उत्तर प्रदेश राज्याने वेढलेले आहे. दिल्ली जवळजवळ संपूर्ण गंगेच्या प्रदेशात आहे. दिल्लीच्या भूगोलाचे दोन प्रमुख भाग म्हणजे यमुना बागायती मैदान आणि दिल्ली पर्वत (टेकडी). तुलनेने कमी स्तरीय मैदाने उप-लागवडीसाठी उत्कृष्ट जमीन प्रदान करतात, जरी हे पूरप्रवण क्षेत्र आहेत. हे दिल्लीच्या पूर्वेकडील बाजूस आहेत. आणि पश्चिमेला कड क्षेत्र आहे. त्याची कमाल उंची ३१८ मी (१०४३ फूट) पर्यंत पोहोचते. हे दक्षिणेस अरावल्ली पर्वतरांगेपासून सुरू होते आणि शहराच्या पश्चिम, उत्तर-पश्चिम आणि उत्तर-पूर्व भागात पसरते. दिल्लीची जीवनरेखा यमुना ही हिंदू धर्मातील सर्वात पवित्र नद्यांपैकी एक आहे. हिंडन ही आणखी एक छोटी नदी, पूर्व दिल्लीला गाझियाबादपासून विभक्त करते. दिल्ली सीज़्मिक क्षेत्र-IV मध्ये येत असल्याने येथे मोठ्या भूकंपाची शक्यता असते.

जल संपत्ती

[संपादन]

लाखो वर्षांपासून भूमिगत जलचर नैसर्गिकरित्या नद्या आणि पावसाच्या प्रवाहांनी जिवंत राहतात. गंगा-यमुना मैदानी भाग म्हणजे पाण्याचे सर्वोत्तम स्रोत असलेले क्षेत्र. त्यात चांगला पाऊस पडतो आणि हिमालयीन हिमनद्यांपासून वाहणा बारमाही नद्या वाहतात. दिल्लीसारख्या काही भागात सुदधा हेच घडते. दक्षिणेकडील पठाराचे उतार सपाट बाजुला असून डोंगराळ भागात नैसर्गिक तलाव तयार झाले आहेत. टेकड्यांवरील नैसर्गिक वन कवच अनेक बारमाही प्रवाहाचे पाळणे असायचे.[१०]

आज व्यापाराचे केंद्र म्हणून दिल्लीची ओळख आहे. यामागचे कारण म्हणजे वाहतूक करण्यायोग्य रुंद यमुना नदी आहे; ज्यामध्ये मालवाहतूकही करता येत असे. इ.स. पु. ५०० च्या आधीही ते नक्कीच एक समृद्ध शहर होते, जिथे त्याच्या मालमत्तेचे रक्षण करण्यासाठी शहर तटबंदीची आवश्यकता होती. सलीमगड आणि पुराण किल्ला आणि पुराण किलाच्या उत्खननात सापडलेल्या तथ्यांवरून असे प्राचीन शहर असल्याचे पुरावे मिळतात. इ.स. १००० पासून, त्याचा इतिहास, त्याची युद्धे आणि त्यांची जागा घेणारे राजवंश यांचे विस्तृत वर्णन आहे.[१०]

दिल्लीला भौगोलिकदृष्ट्या अरवल्ली पर्वतरांगांचे संरक्षण आहे. ही पर्वतरांग व तिथली नैसर्गिक जंगले याशिवाय तीन बारमाही नद्या यांच्यामुळे दिल्लीचा बचाव करणे सोपे होते. या तीन नद्या दिल्लीच्या मध्यभागी यमुनेस मिळाल्या आहेत. दक्षिण आशियाई संरचनात्मक बदलांमुळे, यमुनेने आता त्याच्या जुन्या मार्गापासून पूर्वेकडे वीस किलोमीटर वळविला आहे.[१०] इ. स. पु. ३००० मध्ये, नदी दिल्लीच्या सध्याच्या 'ओढ्या' च्या पश्चिमेस वाहत असे. त्याच युगात, सरस्वती नदी अरावली रांगांच्या दुसऱ्या बाजूला वाहून असे, जी प्रथम पश्चिमेकडे आणि नंतर भूमिगत रचनेत भूमिगत झाली आणि पूर्णपणे नाहीशी झाली.

१८०७ मध्ये एका इंग्रजांद्वारे केलेल्या सर्वेक्षणानुसार, वरील नकाशा दिल्लीतील यमुनामध्ये भेटायला जाणारे प्रवाह दर्शवितो. एक तिलपतच्या टेकड्यांमध्ये दक्षिणेकडून उत्तरेकडे वाहते, तर दुसऱ्याने हौज खासमधील अनेक उपनद्या व्यापल्या आणि पूर्वेकडे वाहणाऱ्या बारापुलाच्या जागी निजामुद्दीनच्या वरच्या यमुना प्रवाहात वाहिले. तिसरा आणि मोठा प्रवाह ज्याला साहिबी नदी म्हणतात (पूर्वी रोहिणी). हे दक्षिण-पश्चिमेकडून खाली उतरते आणि तेथील उत्तरेस यमुनेस भेटते. असे दिसते आहे की टेक्टोनिक हालचालीमुळे, त्याच्या प्रवाहाचे खाली प्रवाह काहीसे जास्त झाले होते, ज्यामुळे ते यमुनेत पडले. मागील मार्गावरील अधिक पाणी नजफगड तलावामध्ये वाहू लागते. सुमारे ७० वर्षांपूर्वी या सरोवराचे आकार २२० चौरस किलोमीटर होते. ब्रिटिशांनी साहिबी नदीची गाळ काढून ती स्वच्छ केली व त्याला नाला नजफगड असे नाव दिले व यमुनेत विलीन केले. या नद्या व यमुना-दिल्लीने अरवल्ली पर्वतरांगांच्या वाड्यात स्थायिक झालेल्या अनेक वस्त्यांना आणि राजधानींना नेहमीच पुरेसे पाणी दिले.

