ए.पी.जे. अब्दुल कलाम

ए.पी.जे. अब्दुल कलाम
ए.पी.जे. अब्दुल कलाम
	२००२ मधील चित्र
११वे भारतीय राष्ट्रपती
	कार्यालयात; २५ जुलै २००२ – २५ जुलै २००७
Prime Minister	अटलबिहारी वाजपेयी; मनमोहन सिंग
Vice President	किशन कांत; भैरोसिंह शेखावत
मागील	के.आर. नारायणन
पुढील	प्रतिभा पाटील
१ले मुख्य वैज्ञानिक सल्लागार, भारत सरकार
	कार्यालयात; १९९९ – २००२
President	के.आर. नारायणन
Prime Minister	अटलबिहारी वाजपेयी
मागील	पदनिर्मिती
पुढील	राजगोपाल चिदंबरम
वैयक्तिक माहिती
जन्म	अवुल पाकीर जैनुलाब्दीन अब्दुल कलाम; १५ ऑक्टोबर, १९३१; रामेश्वरम, मद्रास, ब्रिटिश भारत; (आजचे तमिळनाडू, भारत)
मृत्यू	२७ जुलै, २०१५ (वय ८३); शिलाँग, मेघालय, भारत
चिरविश्रांतीस्थान	डॉ ए.पी.जे. अब्दुल कलाम देशीय निनायवगम, पेई करुंबू, रामेश्वरम, तामिळनाडू
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
इतर राजकीय पक्ष	राष्ट्रीय लोकशाही आघाडी
शिक्षणसंस्था	सेंट जोसेफ कॉलेज, तिरुचिरापल्ली (BEng); मद्रास इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (MEng);
Profession	एरोस्पेस अभियंता; एरोस्पेस शास्त्रज्ञ; लेखक;
	पूर्ण यादी
Notable work(s)	विंग्ज ऑफ फायर; इंडिया २०२०; इग्नायटेड माइंड्स;
Signature
Website	Official Website

अवुल पाकीर जैनुलाब्दिन तथा ए.पी.जे अब्दुल कलाम (१५ ऑक्टोबर १९३१ - २७ जुलै २०१५) हे एक भारतीय एरोस्पेस शास्त्रज्ञ होते. तसेच त्यांनी २००२ ते २००७ या काळात भारताचे ११वे राष्ट्रपती म्हणून देखील काम केले होते. कलाम हे तामिळनाडूच्या रामेश्वरम येथे वाढले होते, आणि तेथेच त्यांनी भौतिकशास्त्र आणि एरोस्पेस अभियांत्रिकीचा अभ्यास केला. त्यांनी पुढील चार दशके शास्त्रज्ञ आणि विज्ञान प्रशासक म्हणून, प्रामुख्याने संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्था (DRDO) आणि भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) येथे काम केले.

भारताच्या नागरी अंतराळ कार्यक्रमात आणि लष्करी क्षेपणास्त्र विकासाच्या प्रयत्नांमध्ये त्यांचा खूप मोठा सहभाग होता. अशा प्रकारे बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र आणि प्रक्षेपण वाहन तंत्रज्ञानाच्या विकासावर केलेल्या कामामुळे ते भारताचे मिसाइल मॅन म्हणून ओळखले जाऊ लागले. १९९८मध्ये भारताच्या पोखरण-II अणुचाचण्यांमध्ये त्यांनी महत्त्वपूर्ण संघटनात्मक, तांत्रिक आणि राजकीय भूमिका बजावली. १९७४मध्ये भारताने केलेल्या मूळ अणुचाचणीनंतर ही पहिलीच चाचणी होती.

कलाम यांची २००२मध्ये सत्ताधारी भारतीय जनता पक्ष आणि तत्कालीन विरोधी भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेस या दोन्ही पक्षांच्या पाठिंब्याने भारताचे ११वे राष्ट्रपती म्हणून निवड झाली. त्यांना "पीपल्स प्रेसिडेंट" (जनतेचे राष्ट्रपती) म्हणून व्यापकपणे संबोधले जाते.^[१] राष्ट्रपतीपदानंतर कलाम हे शिक्षण, लेखन आणि सार्वजनिक सेवेच्या नागरी जीवनात परतले. भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान असलेल्या भारतरत्नसह अनेक प्रतिष्ठित पुरस्कारांचे ते प्राप्तकर्ते होते.

इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट शिलाँग येथे व्याख्यान देत असताना कलाम कोसळले आणि २७ जुलै २०१५ रोजी हृदयविकाराच्या झटक्याने वयाच्या ८३व्या वर्षी त्यांचे निधन झाले.^[२] राष्ट्रीय स्तरावरील मान्यवरांसह हजारो लोक त्यांच्या गावी रामेश्वरम येथे आयोजित अंत्यसंस्कार समारंभास उपस्थित होते, जिथे त्यांना पूर्ण राज्य सन्मानाने दफन करण्यात आले.^[३]

सुरुवातीचे जीवन आणि शिक्षण

अवुल पाकीर जैनुलाब्दीन अब्दुल कलाम यांचा जन्म 15 ऑक्टोबर 1931 रोजी पंबन बेटावरील रामेश्वरमच्या तीर्थक्षेत्रात (तेव्हाच्या मद्रास प्रांतात आणि आजच्या तामिळनाडू राज्यात) एका तमिळ मुस्लिम कुटुंबात झाला. त्यांचे वडील जैनुलाब्दीन मारकायर हे बोटीचे मालक आणि स्थानिक मशिदीचे इमाम होते, तर त्यांच्या आई आशिअम्मा गृहिणी होत्या. त्यांचे वडील बोटीतून हिंदू यात्रेकरूंना रामेश्वरम आणि आता निर्जन झालेल्या धनुषकोडी दरम्यान घेऊन जात होते. कलाम हे त्यांच्या कुटुंबातील चार भाऊ आणि एका बहिणीमध्ये सर्वात लहान होते.

