अश्वत्थामा

चित्र:Ashwatthama uses Narayanastra.jpg

अश्वत्थामाने केलेला नरायणअस्त्राचा वापर

अश्वत्थामा हा कौरव-पांडवांचे गुरू द्रोणाचार्य यांचा पुत्र. असं म्हणतात की द्रोणाचार्यांना भगवान महादेवाच्या वरदानातून महादेवाइतकाच पराक्रमी असा मुलगा प्राप्त झाला, जो अश्वत्थामा होता. या वरदानामुळेच अश्वत्थामा कपाळावर एक रत्न घेऊन जन्माला आला जे त्याला भूक, तहान आणि थकवा यापासून वाचवते आणि मनुष्याशिवाय इतर सर्व सजीव प्राणिमात्रांवर वर्चस्व देते. अश्वत्थामा हाही द्रोणाचार्यांचा शिष्य असल्याने तो अर्जुनाप्रमाणेच शस्त्र आणि अस्त्र विद्येत पारंगत असून तेजस्वी आणि दिव्य शक्तींचा उपयोग करण्यात निपुण होता.

कौरव-पांडवांच्या युद्धात द्रोणाचार्यांनी कौरवांचे सेनापतीपद स्वीकारल्यानंतर पांडवसेनेवर त्यांनी तिखट हल्ला चालू केला. पांडवांची बाजू मार खाऊ लागली. द्रोणाचार्य यांचा आपल्या मुलात अतिशय जीव आहे हे श्रीकृष्णाला ठाऊक असते. अश्वत्थामा मेला असे जर द्रोणाचार्यांना पटवून देता आले तर ते दिङ्‌मूढ होतील आणि युद्ध करण्याची इच्छा त्यांना राहणार नाही असा श्रीकृष्णाचा तर्क होता. द्रोणाचार्यांना शस्त्र खाली ठेवायला लावायचा हाच एक उपाय आहे हे कृष्णाने युधिष्ठिराला पटवून दिले. तेंव्हा भीमाद्वारे अश्वत्थामा नावाच्या एका हत्तीचा वध घडवून कृष्णाने 'अश्वत्थामा मेला' अशी आवई उठवली. रणधुमाळीत सत्य कोण सांगेल असा प्रश्न द्रोणाचार्यांना पडला. तेंव्हा सर्वात विश्वसनीय सत्यवादी मनुष्य म्हणून त्यांनी युधिष्ठिराला विचारले की खरेच अश्वत्थामा मेला काय? परंतु कृष्णाच्या सांगण्यावरून युधिष्ठिराने स्पष्ट काही न सांगता "अश्वत्थामा मेला खरा, पण 'नरो वा कुंजरो वा'" असे उत्तर दिले. त्या वाक्यातला ’अश्वत्थामा मेला’ एवढेच शब्द ऐकून, मानसिक धक्का बसलेले द्रोणाचार्य यांनी शस्त्र खाली ठेवले. दृष्टद्युम्नाने याचा फायदा उचलत त्यांचा वध केला.

पुढे अश्वत्थाम्यानेही दृष्टद्युम्नाचा वध करून आपल्या वडिलांच्या मृत्यूचा बदला घेतला.

अश्वत्थाम्याने महाभारत युद्धात कौरवांचा शेवटचा सेनापती म्हणून काम पहिले. युद्ध संपल्यावर आणि दुर्योधन मृत्यू पंथास लागला असतांना अश्वत्थाम्याने त्याला "पांडवांची शिरे कापून आणतो" असे आश्वासन दिले. परंतु अंधार असल्याने त्याला पाच पांडवपुत्रांचीच मुंडकी आणणे शक्य झाले. आपला निर्वंश झाला हे पाहून संतप्त पांडव अश्वत्थाम्याला त्याला शोधत आले. अर्जुन व अश्वत्थामा दोघे एकमेकांवर ब्रह्मास्त्र फेकतात. यामुळे सृष्टीचा विनाश होऊ नये म्हणून कृष्ण दोघांना आपापले ब्रह्मास्त्र परत घ्यायला सांगतो. परंतु अश्वत्थाम्याला अस्त्र परत घेण्याची कला माहीत नसल्यामुळे तो अभिमन्यूची पत्‍नी उत्तरेच्या गर्भात ते सोडतो. यावर क्रोधित होऊन कृष्ण त्याच्या कपाळावरचा दिव्य मणी काढून घेतो आणि त्याला शाप देतो की कल्पकल्पांतापर्यंत ही जखम कपाळी घेऊन, तू जखमेवर लावण्यासाठी तेल मागत दारोदार फिरशील. आणि कपाळी जखम घेऊन आजही तो तेल मागत वणवण फिरतो असे मानले जाते.

