हंपी

हंपी येथील स्मारकांचे समूह
युनेस्को जागतिक वारसा स्थळ
स्थान	विजयनगर जिल्हा, कर्नाटक, भारत
समाविष्ट	विरूपाक्ष मंदिर
जागतिक वारसा साइट निवडीसाठीचा निकष	सांस्कृतिक: i, iii, iv
संदर्भ	२४१
सूचीकरण	1986 (10वे सत्र)
चिंताजनक	१९९९–२००६
क्षेत्रफळ	४,१८७.२४ हे
बफर झोन	१९,४५३.६२ ha
संकेतस्थळ	भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण - हम्पी
स्थान निर्देशक	15°20′04″N 76°27′44″E / 15.33444°N 76.46222°E
	हंपीचे स्थान हंपी (भारत)

हंपी किंवा हम्पे हे भारताच्या पूर्व-मध्य कर्नाटक येथे स्थित युनेस्कोचे भारतातील जागतिक वारसा स्थान आहे.^[२] अनेक इमारती व मंदिरांचे हे अवशेष सध्याच्या कर्नाटकात होस्पेट शहराजवळ ४,१०० हेक्टर (१६ चौ. मैल) मध्ये पसरलेले आहेत. यांत दक्षिण भारतातील शेवटच्या महान हिंदूं साम्राज्यातील १,६००हून अधिक "किल्ले, नदीकाठच्या इमारती, राजवाडे, मंदिरे, मंडप, स्मारके, जल संरचना, इत्यादीचा" समावेश आहे.^[३] यांचे वर्णन युनेस्कोने कठोर आणि भव्य स्थान (austere, grandiose site) असे केले आहे.

इतिहास[संपादन]

१४व्या शतकात हंपी ही विजयनगर साम्राज्याची राजधानी होती.^[४] हे एक तटबंदी असलेले शहर आहे. पर्शियन आणि युरोपियन प्रवाशांनी, विशेषतः पोर्तुगीजांनी लिहिलेल्या इतिहासवृत्तात असे म्हटले आहे की हंपी हे तुंगभद्रा नदीजवळचे एक समृद्ध, श्रीमंत आणि भव्य शहर होते, ज्यामध्ये असंख्य मंदिरे, शेती आणि व्यापारी बाजार होते. इ.स. १५०० पर्यंत, हंपी-विजयनगर हे मध्ययुगीन काळातील बीजिंग नंतर जगातील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वात मोठे शहर होते आणि कदाचित त्यावेळेस भारतातील सर्वात श्रीमंत शहर होते. येथे इराण आणि पोर्तुगालमधील व्यापाऱ्यांनी येथे आपला व्यापार मांडला होता.^[५]^[६] मुस्लिम सल्तनतांच्या युतीने विजयनगर साम्राज्याचा पराभव झाला; १५६५ मध्ये सल्तनती सैन्याने तिची राजधानी जिंकली, लुटली आणि नष्ट केली, त्यानंतर हंपी अवशेष बनून राहिले.^[४]^[७]^[८]

हंपी हे विजयनगर साम्राज्याच्या पूर्वीचे आहे, त्याचा उल्लेख रामायण आणि हिंदू धर्माच्या पुराणांमध्ये पंपा देवी तीर्थ क्षेत्र असा आहे.^[४]^[९] विरूपाक्ष मंदिर, सक्रिय आद्य शंकराचार्य-संबंधित मठ आणि जुन्या शहराशी संबंधित विविध स्मारके असलेले हम्पी हे एक महत्त्वाचे धार्मिक केंद्र आहे.^[७]^[१०]

स्थान[संपादन]

हंपी खडकाळ प्रदेशात वसलेले आहे. वरील: पार्श्वभूमीत तुंगभद्रा नदीसह विजयनगर बाजारातील अनेक अवशेषांपैकी एक