हिमालयीन हिमनद्यां मधून निघाल्यामुळे यमुना नदी बारमाही नदी आहे. परंतु वर नमूद केलेल्या इतर नद्या फक्त २०० वर्षांपूर्वीपर्यंत अरावल्लीच्या रांगांमध्ये नैसर्गिक जंगलाने संरक्षित होत्या तोपर्यंत बारमाही राहिल्या. दुर्दैवाने दिल्लीतील जंगलतोड खिलज्यांच्या काळापासून सुरू झाली. इस्लामचा स्वीकार न करणा स्थानिक बंडखोरांना आणि लुटणाऱ्यांना लुबाडण्यासाठी हे केले गेले. तसेच, वाढत्या शहरी लोकसंख्येचा ओढा वन प्रांत संकोचित करते. यामुळे वनांचलमधील संरक्षित पावसाचे पाणी कमी झाले.

ब्रिटिश राजवटीत, दिल्लीतील रस्ते आणि पूर-प्रतिरोधक बंधारे बांधल्यामुळे पर्यावरणीय बदलांमुळे वर्षाच्या उन्हाळ्यात हे नाले कोरडे होऊ लागले. स्वातंत्र्योत्तर काळात पावसाच्या पाण्याचे नाले, पदपथ व गल्ली सिमेंटद्वारे फरसबंदी झाल्याने या नद्यांमधील पाण्याचा नैसर्गिक प्रवेश रोखला गेला. अशा परिस्थितीत जिथे त्यांना मार्ग सापडला नाही, कॉंक्रीटच्या कॉंक्रीटच्या बांधकामामुळे, त्यांना भूमिगत जलवाहिन्या किंवा नदीमध्ये मिसळण्याचा कोणताही मार्ग नाही.

हवामान

[संपादन]

दिल्लीच्या हवामानात उन्हाळा आणि हिवाळ्यातील तापमानात बराच फरक आहे. उन्हाळा मोठा, अत्यंत उष्ण एप्रिल ते ऑक्टोबरच्या मध्यापर्यंत असतो. मध्यंतरी पावसाळादेखील येतो. ही उष्णता देखील अत्यंत प्राणघातक ठरू शकते, ज्याने पूर्वी बरीच लोकांचे प्राण घेतले. मार्चच्या प्रारंभापासून वारा दिशा बदलते. ते वायव्येकडून दक्षिणपश्चिम दिशेने जातात. ते आपल्याबरोबर राजस्थानची गरम लाट आणि धूळ आपल्याबरोबर घेऊन जातात. ते उन्हाळ्याचा मुख्य भाग आहेत. त्यांना लू म्हणतात. उच्च ऑक्सिडेशन संभाव्यतेसह एप्रिल ते जून या महिन्यांत अत्यंत गरम असतात. जूनच्या अखेरीस आर्द्रतेत वाढ होते ज्यामुळे मान्सूनपूर्व पाऊस पडतो. यानंतर उन्हाळ्यापासून पावसाळ्याचे वारे वाहू लागतात, ज्यामुळे चांगला पाऊस पडतो. ऑक्टोबर - नोव्हेंबरमध्ये शिशिर कालावधी असतो जो हिवाळ्यात थंड असतो.

हिवाळा नोव्हेंबरपासून सुरू होतो, तो फेब्रुवारीच्या सुरुवातीस टिकतो. हिवाळ्यामध्येही दाट धुके असतात आणि शीतलहरी पसरते, जी पुन्हा त्याच उन्हाळ्यासारखी प्राणघातक आहे. [१] तापमानात -०.६ डिग्री सेल्सियस (३०.९ ° फॅ) ते ४८ डिग्री सेल्सियस (११८ ° फॅ) पर्यंत फरक पडतो.[११] वार्षिक सरासरी तापमान २५ ° से. (७७ ° फॅ); मासिक सरासरी तापमान 13 ° से. ३२ डिग्री सेल्सियस असते.[१२] सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान सुमारे ७१४ मिमी आहे. (२८.१ इं.), पावसाळ्यात जास्तीत जास्त जुलै ते ऑगस्ट पर्यंत पर्जन्य होते. दिल्लीत पावसाळ्याच्या सरासरी आगमनाची तारीख २९ जून आहे.[१३]

वायू प्रदूषण

[संपादन]

दिल्लीची एर क्वालिटी इंडेक्स (एक्यूआय) साधारणत: जानेवारी ते सप्टेंबर दरम्यान मध्यम (१०१-२००) पातळी असते आणि नंतर ती अत्यंत खराब (३०१) ते (४००) किंवा तीन महिन्यांत धोकादायकही असते. (500+) ऑक्टोबर ते डिसेंबर या कालावधीत विविध कारणांमुळे, पेंढा जाळणे, दिवाळीत फटाके फोडणे यामुळे प्रदूषण वाढते.[१४]

लोकसंख्या

[संपादन]

१९०१ मध्ये दिल्ली हे एक छोटे शहर होते आणि लोकसंख्या ४ लाख होती. १९११ मध्ये ब्रिटिश भारत याची राजधानी बनल्यामुळे त्याची लोकसंख्या वाढू लागली. भारत फाळणीच्या वेळी, पाकिस्तानहून मोठ्या संख्येने लोक दिल्लीत स्थायिक झाले. विभाजनानंतरही हे स्थलांतर सुरूच होते. वार्षिक ३.८५% वाढीसह दिल्लीची लोकसंख्या २००१ मध्ये १ कोटी ३८ लाखांवर पोचली आहे.[१५] १९९१ ते २००१ या दशकात लोकसंख्या वाढीचा दर ४७.२% होता. दिल्लीतील लोकसंख्येची घनता प्रति किलोमीटर ९२९४ आणि स्त्री पुरुष प्रमाण ८२१ महिला आणि १००० पुरुष आहे. येथे साक्षरतेची टक्केवारी ८१.८२% आहे.