त्यांचे पूर्वज हे श्रीमंत मारकायर व्यापारी आणि जमीनींचे मालक होते, तसेच त्यांच्याकडे असंख्य मालमत्ता आणि मोठ्या प्रमाणात जमीनी होत्या. जरी त्यांचे पूर्वज श्रीमंत मारकायर व्यापारी होते, तरीही 1920 च्या दशकात कुटुंबाने आपले बहुतेक संपत्ती गमावली होती आणि कलाम यांचा जन्म झाला तोपर्यंत ते गरिबीने ग्रस्त होते. मारकायार हे तमिळनाडू आणि श्रीलंकेच्या किनारपट्टीवर आढळणारे मुस्लिम वंशीय आहेत जे अरब व्यापारी आणि स्थानिक महिलांचे वंशज असल्याचा दावा करतात. त्यांच्या व्यवसायात मुख्य भूप्रदेश आणि बेट आणि श्रीलंकेत आणि तेथून किराणा मालाचा व्यापार करणे तसेच मुख्य भूमी आणि पंबन दरम्यान यात्रेकरूंना नेणे यांचा समावेश होता. कुटुंबाच्या तुटपुंज्या उत्पन्नात भर घालण्यासाठी लहानपणी त्यांना वर्तमानपत्रे विकावी लागली. 1914 मध्ये मुख्य भूभागावर पांबन पूल उघडल्यानंतर, तथापि, व्यवसाय अयशस्वी झाले आणि वडिलोपार्जित घराव्यतिरिक्त, कालांतराने कौटुंबिक संपत्ती आणि मालमत्ता नष्ट झाली.

त्यांच्या शालेय वर्षांमध्ये कलाम यांना सरासरी गुण मिळायचे परंतु त्यांना शिकण्याची तीव्र इच्छा असलेले एक तेजस्वी आणि मेहनती विद्यार्थी म्हणून ओळखले जायचे. ते त्यांच्या अभ्यासावर, विशेषतः गणितावर बराच वेळ घालवायचे. श्वार्ट्झ हायर सेकंडरी स्कूल, रामनाथपुरम येथे शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर कलाम यांनी सेंट जोसेफ कॉलेज, तिरुचिरापल्ली येथे प्रवेश घेतला. हे महाविद्यालय तेव्हा मद्रास विद्यापीठाशी संलग्न होते. तेथून त्यांनी 1954 मध्ये भौतिकशास्त्रात पदवी प्राप्त केली. मद्रास इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजीमध्ये एरोस्पेस अभियांत्रिकीचा अभ्यास करण्यासाठी ते 1955 मध्ये मद्रासला गेले. कलाम एका वरिष्ठ वर्गाच्या प्रकल्पावर काम करत असताना, डीन त्यांच्या प्रगतीच्या अभावामुळे असमाधानी होते आणि पुढील तीन दिवसांत प्रकल्प पूर्ण न झाल्यास त्यांची शिष्यवृत्ती रद्द करण्याची धमकी दिली. कलाम यांनी अंतिम मुदत पूर्ण करून डीनला प्रभावित केले, ज्यांनी नंतर त्यांना सांगितले, "मी तुम्हाला तणावाखाली ठेवत होतो आणि तुम्हाला कठीण मुदत पूर्ण करण्यास सांगत होतो". फायटर पायलट होण्याचे त्यांचे स्वप्न पूर्ण करण्यात ते थोडक्यात चुकले, कारण ते पात्रता फेरीत नवव्या स्थानावर होते आणि आयएएफमध्ये फक्त आठ जागा उपलब्ध होत्या.

शास्त्रज्ञ म्हणून कारकीर्द

1960 मध्ये मद्रास इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजीमधून पदवी घेतल्यानंतर कलाम हे संरक्षण संशोधन आणि विकास सेवा (DRDS) चे सदस्य बनले आणि त्यानंतर संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्थेच्या (प्रेस इन्फॉर्मेशन ब्युरो, भारत सरकारद्वारे) एरोनॉटिकल डेव्हलपमेंट एस्टॅब्लिशमेंटमध्ये शास्त्रज्ञ म्हणून सामील झाले. त्यांनी एक लहान हॉवरक्राफ्ट डिझाईन करून आपल्या कारकिर्दीची सुरुवात केली, परंतु डीआरडीओमध्ये नोकरीच्या निवडीबद्दल त्यांना खात्री पटली नाही. कलाम हे प्रसिद्ध अंतराळ शास्त्रज्ञ विक्रम साराभाई यांच्या अंतर्गत कार्यरत असलेल्या INCOSPAR समितीचा देखील भाग होते.

1969 मध्ये कलाम यांची भारतीय अंतराळ संशोधन संस्था (ISRO) मध्ये बदली करण्यात आली जिथे ते भारताचे पहिले उपग्रह प्रक्षेपण वाहन (SLV-III) चे प्रकल्प संचालक होते, ज्याने जुलै 1980 मध्ये रोहिणी उपग्रह पृथ्वीच्या जवळच्या कक्षेत यशस्वीरित्या तैनात केला होता; कलाम यांनी पहिल्यांदा 1965 मध्ये डीआरडीओ येथे स्वतंत्रपणे विस्तारित रॉकेट प्रकल्पावर काम सुरू केले होते. 1969 मध्ये कलाम यांना सरकारची मान्यता मिळाली आणि त्यांनी अधिक अभियंते समाविष्ट करण्यासाठी कार्यक्रमाचा विस्तार केला.

1963 ते 1964 मध्ये कलामांनी नासाच्या व्हर्जिनियामधील हॅम्प्टन येथील लँगली संशोधन केंद्र, ग्रीनबेल्ट, मेरीलँडमधील गोडार्ड स्पेस फ्लाइट सेंटर; आणि वॉलॉप्स फ्लाइट सुविधा या केंद्रांना भेटी दिल्या. 1970 आणि 1990 च्या दरम्यान कलाम यांनी पोलर सॅटेलाइट लॉन्च व्हेईकल (PSLV) आणि SLV-III प्रकल्प विकसित करण्याचा प्रयत्न केला, जे दोन्ही यशस्वी ठरले. कलाम यांना राजा रामण्णा यांनी टीबीआरएलचे प्रतिनिधी म्हणून स्माइलिंग बुद्धा या देशातील पहिल्या अणुचाचणीचे साक्षीदार होण्यासाठी, जरी त्यांनी त्याच्या विकासात भाग घेतला नसला तरी, आमंत्रित केले होते.