हंपी हे आंध्र प्रदेश राज्याच्या सीमेजवळ मध्य कर्नाटकच्या पूर्व भागात तुंगभद्रा नदीच्या काठावर वसलेले आहे. ते बेंगळुरूपासून ३७६ किलोमीटर (२३४ मैल) आणि हुबळीपासून १६५ किलोमीटर (१०३ मैल) अंतरावर आहे. सर्वात जवळचे रेल्वे स्टेशन होस्पेट, १३ किलोमीटर (८.१ मैल) अंतरावर आहे आणि सर्वात जवळचे विमानतळ तोरणागल्लू येथील जिंदाल विजयनगर विमानतळ, ३२ किलोमीटर (२० मैल) अंतरावर आहे, जे बेंगळुरू विमानतळाशी कनेक्टेड आहे आहे. गोवा आणि बेंगळुरूहुन बस आणि रेल्वेने एका रात्रीत हंपीला पोहोचता येते.^[११] बदामी आणि ऐहोल पुरातत्त्व स्थळांच्या आग्नेयेस, हंपी १४० किलोमीटर (८७ मैल) अंतरावर आहे.^[११]^[१२]

हंपी हा समानार्थी शब्द - पारंपारिकपणे पंपा-क्षेत्र, किष्किंधा-क्षेत्र किंवा भास्कर-क्षेत्र म्हणून ओळखला जातो- जो हिंदू धर्मशास्त्रातील देवी पार्वतीचे दुसरे नाव, पंपा पासून व्युत्पन्न झाला आहे. पौराणिक कथेनुसार, कन्या पार्वती (जी शिवाची पूर्वीची पत्नी सती हिचा पुनर्जन्म आहे) हिने एकाकी तपस्वी शिवाशी लग्न करण्याचा संकल्प केला.^[१३]^[१४] तिचे पालक तिच्या ह्या इच्छेबद्दल समजल्यानंतर त्यांनी तिला त्यापासून परावृत्त करण्याचा प्रयत्न केला, परंतु तीने तिच्या इच्छेचा पाठपुरावा केला. भगवान शिव योगसाधनेत हरवलेले आणि जगापासून गाफील आहेत; त्यांना जागृत करण्यासाठी आणि त्याचे लक्ष वेधण्यासाठी पार्वती देवतांना मदतीसाठी आवाहन करते. इंद्र शिवाला ध्यानातून जागृत करण्यासाठी कामदेवाला — इच्छा, कामुक प्रेम, आकर्षण आणि आपुलकीची हिंदू देवता—पाठवतो. कामदेव शिवापर्यंत पोहोचतो आणि इच्छेचा बाण सोडतो.^[१३]^[१४]. क्रोधित भगवान शिव कपाळावरचा तिसरा डोळा उघडतात आणि कामदेवाची जाळून राख करतात. पार्वती निराश होत नाही किंवा शिवावर विजय मिळवण्याचा तिचा संकल्प गमावत नाही; ती त्यांना जागृत करून आणि त्याना आकृष्ट करण्यासाठी त्यांच्याच्यासारखे—तपस्वी, योगी आणि तपस्या—जीवन जगू लागते. शिव पार्वतीला वेषांतर करून भेटतो आणि तिला परावृत्त करण्याचा प्रयत्न करतो, तिला शिवाचा कमकुवतपणा आणि व्यक्तिमत्त्वाच्या समस्या सांगतो.^[१३]^[१४] तरीही पार्वती ते ऐकण्यास नकार देते आणि तिच्या संकल्पावर ठाम राहते. भगवान शिव शेवटी तिचा स्वीकार केला आणि त्यांनी लग्न केले.^[१३]^[१४] शिव आणि पार्वतीच्या विवाहानंतर कामदेवाला नंतर जिवंत करण्यात आले. स्थल पुराणानुसार, पार्वती (पम्पा) हिने तपस्वी शिवाला जिंकण्यासाठी आणि गृहस्थ जीवनात परत आणण्यासाठी हेमाकुटा टेकडीवर, आता हंपीचा एक भाग असलेल्या, तिच्या तपस्वी, योगिनी जीवनशैलीचा पाठपुरावा केला.^[१५] शिवाला पंपापती (म्हणजे "पंपाचा पती") असेही म्हणतात.^[१५] हेमाकुटा टेकडीजवळील नदी पंपा नदी म्हणून ओळखली जाऊ लागली.^[१६] पम्पा हा संस्कृत शब्द, कन्नड शब्द हंपा मध्ये बदलला आणि पार्वती ज्या ठिकाणी शिवाचा पाठलाग करत होती ते ठिकाण हम्पे किंवा हम्पी म्हणून ओळखले जाऊ लागले.^[१५]^[१६]^[१७]