अश्वत्थामा हा अमर झाल्यामुळे तो सप्तचिरंजीवांमध्ये गणला जातो.

व्युत्पत्ती

महाभारतानुसार, अश्वत्थामा म्हणजे "घोड्याशी संबंधित असलेला पवित्र आवाज". हे तथाकथित आहे कारण जेव्हा त्याचा जन्म झाला तेव्हा तो घोड्यासारखा ओरडला होता.

जन्म आणि युद्धापूर्वीचे जीवन

अश्वत्थामा हा द्रोणाचार्य आणि कृपी यांचा पुत्र. त्यांचा जन्म जंगलातील गुहेत (सध्याचे टपकेश्वर महादेव मंदिर, डेहराडूनमध्ये झाला. उत्तराखंड). द्रोण, भगवान शिवाला प्रसन्न करण्यासाठी अनेक वर्षे कठोर तपश्चर्या करतो, ज्यात भगवान शिवासारखे पराक्रम असलेला पुत्र प्राप्त होतो. ते चिरंजीवी आहेत. अश्वत्थामा त्याच्या कपाळावर एक रत्न घेऊन जन्माला आला आहे जो त्याला मानवांपेक्षा खालच्या सर्व प्राण्यांवर अधिकार देतो; हे त्याला भूक, तहान आणि थकवा यांपासून वाचवते. द्रोणाचार्य युद्धशास्त्रात निष्णात असले तरी ते थोडे पैसे किंवा मालमत्ता बाळगून साधे जीवन जगतात,. परिणामी, अश्वत्थामाचे बालपण कठीण होते, त्याचे कुटुंब दूधही घेऊ शकत नव्हते. आपल्या कुटुंबाला चांगले जीवन प्रदान करण्याच्या इच्छेने, द्रोण त्याच्या पूर्वीच्या वर्गमित्र आणि मित्र द्रुपदाची मदत घेण्यासाठी पांचाल राज्यात जातो. परंतु , द्रुपदाने अशा मैत्रीला फटकारले, राजा आणि भिकारी हे मित्र असू शकत नाहीत, असा दावा करून द्रोणाचा अपमान केला.

ही घटना, आणि द्रोणाची दैना पाहून, कृपाचार्य द्रोणाला हस्तिनापूरला आमंत्रित करतो . तेथे, तो त्याच्या सहकारी शिष्य भीष्म यांना भेटतो.अशाप्रकारे, हस्तिनापूरमध्ये द्रोणाचार्य हे पांडव आणि कौरवां दोन्हीचे गुरू बनतात. अश्वत्थामा हा त्यांच्याबरोबर युद्ध कलेत प्रशिक्षित आहे.

नंतर द्रोणांनी आपल्या शिष्यांना गुरू दक्षिणा देण्यास सांगितले. त्याने त्याच्या गुरू दक्षिणेत द्रुपदाचा पराभव मागितला . कौरव द्रुपदाचा पराभव करण्यात अयशस्वी ठरले आणि त्याला आणि त्याची मुलगी, सेनापती शिखंडिनी यांनी पकडले. नंतर पांडवांनी द्रुपदाचा पराभव करून त्याला द्रोणासमोर हजर केले. द्रोणाने अश्वत्थामाला पांचाळच्या दक्षिणेकडील राजा म्हणून राज्याभिषेक केला.

कुरुक्षेत्र युद्धात भूमिका

हस्तिनापुर राजा धृतराष्ट्राच्या अधिपत्याखाली असल्यामुळे , द्रोणाचार्य यांना कुरु राजकुमारांना शिकवण्याचा विशेषाधिकार दिल्याने , द्रोणाचार्य आणि अश्वत्थामा दोघेही हस्तिनापूरशी एकनिष्ठ होते आणि कुरुक्षेत्र युद्धात कौरवांसाठी लढले. द्रोणाचार्यांच्या मृत्यूपूर्वी, विजयाचा आशीर्वाद मिळावा म्हणून अश्वत्थामा आपल्या वडिलांना भेटतो, पण तो नाकारला जातो. द्रोण अश्वत्थामाला युद्ध आशीर्वादाने नव्हे तर स्वतःच्या सामर्थ्याने जिंकण्याचा सल्ला देतात.