इसरोचे तत्कालीन प्रमुख जी. माधवन यांच्यासोबत

1970 च्या दशकात कलाम यांनी प्रोजेक्ट डेव्हिल आणि प्रोजेक्ट व्हॅलिअंट या दोन प्रकल्पांचेही दिग्दर्शन केले, ज्यात यशस्वी SLV प्रोग्रामच्या तंत्रज्ञानातून बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्रे विकसित करण्याचा प्रयत्न केला होता. केंद्रीय मंत्रिमंडळाची नापसंती असूनही, पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांनी कलाम यांच्या संचालकपदाखाली त्यांच्या विवेकाधिकारांद्वारे या एरोस्पेस प्रकल्पांसाठी गुप्त निधी वाटप केला. कलाम यांनी केंद्रीय मंत्रिमंडळाला या वर्गीकृत एरोस्पेस प्रकल्पांचे खरे स्वरूप लपविण्यास पटवून देण्याची अविभाज्य भूमिका बजावली. त्यांच्या संशोधन आणि शैक्षणिक नेतृत्वामुळे त्यांना 1980 च्या दशकात मोठी प्रतिष्ठा आणि प्रतिष्ठा मिळाली, ज्यामुळे सरकारला त्यांच्या संचालकपदाखाली प्रगत क्षेपणास्त्र कार्यक्रम सुरू करण्यास प्रवृत्त केले.

कलाम आणि संरक्षण मंत्र्यांचे धातुशास्त्रज्ञ आणि वैज्ञानिक सल्लागार डॉ. व्ही.एस. अरुणाचलम यांनी तत्कालीन संरक्षण मंत्री आर. वेंकटरामन यांनी एकापाठोपाठ एक नियोजित क्षेपणास्त्रे घेण्याऐवजी एकाचवेळी क्षेपणास्त्रांचा थरकाप विकसित करण्याच्या प्रस्तावावर काम केले. इंटिग्रेटेड गाईडेड मिसाईल डेव्हलपमेंट प्रोग्राम (IGMDP) नावाच्या मिशनसाठी ₹ 3.88 अब्ज वाटप करण्यासाठी मंत्रिमंडळाची मंजूरी मिळवण्यात आर वेंकटरामन यांचा मोलाचा वाटा होता आणि कलाम यांची मुख्य कार्यकारी म्हणून नियुक्ती केली. कलाम यांनी मिशन अंतर्गत अनेक क्षेपणास्त्रे विकसित करण्यात प्रमुख भूमिका बजावली, ज्यात अग्नी, एक मध्यवर्ती श्रेणीचे बॅलिस्टिक क्षेपणास्त्र आणि पृथ्वी, पृष्ठभागावरून पृष्ठभागावर मारा करणारे सामरिक क्षेपणास्त्र यांचा समावेश होतो. परंतु या प्रकल्पांवर गैरव्यवस्थापन आणि खर्च तसेच वेळ वाढल्याबद्दल टीका झाली आहे.

कलाम यांनी जुलै 1992 ते डिसेंबर 1999 या कालावधीत पंतप्रधानांचे मुख्य वैज्ञानिक सल्लागार आणि संरक्षण संशोधन आणि विकास संस्थेचे सचिव म्हणून काम केले. पोखरण-II या अणुचाचण्या या काळात घेण्यात आल्या ज्यामध्ये त्यांनी सखोल राजकीय आणि तांत्रिक भूमिका बजावली. कलाम यांनी चाचणी टप्प्यात राजगोपाल चिदंबरम यांच्यासह मुख्य प्रकल्प समन्वयक म्हणून काम केले. या काळात कलाम यांच्या मीडिया कव्हरेजमुळे ते देशातील सर्वात प्रसिद्ध अणुशास्त्रज्ञ बनले. तथापि साइट चाचणीचे संचालक असलेले के. संथानम म्हणाले की, थर्मोन्यूक्लियर बॉम्ब एक "फिझल" होता आणि चुकीचा अहवाल जारी केल्याबद्दल कलाम यांच्यावर टीका केली. कलाम आणि चिदंबरम या दोघांनीही दावे फेटाळून लावले.

1998 मध्ये, हृदयरोगतज्ज्ञ सोमा राजू यांच्यासमवेत कलाम यांनी "कलाम-राजू स्टेंट" नावाचा कमी किमतीचा कोरोनरी स्टेंट विकसित केला. 2012 मध्ये या जोडीने ग्रामीण भागातील आरोग्य सेवेसाठी एक खडबडीत टॅबलेट संगणक तयार केला, ज्याला "कलाम-राजू टॅब्लेट" असे नाव देण्यात आले.

राष्ट्रपती म्हणून कारकीर्द

अब्दुल कलाम यांनी के.आर. नारायणन यांच्यानंतर भारताचे ११वे राष्ट्रपती म्हणून काम केले. लक्ष्मी सहगल यांनी जिंकलेल्या 107,366 मतांना मागे टाकून त्यांनी २००२ची राष्ट्रपती निवडणूक 922,884 मतांनी जिंकली. त्यांचा कार्यकाळ 25 जुलै 2002 ते 25 जुलै 2007 असा होता.

10 जून 2002 रोजी त्यावेळी सत्तेत असलेल्या राष्ट्रीय लोकशाही आघाडीने (एनडीए) राष्ट्रपती पदासाठी कलाम यांना नामनिर्देशित केले. त्यानंतर समाजवादी पक्ष आणि राष्ट्रवादी काँग्रेस या दोन्ही पक्षांनी त्यांचे समर्थन केले. समाजवादी पक्षाने कलाम यांना पाठिंबा जाहीर केल्यानंतर, नारायणन यांनी दुसऱ्यांदा पदभार न स्वीकारण्याचा निर्णय घेतला. कलाम यांनी त्यांच्या उमेदवारीच्या घोषणेबद्दल सांगितले:

मी खरोखर भारावून गेलो आहे. इंटरनेट आणि इतर माध्यमांमध्ये सर्वत्र, मला संदेशासाठी विचारले गेले आहे. अशा वेळी मी देशातील जनतेला काय संदेश देऊ शकतो याचा विचार करत होतो.

