एकलव्य

चित्र:Ekalavya's Guru Dakshina.jpg

एकलव्य हा हिरण्य धनु नावाच्या निषादचा मुलगा होता. त्याचे वडील शृंगावार राज्याचे राजा होते, त्याच्या मृत्यूनंतर एकलव्य राजा झाला. ते प्राचीन भारतातील जंगल जमातींच्या संघ निषाधाचे एक तरुण राजकुमार होते.

एकलव्य हा शाही यज्ञातील अग्रगण्य राजा म्हणून ओळखला जातो जेथे तो युधिष्ठिराला आदरपूर्वक शूज अर्पण करून सन्मानित करतो. त्याच्याकडे उजवा अंगठा नसला तरी तो एक अतिशय शक्तिशाली धनुर्धर आणि योद्धा म्हणून ओळखला जात असे.

स्व-प्रशिक्षण

महाभारतात एकलव्य हा निषादाचा प्रमुख हिरण्यधनुसचा मुलगा होता. त्याने राजा जरासंधाच्या सैन्याखाली जनरल म्हणून काम केले. त्याचे वडील हिरण्यधनू हे त्या काळातील सर्वात शक्तिशाली राजा जरासंधाचे सेनापती होते. एकलव्यने अजूनही तिरंदाजीवर प्रभुत्व मिळवण्याच्या आपल्या दृढ इच्छाशक्तीचा त्याग केला नाही. गुरू द्रोण कौरव आणि पांडव बंधूंना शिकवत असताना तो एकदा जंगलात लपून राहिला, आश्रमाला निघून गेल्यावर, एकलव्याने त्याच्या गुरूच्या ज्ञानाचा आणि पावलांचा आदर करण्यासाठी प्रतीकात्मक जेश्चर म्हणून, त्याच्या गुरूने चाललेला चिखल गोळा केला. नंतर तो जंगलात गेला आणि एका मोठ्या जुन्या चांगल्या वाढलेल्या झाडाखाली द्रोणाची मूर्ती बनवली. त्याने अनेक वर्षांपासून स्वयंअध्ययनाचा शिस्तबद्ध कार्यक्रम सुरू केला. पुतळ्याला आपले गुरू म्हणून स्वीकारून, त्याने प्रत्येक दिवसापूर्वी सराव केला.

चित्र:Ekalavya's Guru Dakshina.jpg

गुरू दक्षिणा

एके दिवशी द्रोण आणि त्याचे विद्यार्थी जंगलात बाहेर जात असताना, अर्जुनाने एक कुत्रा पाहिला जो त्याच्या तोंडाभोवती बाणांच्या आश्चर्यकारक बांधकामामुळे भुंकू शकत नव्हता. हे बांधकाम कुत्र्यासाठी निरुपद्रवी होते पण कुत्र्याला भुंकण्यापासून रोखले. द्रोण आश्चर्यचकित झाले परंतु व्यथित झाले: त्याने अर्जुनला वचन दिले की तो त्याला जगातील सर्वात मोठा धनुर्धर बनवेल. एवढा मोठा धनुर्धर कोण असू शकतो याचा विचार करून द्रोण आणि त्याच्या विद्यार्थ्यांनी तपास केला आणि एकलव्याकडे आले. द्रोणाला पाहून एकलव्य आला आणि त्याला दंडवत घातला.

द्रोणाने एकलव्याला विचारले, "तू धनुर्विद्या कुठे शिकलास?" एकलव्याने उत्तर दिले, "तुमच्याकडून, गुरुजी," आणि द्रोणाला त्याची मूर्ती दाखवली, त्याने काय केले हे स्पष्ट केले. मग द्रोणाने एकलव्याची आठवण करून दिली की खरोखर द्रोणाचे विद्यार्थी होण्यासाठी एकलव्याला गुरू दक्षिणा द्यावी लागेल. लगेच, एकलव्य द्रोणासाठी काहीही करण्याची तयारी दाखवतो. द्रोणाला माहित होते की एकलव्य भविष्यात मगधासाठी काम करेल जो हस्तिनापूरचा शत्रू होता. द्रोण एकलव्याला गुरू दक्षिण म्हणून आपला उजवा अंगठा कापण्यास सांगतो. आनंदी आणि हसत, एकलव्याने त्याचा अंगठा कापला आणि द्रोणाचार्यांना गुरुदक्षिणा म्हणून ओळख दिली.

नंतरचे आयुष्य

भागवत पुराणात उल्लेख आहे की एकलव्याने जरासंधाला मदत केली, जेव्हा त्याने मथुरेवर हल्ला केला, कंसच्या मृत्यूचा बदला घेण्यासाठी. या युद्धात एकलव्याला भगवान श्रीकृष्णाने मारले, कारण कृष्णाला महाभारतच्या भविष्यातील युद्धाची माहिती होती आणि एकलव्य धर्म स्थापनेतील अडथळा होऊ शकतो.

वारसा

भारताच्या हरियाणा राज्यातील गुरुग्राम शहरातील सेक्टर 37 मधील खंडसा गावात एकलव्याच्या सन्मानार्थ एक एकलव्य मंदिर आहे. लोककथेनुसार, हे एकलव्याचे एकमेव मंदिर आहे आणि हे ते ठिकाण आहे जिथे एकलव्याने आपला अंगठा कापला आणि गुरू द्रोणाला अर्पण केले.

एकलव्याच्या सन्मानार्थ, भारत सरकार भारतीय आदिवासींसाठी एकलव्य मॉडेल निवासी शाळा (EMRS) मॉडेल निवासी शाळा योजना चालवते. कर्नाटक सरकारकडून क्रीडा क्षेत्रातील उत्कृष्ट कामगिरीबद्दल एकलव्य पुरस्कार प्रदान केला जातो. एकलव्य आयुष्यभर शिकणाऱ्या तत्त्वज्ञानाची प्रेरणा देतो आणि त्याची उपस्थिती जनतेसाठी उत्सव असल्याचे दिसते. या एकलव्यपर्वात बोधवाक्य आहे 'तुम्ही स्वतः निर्माण करा' आणि एकलव्याची दंतकथा ही एक साक्ष आहे जी अनेक विचारवंतांनी देखील पुढे पाठवली आहे. एकलव्य ज्या शिष्यत्वाचे प्रतिनिधित्व करतो ते विद्यार्थ्यासाठी सर्वोत्तम आहे आणि एखाद्याला स्वतःचे निर्माते बनण्यास सक्षम करते नशीब.