दिल्लीतील जिल्हे

[संपादन]
  • नवी दिल्ली
    • कनाट प्लेस • संसद मार्ग • चाणक्य पुरी
  • मध्यवर्ती दिल्ली
    • दरिया गंज • पहाड़ गंज • करौल बाग
  • उत्तर दिल्ली
    • सदर बाजार, दिल्ली  • कोतवाली, दिल्ली • सब्जी मंडी
  • ईशान्य दिल्ली
    • सीलमपुर • शाहदरा • सीमा पुरी
  • पूर्व दिल्ली
    • गॉंधी नगर, दिल्ली • प्रीत विहार • विवेक विहार • वसुंधरा एंक्लेव
  • दक्षिण दिल्ली
    • कालकाजी • डिफेन्स कालोनी • हौज खास
  • नैर्ऋत्य दिल्ली
    • वसंत विहार • नजफगढ़ • दिल्ली छावनी
  • पश्चिम दिल्ली
    • • पटेल नगर • राजौरी गार्डन • पंजाबी बाग
  • वायव्य दिल्ली
    • सरस्वती विहार • नरेला • मॉडल टाउन

प्रेक्षणीय स्थळ

[संपादन]
हुमायून चे थडगे

दिल्ली ही केवळ भारताची राजधानीच नाही तर पर्यटनाचे मुख्य केंद्र देखील आहे. राजधानी असल्याने, भारत सरकार, राष्ट्रपती भवन, संसद भवन, केंद्रीय सचिवालय इत्यादी अनेक कार्यालये येथे बरीच आधुनिक वास्तुकलेची नमुने पाहिली जाऊ शकतात; एक प्राचीन शहर असल्याने याला ऐतिहासिक महत्त्व देखील आहे. पुरातत्व दृष्टीकोनातून, जुना किल्ला, सफदरजंग मकबरे, जंतर-मंतर, कुतुब मीनार आणि लोहस्तंभ यासारख्या अनेक जगप्रसिद्ध बांधकामे येथे आकर्षण केंद्र मानली जातात. एकीकडे जागतिक वारसा मोगल शैली आहे जसे हुमायूंचे थडगे, लाल किल्ला आणि जुना किल्ला, सफदरजंगचे थडगे, लोधी कबर कॉम्प्लेक्स इत्यादी. भव्य ऐतिहासिक इमारती येथे आहेत आणि दुसऱ्या बाजूला निजामुद्दीन औलियाच्या पार्लोकिक दर्गा आहेत. बिरला मंदिर, आद्या कात्यायिनी शक्तीपीठ, बांगला साहेब गुरूद्वारा, बहाई मंदिर आणि जामा मशिद अशी जवळपास सर्व धर्मांची प्रसिद्ध धार्मिक स्थळे या शहरातील इंडिया गेट, राजपथ येथे बनविण्यात आली आहेत. भारताच्या पंतप्रधान, जंतर-मंतर, लाल किल्ला तसेच अनेक प्रकारची संग्रहालये आणि कॅनॉट प्लेस, चांदनी चौक अशा अनेक बाजारासह मोगल गार्डन, गार्डन ऑफ फाइव्ह सेन्सेस, टाकाटोरा अशा अनेक बगिच्या आहेत. गार्डन, लोदी गार्डन, प्राणीसंग्रहालय इत्यादी जे दिल्लीला पर्यटकांना आकर्षित करतात.

शैक्षणिक संस्था

[संपादन]
लाल किल्ला, दिल्ली

दिल्ली हे भारताच्या शिक्षणाचे महत्त्वपूर्ण केंद्र आहे. दिल्लीच्या विकासाबरोबरच येथे शिक्षणही वेगाने वाढले आहे. प्राथमिक शिक्षण बऱ्याचदा सार्वजनिक होते. मुले माध्यमिक शाळांमध्ये शिकत आहेत. महिलांचे शिक्षण सर्व स्तरांवर पुरुषांपेक्षा अधिक विकसित झाले आहे. येथील शैक्षणिक संस्थांचे विद्यार्थी भारताच्या कानाकोप .्यातून येतात. कला, वाणिज्य, विज्ञान, तंत्रज्ञान, औषध, कायदा व व्यवस्थापन या विषयात उच्चस्तरीय शिक्षण देण्यासाठी येथे बरीच सरकारी व खासगी शिक्षण संस्था आहेत. उच्च शिक्षण संस्थांमध्ये सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे दिल्ली विद्यापीठ, ज्या अंतर्गत अनेक महाविद्यालये आणि संशोधन संस्था आहेत. गुरू गोबिंदसिंग इंद्रप्रस्थ विद्यापीठ, अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्था, भारतीय तंत्रज्ञान संस्था, जवाहरलाल नेहरू विद्यापीठ, इंदिरा गांधी राष्ट्रीय मुक्त विद्यापीठ, टीईआरआय - ऊर्जा व संसाधन संस्था आणि जामिया मिलिया इस्लामिया ही उच्च शिक्षण संस्था आहेत. 