18 जून रोजी कलाम यांनी भारतीय संसदेत अटलबिहारी वाजपेयी आणि त्यांच्या वरिष्ठ मंत्रिमंडळ सहकाऱ्यांसोबत उमेदवारी अर्ज दाखल केला. राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीसाठी मतदान १५ जुलै २००२ रोजी संसद आणि राज्यांच्या विधानसभांमध्ये सुरू झाले. माध्यमांनी दावा केला की निवडणूक एकतर्फी होती आणि कलाम यांचा विजय हा पूर्वनिर्णय होता; 18 जुलै रोजी मोजणी झाली. कलाम सहज विजय मिळवून भारतीय प्रजासत्ताकाचे ११वे राष्ट्रपती बनले आणि 25 जुलै रोजी शपथ घेतल्यानंतर ते राष्ट्रपती भवनात गेले. कलाम हे भारताचे तिसरे राष्ट्रपती होते ज्यांना भारतरत्न हा भारताचा सर्वोच्च नागरी सन्मान देण्यात आला होता. ते राष्ट्रपती होण्यापूर्वी त्यांना हा पुरस्कार मिळाला होता, तसेच सर्वपल्ली राधाकृष्णन (1954) आणि झाकीर हुसेन (1963) हे भारतरत्न प्राप्तकर्ते होते जे नंतर भारताचे राष्ट्रपती झाले. राष्ट्रपती भवनावर कब्जा करणारे ते पहिले वैज्ञानिक आणि पहिले पदवीधर देखील होते.

त्यांच्या राष्ट्रपतीपदाच्या कार्यकाळात, त्यांना प्रेमाने "जनतेचे राष्ट्रपती" (इंग्रजी: People's President) म्हणून ओळखले जात असे. असे म्हणतात की ऑफिस ऑफ प्रॉफिट बिलावर स्वाक्षरी करणे हा त्यांच्या कार्यकाळात घेतलेला सर्वात कठीण निर्णय होता. कलाम यांच्या कार्यकाळात त्यांना सादर केलेल्या 21 पैकी 20 दयेच्या अर्जांचे भवितव्य ठरवण्यात त्यांच्या निष्क्रियतेबद्दल त्यांच्यावर टीका करण्यात आली होती. भारतीय राज्यघटनेचे कलम ७२ भारताच्या राष्ट्रपतींना माफी देण्याचे आणि फाशीच्या शिक्षेवरील दोषींची फाशीची शिक्षा निलंबित किंवा कमी करण्याचा अधिकार देते. कलाम यांनी त्यांच्या राष्ट्रपतीपदाच्या पाच वर्षांच्या कार्यकाळात केवळ एका दयेच्या याचिकेवर कारवाई केली, बलात्कारी धनंजय चॅटर्जीची याचिका फेटाळून लावली, ज्याला नंतर फाशी देण्यात आली. कदाचित सर्वात उल्लेखनीय याचिका अफझल गुरूची होती. तो एक काश्मिरी दहशतवादी होता, ज्याला डिसेंबर २००१मध्ये भारतीय संसदेवर झालेल्या हल्ल्यात कट रचल्याबद्दल दोषी ठरवण्यात आले होते आणि 2004 मध्ये भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाने त्याला फाशीची शिक्षा सुनावली होती. 20 ऑक्टोबर 2006 रोजी शिक्षा ठोठावण्यात येणार असताना, त्याच्या दयेच्या अर्जावर प्रलंबित कारवाईमुळे तो मृत्यूदंडावर राहिला. कलाम यांनी 2005 मध्ये बिहारमध्ये राष्ट्रपती राजवट लागू करण्याचा वादग्रस्त निर्णयही त्यांनी घेतला.

सप्टेंबर 2003 मध्ये, PGI चंडीगढ या संस्थेमधील संवादात्मक सत्रात, कलाम यांनी देशाची लोकसंख्या लक्षात घेऊन भारतात समान नागरी संहितेच्या गरजेचे समर्थन केले.

त्यांच्या कार्यकाळाच्या शेवटी, 20 जून 2007 रोजी कलाम यांनी २००७ च्या राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीत त्यांच्या विजयाची खात्री असल्यास पदावर दुसऱ्यांदा विचार करण्याची इच्छा व्यक्त केली. तथापि, दोन दिवसांनंतर त्यांनी राष्ट्रपती भवनाला कोणत्याही राजकीय प्रक्रियेत गुंतवू नये असे सांगून पुन्हा राष्ट्रपतीपदाची निवडणूक न लढवण्याचा निर्णय घेतला. त्यांना नव्याने जनादेश मिळविण्यासाठी डाव्या पक्षांचा, शिवसेना आणि यूपीए घटकांचा पाठिंबा नव्हता.

24 जुलै 2012 रोजी १२व्या राष्ट्रपती प्रतिभा पाटील यांचा कार्यकाळ संपुष्टात येत असताना, एप्रिलमधील मीडिया रिपोर्ट्समध्ये दावा करण्यात आला होता की कलाम यांना त्यांच्या दुसऱ्या टर्मसाठी नामांकन मिळण्याची शक्यता होती. अहवालानंतर, सोशल नेटवर्किंग साइट्सवर त्याच्या उमेदवारीचे समर्थन करणारे अनेक लोक दिसले. तृणमूल काँग्रेस, समाजवादी पक्ष आणि भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसने २०१२ च्या राष्ट्रपतीपदाच्या निवडणुकीसाठी त्यांचा प्रस्ताव दिल्यास पक्ष त्यांना पाठिंबा देईल, असे म्हणत भाजपने त्यांच्या नामनिर्देशनाचे संभाव्य समर्थन केले. निवडणुकीच्या एक महिना आधी, मुलायम सिंह यादव आणि ममता बॅनर्जी यांनीही कलाम यांना पाठिंबा दर्शविला. काही दिवसांनंतर मुलायम सिंह यादव यांनी माघार घेतली आणि ममता बॅनर्जी यांना एकाकी समर्थक म्हणून सोडले. 18 जून 2012 रोजी कलाम यांनी 2012 ची राष्ट्रपती निवडणूक लढवण्यास नकार दिला. असे न करण्याच्या त्यांच्या निर्णयाबद्दल ते म्हणाले:

अनेक नागरिकांनीही हीच इच्छा व्यक्त केली आहे. यातून केवळ त्यांचे माझ्याबद्दलचे प्रेम आणि आपुलकी आणि लोकांच्या आकांक्षा दिसून येतात. या समर्थनामुळे मी खरोखर भारावून गेलो आहे. ही त्यांची इच्छा असल्याने मी त्याचा आदर करतो. त्यांनी माझ्यावर दाखवलेल्या विश्वासाबद्दल मला त्यांचे आभार मानायचे आहेत.