हे ठिकाण पम्पाक्षेत्र म्हणून ओळखले जाणारे मध्ययुगीन काळातील तीर्थक्षेत्र होते. ते हिंदू महाकाव्य रामायणाच्या किष्किंधा अध्यायांतून प्रसिद्ध झाले, जिथे राम आणि लक्ष्मण अपहरण केलेल्या सीतेच्या शोधात असताना हनुमान, सुग्रीव आणि वानर सेना यांना भेटतात. महाकाव्यात वर्णन केलेल्या ठिकाणाशी हंपी क्षेत्राचे बरेच जवळचे साम्य आहे. प्रादेशिक परंपरेचा असा विश्वास आहे की रामायणात उल्लेख केलेले हे ठिकाण यात्रेकरूंना आकर्षित करते.^[१८] १८०० च्या दशकात कर्नल कॉलिन मॅकेन्झी नावाच्या अभियंत्याने हे प्रकाशात आणले होते.

प्राचीन ते इ.स. १४वे शतक[संपादन]

बेल्लारी जिल्ह्यातील नित्तूर आणि उदेगोलन येथील सम्राट अशोकाचे शिलालेख—दोन्ही इस पू २६९-२३२—असे सूचित करतात की हा प्रदेश इसपू ३ऱ्या शतकादरम्यान मौर्य साम्राज्याचा भाग होता. प्रदेशाच्या उत्खननात ब्राह्मी शिलालेख आणि इ.स.च्या दुसऱ्या शतकातील टेराकोटा ठसा सापडला आहे.^[१९]^[२०] ६व्या आणि ८व्या शतकादरम्यानच्या, बदामी चालुक्याच्या शिलालेखात या शहराचा उल्लेख पंपापुरा असा आहे.^[१८]

१०व्या शतकापर्यंत, कल्याण चालुक्य या हिंदू राजांच्या राजवटीत ते धार्मिक आणि शैक्षणिक क्रियाकलापांचे केंद्र बनले होते, ज्यांच्या शिलालेखात असे म्हटले आहे की राजांनी विरूपाक्ष मंदिराला जमीन अनुदान दिली.^[१८]^[२१] ११ ते १३व्या शतकातील अनेक शिलालेख हंपीबद्दल आहेत, ज्यात देवी हंपा-देवीला भेटवस्तू दिल्याचा उल्लेख आहे.^[१९] इ.स. ११९९ च्या शिलालेखानुसार १२व्या आणि १४व्या शतकादरम्यान, दक्षिण भारतातील होयसळ साम्राज्यातील हिंदू राजांनी दुर्गा, हंपादेवी आणि शिवाची मंदिरे बांधली. हंपी हे दुसरे राजेशाही निवासस्थान बनले; होयसाळ राजांपैकी एक हंपेया-ओडेया किंवा "हंपीचा स्वामी" म्हणून ओळखला जात असे.^[१८]^[२१] बर्टन स्टीनच्या मते, होयसाळ-काळातील शिलालेख तेथील जुन्या विरूपाक्ष (शिव) मंदिराच्या सन्मानार्थ हंपीला विरूपाक्षपट्टण, विजया विरूपाक्षपुरा यांसारख्या पर्यायी नावांनी संबोधतात.^[१९]