संस्कृती

[संपादन]

दिल्ली शहरात बांधल्या गेलेल्या स्मारकांवरून असे लक्षात येते की, येथील संस्कृतीला प्राचिन ऐतिहासिक पार्श्वभूमी आहे. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण संस्थेने दिल्ली शहरातील सुमारे १२०० वारसा स्थळांची घोषणा केली आहे, जी जगातील कोणत्याही शहरापेक्षा जास्त आहे.[१६] आणि त्यापैकी १७५ स्थळांना राष्ट्रीय वारसा म्हणून घोषित केले गेले आहे.[१७] जिथे मोगल आणि ऑट्टोमन राज्यकर्त्यांनी जामा मस्जिद (भारताच्या सर्वात मोठी मशीद)[१८] आणि लाल किल्ला अशी अनेक वास्तू नमुने उभारली. दिल्लीत लाल किल्ला, कुतुब मीनार आणि हुमायूंचा मकबरा असे तीन जागतिक वारसा आहेत. [] 34] इतर स्मारकांमध्ये इंडिया गेट, जंतर-मंतर (१८ व्या शतकातील खगोलशास्त्रीय वेधशाळा), पुराणा किला (१६ व्या शतकाचा किल्ला) यांचा समावेश आहे. बिर्ला मंदिर, अक्षरधाम मंदिर आणि कमळ मंदिर ही आधुनिक वास्तुकलेची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत. राज घाटाजवळ राष्ट्रपिता महात्मा गांधी आणि इतर मोठ्या व्यक्तींच्या समाधी आहेत. नवी दिल्लीत बरीच सरकारी कार्यालये, सरकारी निवासस्थाने आणि ब्रिटिशकालीन अवशेष व इमारती आहेत. काही महत्त्वाच्या इमारतींमध्ये राष्ट्रपती भवन, केंद्रीय सचिवालय, राजपथ, संसद भवन आणि विजय चौक यांचा समावेश आहे. सफदरजंगची थडगे आणि हुमायूंची थडगी मुगलच्या बागांच्या चार बाग शैलीची उत्कृष्ट उदाहरणे आहेत.
दिल्लीचे राजधानी नवी दिल्लीशी संपर्क आणि भौगोलिक सान्निध्य यामुळे येथे राष्ट्रीय कार्यक्रम आणि संधी यांचे महत्त्व वाढले आहे. प्रजासत्ताक दिन, स्वातंत्र्यदिन आणि गांधी जयंती असे अनेक राष्ट्रीय सण येथे मोठ्या उत्साहात साजरे केले जातात. भारताच्या स्वातंत्र्यदिनी पंतप्रधान लाल किल्ल्यातील लोकांना संबोधित करतात. पतंग उडवून बरेच दिल्लीवासी हा दिवस साजरा करतात. पतंग या दिवशी स्वातंत्र्याचे प्रतीक मानले जातात.[१९] प्रजासत्ताक दिनी परेड ही एक मोठी मिरवणूक आहे, जी भारताच्या सैनिकी पराक्रम आणि सांस्कृतिक झलक दाखवते.[२०] दिल्ली महानगरपालिका: जगातील सर्वात मोठी स्थानिक संस्था असून अंदाजे १३७.८० लाख नागरिकांना (क्षेत्र १,३९७.३ किमी२ किंवा ५४० चौरस मैल) नागरी सेवा पुरविली जाते. हे क्षेत्र फक्त क्षेत्राच्या दृष्टीने टोकियोच्या मागे आहे. महानगरपालिका १३९७ चौरस किलोमीटर क्षेत्र पाहते. सध्या दिल्ली महानगरपालिका तीन भागात विभागली गेली आहे: अप्पर दिल्ली महानगरपालिका, पूर्व दिल्ली महानगरपालिका आणि दक्षिण दिल्ली महानगरपालिका.

येथील धार्मिक उत्सवात दिवाळी, होळी, दसरा, दुर्गा पूजा, महावीर जयंती, गुरू परब, ख्रिसमस, महाशिवरात्रि, ईद उल फितर, बुद्ध जयंती लोहरी पोंगल आणि ओडम यासारख्या सणांचा समावेश आहे.[२१] कुतुब महोत्सवात अखिल भारतीय संगीतकार आणि नर्तक यांचा संगम असतो, जो काही रात्री झगमगाट करतो. हे कुतुब मीनारच्या बाजूला आयोजित केले जाते.[२२] इतरही अनेक सण येथे होतात: जसे की आंबा महोत्सव, पतंग उडवणे महोत्सव, वसंत पंचमी जे वार्षिक असतात. आशियातील सर्वात मोठे ऑटो प्रदर्शनः दिल्लीत ऑटो एक्सपो[२३] द्वैवार्षिक आयोजित केले जाते. प्रगती मैदान येथे वार्षिक पुस्तक मेळावा भरतो. हा जगातील दुसरा सर्वात मोठा ग्रंथ मेळा आहे, ज्यात जगातील 23 राष्ट्रे सहभागी होतात. दिल्ली उच्च शैक्षणिक क्षमतेमुळे काहीवेळा जगाची पुस्तक राजधानी म्हणून ओळखली जाते.[२४]

पंजाबी आणि मुगलाई खाद्यपदार्थ जसे की कबाब आणि बिर्याणी दिल्लीच्या बऱ्याच भागात प्रसिद्ध आहेत.[२५][२६] दिल्लीच्या अत्यधिक मिश्रित लोकसंख्येमुळे, राजस्थानी, महाराष्ट्रीयन, बंगाली, हैदराबादी खाद्यपदार्थांसारख्या भारताच्या विविध भागांना पुरवले जाते. आणि दक्षिण भारतीय खाद्यपदार्थ इडली, सांबार, डोसा इत्यादी भरपूर प्रमाणात आढळतात. यासह, लोकल बडबड करून खातात अशा चॅट इत्यादीसारखी बरीच स्थानिक वैशिष्ट्येही आहेत. याखेरीज इटालियन आणि चिनी खाद्य यासारखे कॉन्टिनेंटल अन्नही इथे मुबलक प्रमाणात उपलब्ध आहे.