राष्ट्रपती पदावरून निवृत्त झाल्यानंतर

राष्ट्रपतीपदानंतर कलाम इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट शिलाँग, इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट अहमदाबाद आणि इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ मॅनेजमेंट इंदूर येथे व्हिजिटिंग प्रोफेसर बनले; इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स, बंगलोरचे मानद फेलो; इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ स्पेस सायन्स अँड टेक्नॉलॉजी तिरुवनंतपुरमचे कुलपती; अण्णा विद्यापीठातील एरोस्पेस अभियांत्रिकीचे प्राध्यापक; आणि भारतभरातील इतर अनेक शैक्षणिक आणि संशोधन संस्थांमध्ये सहायक. त्यांनी हैदराबादच्या इंटरनॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ इन्फॉर्मेशन टेक्नॉलॉजीमध्ये माहिती तंत्रज्ञान आणि बनारस हिंदू विद्यापीठ आणि अण्णा विद्यापीठात तंत्रज्ञान शिकवले.

2011 मध्ये, कलाम यांच्या कूडनकुलम अणुऊर्जा प्रकल्पावरील भूमिकेवरून नागरी गटांनी त्यांच्यावर टीका केली होती; त्यांनी अणुऊर्जा प्रकल्पाच्या स्थापनेला पाठिंबा दिला आणि स्थानिक लोकांशी बोलत नसल्याचा आरोप त्यांच्यावर ठेवण्यात आला. आंदोलकांनी त्याच्या भेटीला विरोध केला कारण त्यांनी त्याला अण्वस्त्र समर्थक शास्त्रज्ञ म्हणून पाहिले आणि प्लांटच्या सुरक्षा वैशिष्ट्यांबाबत त्यांनी दिलेल्या आश्वासनामुळे ते प्रभावित झाले नाहीत.

मे 2012 मध्ये, कलाम यांनी भारतातील तरुणांसाठी व्हॉट कॅन आय गीव्ह मूव्हमेंट नावाचा एक कार्यक्रम सुरू केला, ज्याची मुख्य थीम भ्रष्टाचारावर मात केली होती.

गौरव

अब्दुल कलाम यांचा १५ ऑक्टोबर हा जन्म दिवस जगभरात जागतिक विद्यार्थी दिवस म्हणून पाळला जातो.^{[ संदर्भ हवा ]}
भारत सरकारने 'पद्मभूषण', 'पद्मविभूषण' व १९९८ मध्ये 'भारतरत्‍न' हा सर्वोच्च किताब देऊन त्यांचा सन्मान केला.

पुरस्कार अथवा गौरवाचे वर्ष	पुरस्कार अथवा गौरवाचे नाव	प्रदत्त करणारी संस्था
१९८१	पद्मभूषण	भारत सरकार ^[४]^[५]
१९९०	पद्मविभूषण	भारत सरकार ^[४]^[५]
१९९८	भारतरत्‍न	भारत सरकार^[५]^[६]
१९९७	इंदिरा गांधी राष्ट्रीय एकात्मता पुरस्कार	भारत सरकार ^[५]
१९९८	वीर सावरकर पुरस्कार	भारत सरकार
२०००	रामानुजन पुरस्कार	मद्रासचे अल्वार रिसर्च सेंटर^[५]
२००७	किंग चार्ल्स (दुसरा) पदक	ब्रिटिश रॉयल सोसायटी^[७]^[८]
२००७	डॉक्टर ऑफ सायन्स ही मानद पदवी	वॉल्व्हरहॅम्प्टन विद्यापीठ, U.K^[९]
२००८	डॉक्टर ऑफ इंजिनिअरिंग (Honoris Causa)	नान्यांग टेक्नॉजिकल युनिव्हर्सिटी, सिंगापूर^[१०]
२००९	हूवर पदक	ASME Foundation(अमेरिकन सोसायटी ऑफ मेकॅनिकल इंजिनिअर्स)^[११]
२००९	आंतरराष्ट्रीय von Kármán Wings पुरस्कार	अमेरिकेतील कॅलिफोर्निया इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी, U.S.A^[१२]
२०१०	डॉक्टर ऑफ इंजिनिरिंग	वॉटरलू विद्यापीठ^[१३]
२०११	न्यू यॉर्कच्या IEEE (इन्स्टिट्यूट ऑफ इलेक्टिकल अँड इलेक्ट्रॉनिक्स इंजिनिअर्स) या संस्थेचे समासदत्व.	IEEE^[१४]

डॉ. कलामांची कारकीर्द

जन्म : १५ ऑक्टोबर १९३१ रामेश्वर येथे.
शिक्षण : श्वार्ट्‌झ (Schwartz) हायस्कूल, रामनाथपुरम. सेंट जोसेफ कॉलेज, त्रिचनापल्ली येथे विज्ञान शाखेतील पदवी (१९५४). नंतर चेन्नई येथून एरोनॉटिकल इंजिनियरिंगची पदविका घेतली (१९६०).
१९५८ : डी.आर.डी.ओ.मध्ये सीनियर सायंटिस्ट. तेथे असताना प्रोटोटाईप हॉवरक्रॉफ्ट (हॉवरक्राफ्टचे कामचलाऊ मॉडेल) तयार केले. हैद्राबादच्या डी.आर.डी.ओ.(डिफेन्स रिसर्च अँड डेव्हलपमेंट ऑर्गनायझेशन)चे संचालकपद.
१९६२ : बंगलोरमध्ये असताना भारतीय अवकाश कार्यक्रमात सहभागी. एरोडायनॅमिक्स डिझाइनच्या फायबर रीएनफोर्स्ड प्लास्टिक (FRP) या प्रकल्पात सहभागी.
१९६३ ते ७१ :विक्रम साराभाई यांच्याबरोबर काम केले. तिरुअनंतपुरम (त्रिवेंद्रम) येथील विक्रम साराभाई स्पेस रिसर्च सेंटर (ISRO) येथे सॅटेलाईट लॉन्च व्हेईकल (SLV) प्रोग्रॅमचे प्रमुख.
१९७८ ते ८६ : प्रा. सतीश धवन यांच्याबरोबर काम.
१९७९ : SLVच्या उड्डाण कार्यक्रमाचे संचालक
१९७९ ते ८० : थुंबा येथे एसएलव्ही-३ चे प्रोजेक्ट डायरेक्टर. (जुलै १९८० अवकाशात रोहिणी हा कृत्रिम उपग्रह प्रक्षेपित)
१९८१ : पद्मभूषण पुरस्कार प्राप्त
१९८५ : त्रिशूल या अग्निबाणाची निर्मिती.
१९८८ : पृथ्वी अग्निबाणाची निर्मिती. रिसर्च सेंटरची इमारत तयार करवली.
१९८९ : अग्नी या अग्निबाणाची निर्मिती.
१९९० : आकाश व नाग या अग्निबाणांची निर्मिती.
१९९१ : वैज्ञानिक सल्लागार, संरक्षण मंत्री व डी.आर.डी.ओ.चे प्रमुख या नात्याने त्यांनी अर्जुन हा एम.बी.टी.(मेन बॅटल टॅंक) हा रणगाडा व लाइट कॉंबॅट एरक्राफ्ट (एल.सी.ए.) यांच्या निर्मितीत महत्त्वाची भूमिका पार पाडली.
१९९४ : 'माय जर्नी ' हा कवितासंग्रह प्रकाशित.
२५ नोव्हें. १९९८ : भारतरत्‍न हा पुरस्कार प्राप्त.
२००१ : सेवेतून निवृत्त.
२००२ : भारताच्या राष्ट्रपतीपदावर नेमणूक.