युद्धाच्या 14 व्या दिवशी, तो राक्षस आणि अंजनापर्वण (घटोत्कचाचा मुलगा) यांचा वध करतो. तो अर्जुनाच्या विरोधात अनेकवेळा उभा राहतो, त्याला जयद्रथापर्यंत पोहोचण्यापासून रोखण्याचा प्रयत्न करतो, परंतु अखेरीस अर्जुनाकडून त्याचा पराभव होतो.

द्रोनाचार्यचा मृत्यू

भीमाने अश्वत्थामा नावाच्या हत्तीला ठार मारले, रजम्नामातील पान

युद्धाच्या 10 व्या दिवशी भीष्म पडल्यानंतर, द्रोणांना सैन्याचा सर्वोच्च सेनापती म्हणून नाव देण्यात आले. तो दुर्योधनाला वचन देतो की तो युधिष्ठिराला पकडेल, परंतु तो वारंवार तसे करण्यात अपयशी ठरतो. दुर्योधन त्याला टोमणे मारतो आणि त्याचा अपमान करतो, ज्यामुळे अश्वत्थामा खूप संतापतो, ज्यामुळे अश्वत्थामा आणि दुर्योधन यांच्यात विवाद होतो . सशस्त्र द्रोणाचा पराभव करणे शक्य नव्हते हे कृष्णाला माहीत आहे. म्हणून, कृष्ण युधिष्ठिर आणि इतर पांडवांना सुचवतो, जर द्रोणांना खात्री झाली की आपला मुलगा रणांगणावर मारला गेला, तर त्याचे दुःख त्याच्यावर आक्रमण करण्यास असुरक्षित होईल.

कृष्णाने भीमाला अश्वत्थामा नावाच्या हत्तीला ठार मारण्याची योजना आखली आणि द्रोणाला त्याचा मुलगा मेला असल्याचा दावा केला .सरतेशेवटी, षडयंत्र यशस्वी होते (जरी त्याचे तपशील महाभारताच्या आवृत्तीवर अवलंबून असतात) आणि धृस्ष्टद्युम्न शोकाकुल ऋषींचा (द्रोणाचा) शिरच्छेद करतो.

नारायणशस्त्राचा उपयोग

आपल्या वडिलांचा वध केला गेला हे समजल्यानंतर, अश्वत्थामा क्रोधाने पांडवांच्या विरोधात नारायणस्त्र नावाचे आकाशीय शस्त्र चालवतो.

जेव्हा शस्त्र चालवले जाते तेव्हा हिंसक वारे वाहू लागतात, मेघगर्जना ऐकू येतात आणि प्रत्येक पांडव सैनिकाला एक बाण दिसतो. यामुळे पांडव सैन्यात भीतीचे वातावरण होते, परंतु कृष्णाच्या सांगण्यावरून सर्व सैन्याने आपले रथ सोडले आणि आपली सर्व शस्त्रे खाली टाकली आणि शस्त्रास्त्रांना शरण गेले. भगवान श्रीकृष्ण हे स्वतः नारायणाचे अवतार असल्याने, त्यांना शस्त्राविषयी माहिती आहे, कारण शस्त्र केवळ शस्त्रधारी व्यक्तीला लक्ष्य करते आणि निःशस्त्र लोकांकडे दुर्लक्ष करते. त्यांच्या सैनिकांना निःशस्त्र करण्यासाठी (भीमासह बऱ्याच प्रयत्नानंतर ) आणल्यानंतर, अस्त्र निरुपद्रवीपणे पुढे जाते. दुर्योधनाने विजयाच्या इच्छेने पुन्हा शस्त्र वापरण्याचा आग्रह केला तेव्हा अश्वत्थामा दुःखाने उत्तर देतो की जर शस्त्र पुन्हा वापरले तर ते त्याचा वापर करतील.

नीलकंठ चतुर्धाराच्या संकलनानुसार, नारायणस्त्र पांडव सैन्यातील एका अक्षौहिणीचा पूर्णपणे नाश करते. नारायणस्त्र वापरल्यानंतर दोन्ही सैन्यांमध्ये भयंकर युद्ध होते. अश्वत्थाम्याने धृष्टद्युम्नाचा थेट युद्धात पराभव केला, परंतु सात्यकी आणि भीमाने माघार घेतल्याने त्याला मारण्यात अपयश आले. जसजसे युद्ध वाढत जाते तसतसे तो १६ व्या दिवशी अर्जुनाशी लढतो.