इतिहासामध्ये दिल्ली हे उत्तर भारताचे एक महत्त्वपूर्ण व्यापार केंद्रही राहिले आहे. जुन्या दिल्लीने आजही रस्त्यावर पसरलेल्या आणि जुन्या मोगल वारशामध्ये व्यापलेल्या या व्यापार क्षमतेचा इतिहास लपविला आहे. जुन्या शहराच्या बाजारपेठेत सर्व प्रकारच्या वस्तू आढळतील. आंबा, लिंबू इ. च्या लोणच्यापासून ते तेलात महाग हिरा रत्ने, दागदागिने मध्ये बुडविले; वधूचे दागिने, कपड्यांचे स्टॉल, तयार कपडे, मसाले, मिठाई आणि काय नाही? बयाच जुन्या हवेली अजूनही या शहरास शोभून आहेत आणि इतिहासाची कृपा करतात.[२७] चांदणी चौक, जे तीन शतकांहून अधिक काळापूर्वीची ही बाजारपेठ आहे, दिल्ली दागदागिने, झरी साड्या आणि मसाल्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. दिल्लीतील काही प्रसिद्ध कला म्हणजे जरदोजी (सोन्याचे वायर वर्क, ज्याला झरी असेही म्हणतात). ) आणि मीनाकारी (ज्यामध्ये लाह पितळ भांडी इत्यादीवरील कोरीव कामांनी भरलेली आहे.) येथील कला कला बाजार, प्रगती मैदान, दिल्ली, दिल्ली हाट, हौज खास, दिल्ली आहेत - जिथे विविध प्रकारचे हस्तकला आणि हस्तकला काम करतात. उदाहरणे आढळू शकतात कालांतराने दिल्लीने देशभरातील कलांना स्थान दिले आहे त्यामुळे येथे कोणतीही अनोखी शैली नाही परंतु ती एक अप्रतिम मिश्रण बनली आहे.[२८]

खालील शहरे हि दिल्लीची भगिनी शहरे आहेत:[२९]

    शिकागो, युनायटेड स्टेट्स

    क्वालालंपूर, मलेशिया

    लंडन, युनायटेड किंग्डम

    मॉस्को, रशिया

    सोल, दक्षिण कोरिया

    वॉशिंग्टन, युनायटेड स्टेट्स

    लॉस एंजेलस, युनायटेड स्टेट्स

    सिडनी, ऑस्ट्रेलिया

    पॅरिस, फ्रान्स

स्थापत्य

[संपादन]

एकीकडे या ऐतिहासिक शहरात प्राचीन, प्राचीन काळाचे असंख्य अवशेष सापडले आहेत तर दुसरीकडे, प्राचीन काळाच्या योजनेनुसार बांधलेले उपनगरे. जगातील कोणत्याही अद्ययावत शहरांशी स्पर्धा करण्याची क्षमता त्यात आहे. प्राचीन काळाची बरीच शहरे उद्ध्वस्त झाली आहेत, परंतु भौगोलिक स्थान आणि काळानुसार बदलत्या बदलांमुळे आज दिल्ली हे केवळ एक संपन्न शहर नाही. भारत सरकारच्या पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाच्या सांस्कृतिक मंत्रालयाने भारत सरकारच्या दिल्लीतील १२०० इमारती ऐतिहासिक महत्त्व आणि १७५ इमारती राष्ट्रीय सांस्कृतिक स्मारके म्हणून घोषित केली आहेत.

नवी दिल्लीतील मेहरौली येथे गुप्त काळात बांधलेले लोखंडी बुरुज आहेत. हे तंत्रज्ञानाचे पाठपुरावा करणारे उदाहरण आहे. इ.स. चौथ्या शतकात जेव्हा ते बांधले गेले तेव्हापासून ते गंजलेले नाही. दिल्लीतील इंडो-इस्लामिक वास्तुकलाचा विकास विशेषतः दिसून येतो. दिल्लीच्या कुतुब कॉम्प्लेक्समधील सर्वात भव्य वास्तुकला म्हणजे कुतुब मीनार. हे मीनार सूफी संत कुतुबुद्दीन बख्तियार काकी यांच्या स्मरणार्थ बांधले गेले. तुघलक काळात बांधलेली घिय्यासूद्दीनची थडगे वास्तूशास्त्रातील नवीन ट्रेंडचे सूचक आहे. हे अष्टकोनी आहे. दिल्लीतील हुमायूंची थडगे हे मोगल स्थापत्यकलेचे उत्कृष्ट उदाहरण आहे. शाहजहांचा कारकीर्द वास्तुकलेसाठी आठवला जातो.

अर्थव्यवस्था

[संपादन]

मुंबई नंतर भारताच्या सर्वात मोठ्या व्यावसायिक महानगरांपैकी एक आहे. सरासरी दरडोई उत्पन्नाच्या बाबतीत हे देशातील सर्वात श्रीमंत शहरांमध्ये देखील मोजले जाते. १९९० च्या दशकापासून परदेशी गुंतवणूकदारांसाठी दिल्ली एक आवडते ठिकाण बनले आहे. नुकतीच पेप्सी, गॅप इत्यादी अनेक बहुराष्ट्रीय कंपन्यांनी दिल्ली व त्याच्या आसपासच्या भागात मुख्यालय उघडले. ख्रिसमसच्या दिवशी दिल्ली मेट्रोपोलिटन भागात २००२ साली दिल्ली मेट्रो रेल्वे सुरू करण्यात आली होती जी सन २०२२ मध्ये पूर्ण होण्याची शक्यता आहे.

दिल्ली इंदिरा गांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ हवाई वाहतुकीद्वारे संपूर्ण जगाशी जोडलेले आहे.