कलामांनी लिहिलेली पुस्तके^{[ संदर्भ हवा ]}

अदम्य जिद्द (मराठी अनुवाद : सुप्रिया वकील)
इग्नायटेड माइंड्‌स: अनलीशिंग द पॉवर विदिन इंडिया (’प्रज्वलित मने’ या नावाचा मराठी अनुवाद, अनुवादक : चंद्रशेखर मुरगुडकर)
'इंडिया २०२०- ए व्हिजन फॉर द न्यू मिलेनियम' (इंग्रजी, सहलेखक अब्दुल कलाम आणि वाय.एस. राजन); 'भारत २०२० : नव्या सहस्रकाचा भविष्यवेध' या नावाने मराठी अनुवाद : अभय सदावर्ते)
इंडिया - माय-ड्रीम
उन्‍नयन (ट्रान्सेन्डन्सचा मराठी अनुवाद, सकाळ प्रकाशन)
एनव्हिजनिंग ॲन एम्पॉवर्ड नेशन :
फॉर सोसायटल ट्रान्सफॉरमेशन
विंग्ज ऑफ फायर (आत्मचरित्र). मराठीत अग्निपंख नावाने अनुवाद, अनुवादक : माधुरी शानभाग.
सायंटिस्ट टू प्रेसिडेंट (आत्मकथन)
टर्निंग पॉइंट्‌स (याच नावाचा मराठी अनुवाद : अंजनी नरवणे)
टार्गेट ३ मिलियन (सहलेखक - सृजनपालसिंग)
ट्रान्सेन्डन्स : माय स्पिरिचुअल एक्‍सपिरिअन्सेस विथ प्रमुखस्वामीजी (सहलेखक - अरुण तिवारी)
दीपस्तंभ (सहलेखक : अरुण तिवारी; मराठी अनुवाद कमलेश वालावलकर)
परिवर्तनाचा जाहीरनामा (मूळ इंग्रजी-अ मॅनिफेस्टो फॉर चेंज) सहलेखक - व्ही. पोतराज, मराठी अनुवाद - अशोक पाध्ये)
ए.पी.जे. अब्दुल कलाम : संपूर्ण जीवन (अरुण तिवारी).
बियॉंण्ड २०१० : अ व्हिजन फॉर टुमॉरोज इंडिया (सहलेखक वाय.एस. राजन, मराठी अनुवाद-सकाळ प्रकाशन)
महानतेच्या दिशेने : एकत्र येऊ या बदल घडवू या (मॅजेस्टिक प्रकाशन)
स्क्वेअरिंग द सर्कल सेवन स्टेप्स टू इंडियन रेनेसांस ( सहलेखक – अरुण तिवारी. मराठी अनुवाद : सेवन स्टेप्स टू इंडियन रेनेसांस – भारतीय प्रबोधनपर्व – वैभवशाली भारताची आगामी दिशा. अनुवादक : संजय माळी, बुकगंगा पब्लिकेशन्स ) अब्दुल कलाम यांचे सदर पुस्तक अत्यंत महत्त्वाचे आहे व त्यातून खूप काही शिकण्यासारखे आहे. भारताचे परिवर्तन सुरू असून ते कोणत्या दिशेने करणे श्रेयस्कर होईल याचे मार्मिक विश्लेषण यात आहे.

कलामांसंबंधी लिहिली गेलेली पुस्तके

डाॅ. अब्दुल कलाम (डाॅ. वर्षा जोशी)
असे घडले डाॅ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम (प्रणव कुलकर्णी)
इटर्नल क्वेस्ट : लाइफ अँड टाइम्स ऑफ डॉ.ए.पी.जे.अब्दुल कलाम (इंग्रजी, लेखक : एस.चंद्रा)
ए.पी.जे. अब्दुल कलाम - एक व्यक्तिवेध (मराठी अनुवाद : माधुरी शानभाग)
ए.पी.जे. अब्दुल कलाम - संपूर्ण जीवन (मूळ हिंदी, अरुण तिवारी, मराठी अनुवाद ??? )
’डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम - एक मानवतावादी शास्त्रज्ञ.’ (हिंदी, मूळ लेखक अतुलेंद्रनाथ चतुर्वेदी; मराठी अनुवाद - मंदा आचार्य).
ए पी जे अब्दुल कलाम : द व्हिजनरी ऑफ इंडिया (इंग्रजी, लेखक : के. भूषण आणि जी. कात्याल)
प्रेसिडेंट एपीजे अब्दुल कलाम (इंग्रजी, लेखक : आर के पूर्ती)
ए.पी.जे. अब्दुल कलाम : संपूर्ण जीवन (अरुण तिवारी)
कर्मयोगी डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम (डॉ. शरद कुंटे)
कलामांचे आदर्श (डॉ. सुधीर मोंडकर)
भारतरत्न कलाम (डॉ. सुधीर मोंडकर)
रामेश्वरम ते राष्ट्रपतीभवन- डॉ. अब्दुल कलाम. (मराठी, लेखक : शां.ग. महाजन)
वियार्थ्यांचे कलाम (डॉ. सुधीर मोंडकर)
स्वप्न पेरणारे शास्त्रज्ञ राष्ट्रपती : डॉ. अब्दुल कलाम (डाॅ. वर्षा जोशी]])
रामेश्वरम् ते राष्ट्रपती भवन डॉ. अब्दुल कलाम, लेखक : डॉ. शां. ग. महाजन