१४ वे शतक आणि नंतर[संपादन]

मुख्य लेख: विजयनगरचे साम्राज्य

दिल्ली सल्तनतच्या सैन्याने, विशेषतः अलाउद्दीन खल्जी आणि मुहम्मद बिन तुघलक यांच्या सैन्याने दक्षिण भारतावर आक्रमण केले आणि लुटले. दक्षिण कर्नाटकातील होयसळ साम्राज्य आणि त्याची राजधानी द्वारसमुद्र १४व्या शतकाच्या सुरुवातीला अल्लाउद्दीन खिलजीच्या सैन्याने,^[२२]^[२३] आणि पुन्हा १३२६ मध्ये मुहम्मद बिन तुघलकच्या सैन्याने लुटले आणि नष्ट केले.^[२४]^[२५]^[२६]

उत्तर-मध्य कर्नाटकातील कंपिली राज्य होयसाळ साम्राज्याच्या पतनानंतर उदयास आले. हंपीपासून ३३ किलोमीटर (२१ मैल) अंतरावर राजधानी असलेले हे अल्पायुषी हिंदू राज्य होते.^[२४]^[२७]^[२८] मुहम्मद बिन तुघलकच्या मुस्लिम सैन्याने केलेल्या आक्रमणानंतर कंपिलीराज्याचा अंत झाला. कंपिली सैनिकांना तुघलकाच्या सैन्याकडून पराभवाचा सामना करावा लागला तेव्हा कंपिलीच्या हिंदू स्त्रियांनी जौहर (सामूहिक आत्महत्या विधी) केला.^[२९]^[३०] इ.स. १३३६ मध्ये, विजयनगर साम्राज्य कंपिली राज्याच्या अवशेषांमधून उद्भवले. हे दक्षिण भारतातील प्रसिद्ध हिंदू साम्राज्यांपैकी एक म्हणून विकसित झाले ज्याने २०० वर्षांहून अधिक काळ राज्य केले.^[२७]^[३१]

विजयनगर साम्राज्याने आपली राजधानी हंपीभोवती बांधली, त्याला विजयनगर असे म्हणतात. बऱ्याच इतिहासकारांनी असे सुचवले आहे की हरिहर पहिला आणि बुक्क पहिला, विजयनगर साम्राज्याचे संस्थापक, हे उत्तर भारतातील मुस्लिम आक्रमणे रोखण्यासाठी तुंगभद्र प्रदेशात तैनात असलेल्या होयसळ साम्राज्याच्या सैन्यात कमांडर होते. काहींचा असा दावा आहे की ते तेलुगू लोक होते, ज्यांनी होयसळ साम्राज्याच्या अधोगतीदरम्यान उत्तरेकडील भाग ताब्यात घेतला.^[३२] विद्यारण्य कलाजन, विद्यारण्य वृत्तांत, राजकालनिर्णय, पितामहासंहिता, शिवतत्त्वरत्नाकर यासारख्या काही ग्रंथांनुसार, ते काकतीय राज्याचा राजा प्रताप रुद्र यांच्या खजिन्याचे अधिकारी होते. जेव्हा मुहम्मद बिन तुघलक, बहा-उद्दीन गुरशापला (जो प्रताप रुद्रच्या दरबारात आश्रय घेत होता) शोधत आला तेव्हा प्रताप रुद्रचा पाडाव झाला आणि काकतियाचा नाश झाला. या वेळी हरिहर पहिला आणि बुक्का पहिला हे दोन भाऊ छोट्या सैन्यासह विजयनगर, हंपीच्या सध्याच्या जागेवर आले. शृंगेरी शारदा पिठाचे १२वे जगद्गुरू, विद्यारण्य यांनी त्यांना आपल्या संरक्षणाखाली घेतले आणि त्यांना सिंहासनावर बसवले. इ.स. १३३६ मध्ये या शहराला विद्यानगर म्हटले गेले.^[३३] त्यांनी पायाभूत सुविधा आणि मंदिरांचा विस्तार केला.