दळणवळणाची सुविधा

[संपादन]

दिल्लीत सार्वजनिक वाहतुकीचे साधन म्हणजे मुख्यत: बस, ऑटोरिक्षा आणि मेट्रो रेल सेवा. दिल्लीच्या मुख्य रहदारी गरजेच्या ६०% बसेस पूर्ण करतात. दिल्ली परिवहन महामंडळामार्फत चालविण्यात येणारी सरकारी बस सेवा ही दिल्लीची मुख्य बस सेवा आहे. दिल्ली ट्रान्सपोर्ट कॉर्पोरेशन जगातील सर्वात मोठी इको-फ्रेन्डली बस सेवा प्रदान करते. नुकतीच बीआरटी सेवा आंबेडकर नगर आणि दिल्ली गेट दरम्यान सुरू झाली आहे. दिल्लीत ऑटो रिक्षा ही वाहतुकीचे प्रभावी साधन आहे. ते इंधन म्हणून सीएनजी वापरतात आणि त्यांचा रंग सुरुवातीला पिवळ्या आणि तळाशी हिरवा असतो. वातानुकूलित टॅक्सी सेवा दिल्लीमध्येही उपलब्ध आहे, ज्यांचे भाडे 7.50 ते 15 / किमी आहे. दिल्लीच्या एकूण वाहनांपैकी 30% वाहने खाजगी वाहने आहेत. दिल्लीत प्रति 100 किमी लांबीची लांबी 1922.32 किमी आहे.

दिल्लीची भारताच्या सर्वाधिक रस्ते घनता आहे ज्याची लांबी 1922.32 किमी प्रति 100 किमी आहे. दिल्ली राष्ट्रीय महामार्गांद्वारे दिल्लीच्या पाच मोठ्या महानगरांशी जोडली गेली आहे. हे महामार्ग आहेतः राष्ट्रीय महामार्ग क्रमांक: 1, 2, 4, 10 आणि 24. दिल्लीचे रस्ते दिल्ली महानगरपालिका (एमसीडी), दिल्ली कॅन्टोन्मेंट बोर्ड, लोकसेवा आयोग आणि दिल्ली विकास प्राधिकरण यांच्याद्वारे देखभाल केले जातात. दिल्लीचा उच्च लोकसंख्या दर आणि उच्च आर्थिक वाढीमुळे दिल्लीवर रहदारीची जास्त मागणी वाढली आहे. येथील पायाभूत सुविधांवर याचा दबाव कायम ठेवला जातो. 2007 पर्यंत दिल्लीतील 55 लाख वाहने महापालिका हद्दीत आहेत. यामुळे दिल्ली हे जगातील सर्वाधिक वाहन वाहन आहे. तसेच, राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्रात 112 लाख वाहने आहेत. १९८५ मध्ये दिल्लीत दर १००० लोकांसाठी ८५ कार होती.[३०] दिल्लीच्या रहदारीच्या मागण्यांसाठी दिल्ली आणि केंद्र सरकारने एक द्रुतगती ट्रान्झिट सिस्टम सुरू केले. ज्याला दिल्ली मेट्रो म्हणतात त्याचे प्रारंभ केले. १९९८ मध्ये, सर्वोच्च न्यायालयाने डिझेलच्या जागी दिल्लीच्या सर्व सार्वजनिक वाहनांना कॉम्प्रेस्ड नैसर्गिक वायू लागू केला. लोकांना हे करण्याचे आदेश देण्यात आले होते. तेव्हापासून येथील सर्व सार्वजनिक वाहने सीएनजीवर चालविली जातात.[३१]

मेट्रो सेवा

[संपादन]

दिल्ली मेट्रो रेल ही दिल्लीतील मेट्रो रेल कॉर्पोरेशनद्वारे संचालित एक द्रुतगती ट्रांझिट (वेगवान ट्रान्झिट) प्रणाली आहे जी दिल्लीच्या बऱ्याच भागात सेवा देते. याची सुरुवात 24 डिसेंबर 2002 रोजी शहाद्र तिस हजारी लाइनपासून झाली. या वाहतूक व्यवस्थेची जास्तीत जास्त गती 60 किमी / ताशी (50 मैल / ता) ठेवली जाते आणि प्रत्येक स्टेशनवर ते 20 सेकंद थांबते. सर्व गाड्या दक्षिण कोरियन कंपनी रोटेम (आरओटीईएम) ने बनविल्या आहेत. दिल्लीच्या परिवहन यंत्रणेत मेट्रो रेल्वे हा एक महत्त्वाचा दुवा आहे. पूर्वी वाहतुकीचा सर्वाधिक बोजा रस्त्यावर होता. सुरुवातीच्या टप्प्यात बहुतेक दिल्लीला जोडणाऱ्या सहा मार्गांवर धावण्याचे नियोजन आहे. त्याचा पहिला टप्पा 2006 मध्ये पूर्ण झाला आहे. दुसऱ्या टप्प्यात, दिल्लीला मेहरौली, बदरपुर सीमा, आनंद विहार, जहांगीरपुरी, मुंडका आणि इंदिरा गांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ किंवा दिल्ली ते नोएडा, गुडगाव आणि वैशाली अशी जोडणारी मेट्रो. प्रकल्पाच्या तिसऱ्या टप्प्यात, गाझियाबाद, फरीदाबाद इत्यादी राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्रांची शहरे समाविष्ट करण्याची योजना आहे. या रेल्वे यंत्रणेच्या फेज १ मधील मार्गाची एकूण लांबी सुमारे ६५.११ किमी आहे, त्यापैकी १३ किमी भूमिगत आणि ५२ कि.मी. उन्नत मार्ग आहे. दुसऱ्या टप्प्यातील संपूर्ण मार्गाची लांबी १२८ कि.मी. असेल आणि त्यामध्ये सध्या ७९ स्थानके तयार आहेत, २०१० पर्यंत हा टप्पा पूर्ण करण्याचे लक्ष्य आहे.[३२] तिसरा टप्पा (११२ किमी) आणि चौथा (१०८.५ किमी) लांबीचे बांधकाम प्रस्तावित आहे, जे अनुक्रमे २०१५ आणि २०२० पर्यंत पूर्ण करण्याचे नियोजन आहे. या चार टप्प्यांचे बांधकाम पूर्ण झाल्यानंतर दिल्ली मेट्रो मार्गाची एकूण लांबी ४१३.८ किमी असेल, जे लंडन मेट्रो रेल्वे (४०८ किमी) पेक्षा आणखी मोठी असेल. दिल्लीच्या २०२१ च्या मास्टर प्लॅननुसार मेट्रो रेल्वे नंतर दिल्लीच्या उपनगरापर्यंत नेण्याचीही योजना आहे.