पुरस्कार व सन्मान

१९८१ : पद्मभूषण
१९९० : पद्मविभूषण
१९९७ : भारतरत्‍न
१९९७ : इंदिरा गांधी राष्ट्रीय एकात्मता पुरस्कार
१९९८ : वीर सावरकर पुरस्कार
२००० : रामानुजन पुरस्कार
२००७ : किंग चार्ल्स (दुसरा) पदक
२००७ : ब्रिटन येथील वॉल्व्हरहॅम्प्टन विद्यापीठाची डॉक्टर ऑफ सायन्स ही मानद पदवी
२००८ : सिंगापूर येथे डॉक्टर ऑफ इंजिनिअरिंग ही मानद पदवी
२००९ : अमेरिकन सोसायटी ऑफ मेकॅनिकल इंजिनीयर्सचे हूवर पदक
२०१० : वॉटर्लू विद्यापीठाची डॉक्ट ऑफ इजिनीयरिंग ही मानद पदवी
२०११ : न्य़ू यॉर्कच्या आयईईई या संस्थेचे सभासदत्व
२०१२ : आऊटलुक इंडियाच्या ‘द ग्रेटेस्ट इंडियन’ या आंतरराष्ट्रीय सर्वेक्षणामध्ये कलाम दुसऱ्या क्रमांकावर होते.^[१५]
२०१५ सप्टेंबर : बंगालच्या उपसागरात ओरिसाच्या किनाऱ्याजवळ असलेल्या व्हीलर आयलंडचे प्रचलित नाव बदलून ते अब्दुल कलाम बेट असे करण्यात आले.

निधन

ए.पी.जे. अब्दुल कलाम २७ जुलै २०१५ रोजी कलाम शिलाँग येथे भारतीय शास्त्र व्यवस्थापन शिलाँग येथे "पृथ्वी नावाचा एक जिवंत ग्रह तयार करणे" या विषयावर व्याख्यान देण्यासाठी गेले. पायरीवरून जात असताना त्यांना काही अस्वस्थ वाटले, परंतु थोड्या विश्रांतीनंतर सभागृहात प्रवेश करण्यास सक्षम झाले. संध्याकाळी सुमारे साडेसाहा वाजता व्याख्यान देताना ते स्टेज वरून कोसळले. त्यांना जवळच्या बेथनी हॉस्पिटलमध्ये दाखल करण्यात आले; आगमनानंतर त्यांच्यात नाडी किंवा जीवनाची इतर चिन्हे दिसली नाहीत. आयसीयूत युनिट मध्ये ठेवण्यात आले तरी कलाम यांना ७-४५ला हृदयविकाराच्या दुसऱ्यायानंतर मृत घोषित करण्यात आले. त्यांच्या मृत्यूनंतर त्यांचे पार्थिव शरीर शिलाँग ते गुवाहाटी येथून भारतीय वायुसेना हेलिकॉप्टरमधून नेण्यात आले होते, तेथून ते 28 जुलैच्या सकाळी वायुसेना सी -130 जे हरक्यूलिसमध्ये नवी दिल्लीला गेले होते. विमान दुपारी पलामएर बेस येथे उतरले आणि अध्यक्ष, उपराष्ट्रपती, दिल्लीचे मुख्यमंत्री अरविंद केजरीवाल आणि भारतीय सशस्त्र बलोंच्या तीन सेवा प्रमुखांनी त्यांना कलामांच्या शरीरावर पुष्पहार दिला. आणि त्यांचे पार्थिव शरीर 10 राजपथ मार्ग येथे दिल्लीच्या निवासस्थानी नेण्यात आले; तेथे अनेक मान्यवरांनी माजी पंतप्रधान मनमोहन सिंग, काँग्रेस अध्यक्षा सोनिया गांधी आणि राहुल गांधी आणि उत्तर प्रदेशचे मुख्यमंत्री अखिलेश यादव यांनी श्रद्धांजली वाहिली.^{[ संदर्भ हवा ]}

29 जुलैच्या सकाळी, कलामचे पार्थिव शरीर भारतीय ध्वजात लपेटले होते, त्यांना पालम एर बेसवर नेले आणि दुपारी मदुराई विमानतळावर आगमन करून वायुसेना सी -130 जे विमानातून मदुराई येथे नेले. कॅबिनेट मंत्री मनोहर पर्रिकर, वेंकैया नायडू, आणि तमिळनाडु आणि मेघालयाचे राज्यपाल के रोसाय्या आणि व्ही. शनमुगननाथन यांच्यासह तीन सेना प्रमुख उपस्तीत होते. थोड्या थोड्या समारंभानंतर कलामचे पार्थिव शरीर वायुसेना हेलिकॉप्टरने मांडपम शहरात नेण्यात आले होते, तेथून ते सैन्याच्या ट्रकमध्ये आपल्या मूळच्या रामेश्वरम शहरात नेले गेले. रामेश्वरम येथे पोहचल्यावर त्यांचे पार्थिव शरीर स्थानिक बस स्टेशनच्या समोर खुल्या भागामध्ये अंतिम दर्शनासाठी ठेवण्यात आले. [9 2] [9 3]^{[ संदर्भ हवा ]}

30 जुलै 2015 रोजी पंतप्रधान, तामिळनाडुचे राज्यपाल आणि कर्नाटक, केरळ आणि आंध्रप्रदेशचे मुख्य मंत्री यांच्यासह 350,000हून अधिक लोक उपस्थित होते. [9 4] [9 5]