निकोलस गियर आणि इतर विद्वानांच्या मते,^[५] इ.स १५०० पर्यंत हंपी-विजयनगर हे बीजिंग नंतर जगातील दुसरे सर्वात मोठे मध्ययुगीन-युगातील शहर होते आणि कदाचित भारतातील सर्वात श्रीमंत शहर होते. त्याच्या संपत्तीने दख्खन, पर्शिया आणि गोव्याच्या पोर्तुगीज वसाहतीतील, १६व्या शतकातील व्यापाऱ्यांना आकर्षित केले.^[६]^[३४] विजयनगरच्या शासकांनी बौद्धिक शोध आणि कलांच्या विकासाला चालना दिली, एक मजबूत सैन्य राखले आणि त्याच्या उत्तर आणि पूर्वेला सल्तनतांशी अनेक युद्धे लढली. त्यांनी रस्ते, जलकुंभ, शेती, धार्मिक इमारती आणि सार्वजनिक पायाभूत सुविधांमध्ये गुंतवणूक केली. युनेस्कोने म्हणण्यानुसार ह्यामध्ये "किल्ले, नदीकाठची वैशिष्ट्ये, राजेशाही आणि पवित्र संकुल, मंदिरे, तीर्थस्थाने, स्तंभ असलेले हॉल, मंडप (लोकांना बसण्यासाठी हॉल), स्मारक संरचना, प्रवेशद्वार, चेक पोस्ट, तबेले, पाण्याची रचना आणि इतर अनेक" गोष्टींचा समावेश आहे.^[३] हे क्षेत्र बहु-धार्मिक आणि बहु-जातीय होते; त्यात हिंदू आणि जैन स्मारके एकमेकांच्या शेजारी होती. इमारतींमध्ये प्रामुख्याने दक्षिण भारतीय हिंदू कला आणि स्थापत्यकलेचे पालन केले गेले जे ऐहोल-पट्टडकल शैलीशी संबंधित होते, परंतु हंपीच्या बांधकाम व्यावसायिकांनी कमळ महाल, सार्वजनिक स्नानगृह आणि हत्तींच्या तबेल्यांमध्ये भारतीय वास्तुकलेचे घटक देखील वापरले.^[३]

पोर्तुगीज आणि पर्शियन व्यापाऱ्यांनी हम्पीला सोडलेल्या ऐतिहासिक आठवणींनुसार, हे शहर महानगरीय प्रमाणात होते; त्यांनी त्याला "सर्वात सुंदर शहरांपैकी एक" म्हटले. समृद्ध आणि पायाभूत सुविधा असताना, मुस्लिम सल्तनत आणि विजयनगर साम्राज्य यांच्यातील मुस्लिम-हिंदू युद्ध चालूच राहिले. १५६५मध्ये, तालिकोटच्या लढाईत, मुस्लिम सल्तनतांनी युती करून विजयनगर साम्राज्याशी युद्ध केले.^[३] त्यांनी राजा आलिया रामा रायाला पकडून त्याचा शिरच्छेद केला,^[३५]^[३६] त्यानंतर हंपी आणि विजयनगर महानगरातील पायाभूत सुविधांचा मोठ्या प्रमाणावर नाश झाला.^[३]^[३७] युद्धानंतर सहा महिने शहर लुटले गेले आणि जाळले गेले, नंतर अवशेष म्हणून सोडून दिले गेले, ज्याला आता हंपी येथील स्मारकांचा समूह म्हणतात.^[३]^[३७] ^{[note १]}

पुरातत्त्व स्थळ[संपादन]