सेनापती होताना

दुशासनाच्या भयंकर मृत्यूनंतर, अश्वत्थामा हस्तिनापूरचे हीत लक्षात घेऊन दुर्योधनाला पांडवांशी शांतता करण्याचा सल्ला देतो. पुढे, दुर्योधनाला भीमाने मारले आणि मृत्यूला सामोरे जावे लागल्यानंतर, कौरवांच्या बाजूचे शेवटचे तीन वाचलेले, अश्वत्थामा, कृपा आणि कृतवर्मा त्याच्या बाजूला धावतात. अश्वत्थामा दुर्योधनाचा बदला घेण्याची शपथ घेतो आणि दुर्योधन त्याला सेनापती म्हणून नियुक्त करतो .

पांडवांच्या छावणीवर हल्ला

कृपा आणि कृतवर्मा यांच्यासोबत, अश्वत्थामा रात्री पांडवांच्या छावणीवर हल्ला करण्याची योजना आखतो.

अश्वत्थामा प्रथम पांडव सैन्याचा सेनापती आणि त्याच्या वडिलांचा मारेकरी धृष्टद्युम्नला लाथ मारतो आणि उठवतो . अश्वत्थामा अर्ध्या जागृत धृष्टद्युम्नचा गळा दाबून खून करतो कारण राजकुमार धृष्टद्युम्न हातात तलवार घेऊन मरण्याची विनंती करतो. अश्वत्थामा उर्वरित योद्ध्यांची कत्तल करून पुढे जातो, ज्यात उपपांडव, शिखंडी, युधामन्यू, उत्तमौजस आणि पांडव सैन्यातील इतर अनेक प्रमुख योद्धा यांचा समावेश होता . जरी काही सैनिक परत लढण्याचा प्रयत्न करत होते तरी , अश्वत्थामा अकरा रुद्रांपैकी एक म्हणून सक्रिय क्षमतेमुळे सुरक्षित राहिला. जे अश्वत्थामाच्या क्रोधापासून पळून जाण्याचा प्रयत्न करतात त्यांना कृपाचार्य आणि कृतवर्मा यांनी शिबिराच्या प्रवेशद्वारावर मारले.

वधानंतर तिन्ही योद्धे दुर्योधनाला शोधायला जातात. सर्व पांचाळांच्या मृत्यूची बातमी त्याला सांगितल्यानंतर, ते जाहीर करतात की पांडवांना त्यांच्या विजयाचा आनंद घेण्यासाठी पुत्र नाहीत. भीष्म, द्रोण आणि कर्ण जे करू शकले नाहीत ते अश्वत्थामाने केले त्याच्या या ( ज्याने बदला घेऊन मदत केली या )क्षमतेबद्दल दुर्योधनाला खूप समाधान वाटले आणि . यासह, दुर्योधन शेवटचा श्वास घेतो आणि शोक करत कौरव सैन्यातील उर्वरित तीन सदस्य त्याचा अंत्यसंस्कार करतात.

हल्ल्यानंतरची परिस्थिती

रात्री दूर गेलेले पांडव आणि कृष्ण आता दुसऱ्या दिवशी सकाळी त्यांच्या छावणीत परततात. या घटनांचे वृत्त ऐकून युधिष्ठिर बेशुद्ध झाला आणि पांडव अस्वस्थ झाले. भीम रागाने द्रोणाच्या मुलाला मारण्यासाठी धावतो. त्यांना तो भागीरथीच्या काठी ऋषी व्यासांच्या आश्रमात सापडला. आता उत्तेजित झालेला अश्वत्थामा पांडवांना ठार मारण्याची शपथ पूर्ण करण्यासाठी त्यांच्याविरुद्ध ब्रह्मास्त्र मागतो . कृष्णाने अर्जुनाला स्वसंरक्षणासाठी अश्वत्थामाविरुद्ध ब्रह्मशिरा, क्षेपणास्त्र वापरून प्रतिवार करण्यास सांगितले. व्यास हस्तक्षेप करतात आणि शस्त्रे एकमेकांशी भिडण्यापासून रोखतात. तो अर्जुन आणि अश्वत्थामा दोघांनाही शस्त्रे परत घेण्यास सांगतो. अर्जुनाला , हे अस्त्र परत घेण्याचे ज्ञान असल्यामुळे ते तो मागे घेतो.