हे सुद्धा पहा

संदर्भ

^ "Why Abdul Kalam was the 'People's President'". www.dailyo.in. 2022-04-27 रोजी पाहिले.
^ "India Pays Tribute to 'People's President' APJ Abdul Kalam". Time (इंग्रजी भाषेत). 2022-04-27 रोजी पाहिले.
^ IBTimes (2015-07-30). "'People's President' APJ Abdul Kalam Buried with Full State Honours in Rameswaram". www.ibtimes.co.in (इंग्रजी भाषेत). 2022-04-27 रोजी पाहिले.
^ ^a ^b "डॉ. अब्दुल कलाम यांना भारतरत्‍न". Rediff.com. 1 March 2012 रोजी पाहिले.
^ ^a ^b ^c ^d ^e "Dr. Abdul Kalam's Diverse Interests: Prizes/Awards". 2007-07-17 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 1 March 2012 रोजी पाहिले.
^ "List of recipients of Bharat Ratna" (PDF). 2011-07-21 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित (PDF). 1 March 2012 रोजी पाहिले.
^ "King Charles II Medal for President". |access-date= requires |url= (सहाय्य)
^ "King Charles II Medal". 1 March 2012 रोजी पाहिले.
^ "Kalam conferred Honorary Doctorate of Science". 2013-11-13 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 1 March 2012 रोजी पाहिले.
^ "Dr Abdul Kalam, former President of India, receives NTU Honorary Degree of Doctor of Engineering". 2020-09-20 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 28 August 2011 रोजी पाहिले.
^ "Former President Kalam chosen for Hoover Medal". Indiatimes. New York. 30 October 2010 रोजी पाहिले.
^ "Caltech GALCIT International von Kármán Wings Award". 1 March 2012 रोजी पाहिले.
^ "Yet another honorary doctorate for Kalam". 6 October 2010. 13 March 2012 रोजी पाहिले.
^ "IEEE Honorary Membership Recipients" (PDF). 28 August 2011 रोजी पाहिले.
^ https://www.outlookindia.com/magazine/story/a-measure-of-the-man/281949

मागील:
के.आर. नारायणन

भारतीय राष्ट्रपती
जुलै २५, २००२ – जुलै २५, २००७

पुढील:
प्रतिभा पाटील

[1] "Why Abdul Kalam was the 'People's President'". www.dailyo.in. 2022-04-27 रोजी पाहिले.

[2] "India Pays Tribute to 'People's President' APJ Abdul Kalam". Time (इंग्रजी भाषेत). 2022-04-27 रोजी पाहिले.

[3] IBTimes (2015-07-30). "'People's President' APJ Abdul Kalam Buried with Full State Honours in Rameswaram". www.ibtimes.co.in (इंग्रजी भाषेत). 2022-04-27 रोजी पाहिले.

[Rediff26Nov-4] "डॉ. अब्दुल कलाम यांना भारतरत्‍न". Rediff.com. 1 March 2012 रोजी पाहिले.

[iitm-5] "Dr. Abdul Kalam's Diverse Interests: Prizes/Awards". 2007-07-17 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 1 March 2012 रोजी पाहिले.

[mha.nic.in-6] "List of recipients of Bharat Ratna" (PDF). 2011-07-21 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित (PDF). 1 March 2012 रोजी पाहिले.

[7] "King Charles II Medal for President". |access-date= requires |url= (सहाय्य)

[8] "King Charles II Medal". 1 March 2012 रोजी पाहिले.

[9] "Kalam conferred Honorary Doctorate of Science". 2013-11-13 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 1 March 2012 रोजी पाहिले.

[10] "Dr Abdul Kalam, former President of India, receives NTU Honorary Degree of Doctor of Engineering". 2020-09-20 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 28 August 2011 रोजी पाहिले.

[11] "Former President Kalam chosen for Hoover Medal". Indiatimes. New York. 30 October 2010 रोजी पाहिले.

[12] "Caltech GALCIT International von Kármán Wings Award". 1 March 2012 रोजी पाहिले.

[13] "Yet another honorary doctorate for Kalam". 6 October 2010. 13 March 2012 रोजी पाहिले.

[14] "IEEE Honorary Membership Recipients" (PDF). 28 August 2011 रोजी पाहिले.

[15] ttps://www.outlookindia.com/magazine/story/a-measure-of-the-man/281949

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[१५]

ब च सं भारतरत्‍न पुरस्कारविजेते
१९५४ - १९६०	सर्वपल्ली राधाकृष्णन, चक्रवर्ती राजगोपालाचारी आणि चंद्रशेखर वेंकट रामन (१९५४) भगवान दास, मोक्षगुंडम विश्वेश्वरया आणि जवाहरलाल नेहरू (१९५५) गोविंद वल्लभ पंत (१९५७) धोंडो केशव कर्वे (१९५८)
१९६१ - १९८०	बिधन चंद्र रॉय आणि पुरूषोत्तम दास टंडन (१९६१) राजेंद्र प्रसाद (१९६२) झाकिर हुसेन आणि पांडुरंग वामन काणे (१९६३) लाल बहादूर शास्त्री (१९६६) इंदिरा गांधी (१९७१) वराहगिरी वेंकट गिरी (१९७५) के. कामराज (१९७६) मदर तेरेसा (१९८०)
१९८१ - २०००	विनोबा भावे (१९८३) खान अब्दुल गफारखान (१९८७) ए‍म.जी. रामचंद्रन (१९८८) बाबासाहेब आंबेडकर आणि नेल्सन मंडेला (१९९०) वल्लभभाई पटेल, राजीव गांधी आणि मोरारजी देसाई (१९९१) मौलाना अबुल कलाम आझाद, जहांगीर रतनजी दादाभॉय टाटा आणि सत्यजित रे (१९९२) ए.पी.जे. अब्दुल कलाम, गुलझारीलाल नंदा आणि अरुणा आसफ अली‎ (१९९७) एम.एस. सुब्बुलक्ष्मी आणि चिदंबरम सुब्रमण्यम (१९९८) जयप्रकाश नारायण, पंडित रविशंकर, अमर्त्य सेन आणि गोपीनाथ बोरदोलोई (१९९९)
२००१ - २०१९	लता मंगेशकर आणि बिस्मिल्ला खाँ (२००१) भीमसेन जोशी (२००८) सी.एन.आर. राव आणि सचिन तेंडुलकर (२०१४) मदनमोहन मालवीय आणि अटलबिहारी वाजपेयी (२०१५) नानाजी देशमुख, भूपेन हजारिका आणि प्रणव मुखर्जी (२०१९)