रेल्वे सेवा

[संपादन]

दिल्ली हे भारतीय रेल्वेच्या नकाशाचे एक प्रमुख जंक्शन आहे. हे उत्तर रेल्वेचे मुख्यालय देखील आहे. चार मुख्य रेल्वे स्थानके आहेतः नवी दिल्ली रेल्वे स्थानक, दिल्ली जंक्शन, सराय रोहिल्ला आणि हजरत निजामुद्दीन रेल्वे स्थानक. दिल्ली इतर सर्व प्रमुख शहरे आणि महानगरांशी अनेक महामार्ग आणि द्रुतगती मार्गाने (द्रुत मार्ग) द्वारे जोडली गेली आहे. यात सध्या तीन एक्स्प्रेसवे आहेत आणि तीन निर्माणाधीन आहेत, जे ते संपन्न आणि व्यावसायिक उपनगराशी जोडतील. दिल्ली गुडगाव एक्सप्रेस वे दिल्लीला गुडगाव आणि आंतरराष्ट्रीय विमानतळाशी जोडते. डीएनडी फ्लायवे आणि नोएडा-ग्रेटर नोएडा एक्सप्रेस वे दिल्लीला दोन मुख्य उपनगरे जोडतात. ग्रेटर नोएडा येथे स्वतंत्र आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आणि नोएडामध्ये इंडियन ग्रँड प्रिक्सचे नियोजन आहे.

हवाई सेवा

[संपादन]

इंदिरा गांधी आंतरराष्ट्रीय विमानतळ दिल्लीच्या नैऋत्य कोनात वसलेले आहे आणि ते अंतर्गत आणि आंतरराष्ट्रीय हवाई प्रवाश्यांसाठी शहराचा मुख्य प्रवेशद्वार आहे. २००६-०७ मध्ये विमानतळावर २३ दशलक्ष प्रवाश्यांची नोंद होती. हे दक्षिण आशियातील सर्वात व्यस्त विमानतळ बनले. १९.३ अमेरिकन डॉलर्सच्या खर्चासह नवीन टर्मिनल-३ चे काम चालू आहे, ज्याची अतिरिक्त ३.४ कोटी प्रवासी क्षमता २०१० पर्यंत पूर्ण होणार आहे. पुढील विस्तार कार्यक्रमांचे नियोजन आहे, जे येथे १०० दशलक्ष प्रवाश्यांची क्षमता एका वर्षापेक्षा अधिक असेल.[३३] सफदरजंग विमानतळ हे दिल्लीचे आणखी एक विमानतळ आहे जे सामान्य विमानचालन अभ्यासासाठी आणि काही व्हीआयपी उड्डाणांसाठी वापरलेले आहे.

दिल्ली राज्याचे मुख्यमंत्री

[संपादन]
  • ब्रह्मप्रकाश चौधरी (काँग्रेस) : १७ मार्च १९५२ ते १२ फेब्रुवारी १९५५; दोन वर्षे ३३२ दिवस
  • गुरूमुख निहालसंग (काँग्रेस) : १२ फेब्रुवारी १९५५ ते १ नोव्हेंबर १९५६; एक वर्ष २६३ दिवस
  • १ नोव्हेंबर १९५६ ते २ डिसेंबर १९५६ : विधानसभा बरखास्त; ३७ वर्षे १ दिवस
  • मदनलाल खुराणा (भारतीय जनता पक्ष) : २ डिसेंबर १९९३ ते २६ फेब्रुवारी १९९६; दोन वर्षे ८६ दिवस
  • साहिबसिंग वर्मा (भारतीय जनता पक्ष) : २६ फेब्रुवारी १९९६ ते १२ ऑक्टोबर १९९८; दोन वर्षे २२८ दिवस
  • सुषमा स्वराज (भारतीय जनता पक्ष) : १२ ऑक्टोबर १९९८ ते ३ डिसेंबर १९९८; ५२ दिवस
  • शीला दीक्षित (काँग्रेस) : ३ डिसेंबर १९९८ ते २८ डिसेंबर २०१३; १५ वर्षे २५ दिवस
  • अरविंद केजरीवाल (आम आदमी पक्ष) : २८ डिसेंबर २०१३ ते १४ फेब्रुवारी २०१४; ४९ दिवस
  • १४ फेब्रुवारी २०१४ ते १४ फेब्रुवारी २०१५ : एक वर्ष एक दिवस
  • अरविंद केजरीवाल (आम आदमी पक्ष) : १४ फेब्रुवारी २०१५पासून....
संकेत जिल्हा प्रशासकीय केन्द्र लोकसंख्या (२००१ची गणना) क्षेत्रफळ (चौ.किमी) घनता (प्रती चौ.किमी)
DL दिल्ली दिल्ली १,३७,८२,९७६ १,४८३ ९,२९४