अश्वत्थामाला ब्रह्मास्त्र परत माघारी घेण्याची प्रक्रिया माहित नसल्यामुळे, त्याऐवजी पांडवांचा वंश संपवण्याच्या प्रयत्नात गरोदर उत्तरा, (अर्जुनची सून) च्या गर्भाकडे शस्त्र निर्देशित करतो.

द्रौपदी, सुभद्रा आणि सुदेष्णाच्या विनंतीवरून कृष्ण उत्तरेच्या न जन्मलेल्या मुलाला ब्रह्मास्त्राच्या प्रभावापासून वाचवतो. मूल जन्माला येण्यापूर्वीच जीवनाच्या परीक्षेला सामोरे जात असताना, भगवान श्री कृष्णाने त्याचे नाव परीक्षित (शब्दशः "परीक्षित") ठेवले आणि नंतर हे मूल युधिष्ठिराच्या नंतर हस्तिनापूरचा पुढचा राजा बनले.

वंश

हर्मन कुलके, डायटमार रॉदरमंड आणि बर्टन स्टीन यांच्या समर्थनासह इतिहासकार आर. सथियाथायर आणि डीसी सिरकार यांनी एक सिद्धांत मांडला आहे. पल्लवांच्या कौटुंबिक दंतकथा अश्वत्थामापासून आलेल्या पूर्वज आणि नागा राजकन्येशी झालेल्या त्याच्या मिलनाविषयी सांगतात, असे सीरकार सांगतात. या मिलनातून जन्मलेल्या पुत्रानेच या वंशाची सुरुवात केली असती. या दाव्याला या वस्तुस्थितीचे समर्थन मिळते की कांचीपुरम येथे पल्लव राहत होते आणि हे पूर्वी नागा साम्राज्याचा एक भाग होते.

आणखी एक पुष्टी अशी आहे की पालवे मराठा घराण्याचे गोत्र भारद्वाज (अश्वत्थामाचे आजोबा) आहे, जे पल्लवांनी त्यांच्या नोंदींमध्ये स्वतःला दिले आहे.

लोकप्रिय संस्कृतीत

• वैभव मोदीच्या धर्मक्षेत्र टीव्ही मालिकेत अश्वत्थामाची भूमिका सौरभ गोयलने केली होती.
• चंद्रप्रकाश द्विवेदी यांच्या ' एक और महाभारत'मध्ये अशोक लोखंडे यांनी अस्वत्थामाची भूमिका साकारली होती.
• जमशेद अश्रफ यांच्या मृत्युंजन्यामध्ये अश्वत्थामाची भूमिका अशोक लोखंडे यांनी केली होती. अश्वत्थामाची छोटी भूमिका प्रसाद बर्वे यांनी साकारली होती.
• बीआर चोप्राच्या महाभारत (१९८८) मध्ये, अश्वत्थमाची भूमिका प्रदीप रावत यांनी केली होती तर लहान असतानाची भूमिका आयुष शाहने साकारली होती.
• सिद्धार्थ आनंद कुमारच्या महाभारत (२०१३ ) मध्ये, अश्वत्थमाची भूमिका अंकित मोहनने केली होती तर लहान असतानाची भूमिका आयुष शाहने साकारली होती.

अश्वत्थाम्याविषयी ललित पुस्तके

• अरे अश्वत्थामा (लेखक श्रीनिवास भणगे)
• अश्वत्थामा (हिंदी, लेखक - आशुतोष गर्ग)
• अश्वत्थामा (६ आवृत्त्या, संजय सोनवणी)
• अस्वस्थ आत्मा अश्वत्थामा (लेखक - सुधाकर शुक्ल)
• चिरंजीव... अश्वत्थामा (लेखक - शंकर टिळवे)
• महाभारतातील अश्वत्थामा (लेखिका विजया देशमुख)
• मी अश्वत्थामा... चिरंजीव (कादंबरी, लेखक - अशोक समेळ)
• युगान्त ( लेखिका इरावती कर्वे)
• परधर्मो भयावहः (लेख, लेखिका इरावती कर्वे)

बाह्य दुवे

मूळ मजकूर ऑनलाइन (in Sanskrit)

• GRETIL etext (Muneo Tokunaga)
• Mahābhārata online
• History: Encounters with Ashvatthama Archived 2015-05-09 at the Wayback Machine.