चित्रदालन

[संपादन]
KUTUBMINAR

संदर्भ आणि नोंदी

[संपादन]
  1. ^ Irfan Habib, The agrarian system of Mughal India, 1556-1707, Oxford University Press, 1999, ISBN 9780195623291, ... The current Survey of India spellings are followed for place names except where they vary rather noticeably from the spellings in our sources: thus I read "Dehli" not "Delhi ...
  2. ^ Royal Asiatic Society, Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland, Cambridge University Press, 1834, ... also Dehli or Dilli, not Delhi ...
  3. ^ L.T. Karamchandani, India, the beautiful, Sita Publication, 1968, ... According to available evidence the present Delhi, spelt in Hindustani as Dehli or Dilli, derived its name from King ...
  4. ^ The National geographical journal of India, Volume 40, National Geographical Society of India, 1994, ... The name which remained the most popular is Dilli with variation in its pronunciation as Dilli, Dehli, or Delhi ...
  5. ^ Dayal, Ravi (2002). "A Kayastha's View". Seminar (web edition) (515). 29 January 2007 रोजी पाहिले. Unknown parameter |month= ignored (सहाय्य)
  6. ^ www.indiatourism.com http://www.indiatourism.com/delhi-history/index.html. 2019-09-18 रोजी पाहिले. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  7. ^ "एनसीआर में शामिल हुए जींद,करनाल और मुजफ्फरनगर, मथुरा को नहीं मिली मंजूरी". Dainik Bhaskar (हिंदी भाषेत). 2019-09-18 रोजी पाहिले.
  8. ^ डेस्क, एबीपी न्यूज़ वेब. "आप जिस दिल्ली-NCR में रहते हैं, जानिए- उसके बारे में A टू Z जानाकरी". abpnews.abplive.in (हिंदी भाषेत). 2019-04-07 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-09-18 रोजी पाहिले.
  9. ^ "नई दिल्ली नगरपालिका परिषद". विकिपीडिया (हिंदी भाषेत). 2017-02-02.
  10. ^ a b c "Hindi Water Portal". hindi.indiawaterportal.org. 2019-09-19 रोजी पाहिले.
  11. ^ Reporter, Our Staff (2005-01-07). "Fog continues to disrupt flights, trains". The Hindu (इंग्रजी भाषेत). ISSN 0971-751X. 2019-09-19 रोजी पाहिले.
  12. ^ "At 0.2°C, Delhi gets coldest day in 70 yrs : HindustanTimes.com". web.archive.org. 2006-01-11 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-09-19 रोजी पाहिले.
  13. ^ "Monsoon reaches Delhi two days ahead of schedule". @businessline (इंग्रजी भाषेत). 2019-09-19 रोजी पाहिले.
  14. ^ Jun 6, TNN | Updated:; 2017; Ist, 10:47. "delhi weather 2017: Delhi breathed easier from January to April | Delhi News - Times of India". The Times of India (इंग्रजी भाषेत). 2019-09-19 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
  15. ^ "2001 Census Results : Delhi". web.archive.org. 2007-08-11 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2019-09-21 रोजी पाहिले.
  16. ^ Feb 27, PTI | Updated:; 2009; Ist, 3:07. "'Promote lesser-known monuments of Delhi' | Delhi News - Times of India". The Times of India (इंग्रजी भाषेत). 2019-09-27 रोजी पाहिले.CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link)
  17. ^ "Archaeological Survey of India". asi.nic.in. 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  18. ^ "Picture/Photo: Jama Masjid, India's largest mosque, morning. New Delhi, India". www.terragalleria.com. 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  19. ^ "123 Independence Day". www.123independenceday.com. 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  20. ^ "R-Day parade, an anachronism?". @businessline (इंग्रजी भाषेत). 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  21. ^ "Fairs & Festivals,Fairs & Festivals of Delhi,Delhi Fairs,Fairs in Delhi,Festival in Delhi,Delhi Festival Info,Fair and Festivals Information Delhi". web.archive.org. रोजी मूळ पानापासून संग्रहित2007-03-19. 2019-09-27 रोजी पाहिले.CS1 maint: BOT: original-url status unknown (link)
  22. ^ "It's Sufi and rock at Qutub Fest". The Hindu (इंग्रजी भाषेत). 2005-12-15. ISSN 0971-751X. 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  23. ^ "Asia’s largest auto carnival begins in Delhi tomorrow". The Hindu (इंग्रजी भाषेत). 2008-01-09. ISSN 0971-751X. 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  24. ^ "Latest News". Business Standard India. 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  25. ^ "Page Not Found". timesofindia.indiatimes.com. 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  26. ^ "India Today Conclave 2008 - Leadership for the 21st Century". conclave.digitaltoday.in. 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  27. ^ "Satish Jacob". www.india-seminar.com. 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  28. ^ "Anjolie Ela Menon". www.india-seminar.com. 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  29. ^ "Delhi to London, it's a sister act - Times of India". The Times of India. 2019-09-27 रोजी पाहिले.
  30. ^ Chauhan, Chanchal Pal (2008-01-02). "Every 12th Delhiite owns a car". The Economic Times. 2019-09-30 रोजी पाहिले.
  31. ^ Kumari, Ragini; Attri, Arun; Int Panis, Luc; Gurjar, Bhola (2013-04-01). "Emission estimates of Particulate Matter and Heavy Metals from Mobile Sources in Delhi (India)". Journal of Environmental Science & Engineering. 55: p. 127–142.CS1 maint: extra text (link)
  32. ^ "Delhi Metro confident of meeting deadline". The Hindu (इंग्रजी भाषेत). 2007-09-17. ISSN 0971-751X. 2019-09-30 रोजी पाहिले.
  33. ^ "Daily Times - Leading News Resource of Pakistan - India begins $1.94b…". archive.is. 2019-10-05 रोजी पाहिले.

बाह्य दुवे

[संपादन]
"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=दिल्ली&oldid=2455886" पासून हुडकले