हम्पी नकाशा, १९११ सर्वेक्षण

हंपी आणि त्याच्या जवळचा प्रदेश हा १८ व्या शतकापर्यंत स्थानिक प्रमुख, हैदराबाद मुस्लीम निजाम, मराठा हिंदू राजे आणि हैदर अली आणि त्याचा मुलगा- म्हैसूरचा टिपू सुलतान यांनी दावा केलेला आणि लढलेला प्रदेश राहिला.^[३९] १७९९ मध्ये, टिपू सुलतानचा पराभव झाला आणि ब्रिटिश सैन्याने आणि वाडियार घराण्याने सलोखा केला तेव्हा त्याचा मृत्यू झाला. त्यानंतर हा प्रदेश ब्रिटिशांच्या प्रभावाखाली आला.^[३९] भारताचे पहिले सर्वेक्षक जनरल, स्कॉटिश कर्नल कॉलिन मॅकेन्झी यांनी १८०० मध्ये हंपीच्या अवशेषांचे सर्वेक्षण केले होते. मॅकेन्झीने लिहिले की हंपीची जागा सोडून देण्यात आली होती आणि तेथे फक्त वन्यजीव राहतात. मॅकेन्झीचे अनुसरण करणाऱ्या इतिहासकारांनी १९व्या शतकातील अनुमानित किंवा अफवा पसरविणाऱ्या लेखांमध्ये १८व्या शतकातील हैदर अली आणि मराठ्यांच्या सैन्याला हंपी स्मारकांच्या नुकसानीसाठी जबाबदार धरले होते.^[३९]

गरुड दगडी रथ आणि विठ्ठल मंदिर गोपुरम १८५६ (डावीकडे) आणि २०१६ मध्ये.

अलेक्झांडर ग्रीनलॉ यांनी १८५६ मध्ये या स्थळाला भेट दिली आणि छायाचित्रे काढली तेव्हा पर्यंत म्हणजेच १९ व्या शतकाच्या मध्यापर्यंत हंपी प्रदेशाकडे दुर्लक्ष करण्यात आले.^[४०] त्यांनी १८५६ मध्ये उभ्या असलेल्या मंदिरे आणि शाही वास्तूंच्या ६० कॅलोटाइप छायाचित्रांचे संग्रहण तयार केले. ही छायाचित्रे युनायटेड किंग्डममधील एका खाजगी संग्रहात ठेवण्यात आली होती आणि १९८० पर्यंत प्रकाशित झाली नव्हती.^[४०] विद्वानांसाठी ते १९व्या शतकाच्या मध्यावरील हंपी स्मारक राज्याचे सर्वात मौल्यवान स्रोत आहेत.^[४०]

देवराया दुसरा (१४२४-१४४६)च्या दरबारातील पर्शियन दूत अब्दुल रज्जाक यांनी लिहिलेल्या संस्मरणांचा अनुवाद, १८८० च्या दशकाच्या सुरुवातीस प्रकाशित झाला, ज्यामध्ये ओसाड जागेच्या काही स्मारकांचे वर्णन केले आहे. हा अनुवाद, प्रथमच हंपीच्या काही स्मारकांचे वर्णन करण्यासाठी "झेनाना" सारख्या अरबी शब्दांचा वापर करतो.^[४१] यापैकी काही पदांची नावे नंतर झाली. ब्रिटिश भारतातील मद्रास प्रेसिडेन्सीच्या पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागाचे अधिकारी अलेक्झांडर रिया यांनी १८८५ मध्ये या जागेचे सर्वेक्षण प्रकाशित केले.^[४१]रॉबर्ट सेवेल यांनी १९०० मध्ये त्यांचा अभ्यासपूर्ण ग्रंथ अ फॉरगॉटन एम्पायर^[४२] प्रकाशित केला, ज्याने हंपीकडे विद्वानांचे लक्ष वेधून घेतले.^[४१] वाढत्या स्वारस्यामुळे रिया आणि त्याचा उत्तराधिकारी लॉन्गहर्स्ट यांनी हंपी समूहाच्या स्मारकांची साफसफाई आणि दुरुस्ती करण्यास प्रवृत्त केले.^[४१]

विजयनगर काळासाठी आणि त्यापूर्वीच्या काळातील ऐतिहासिक आणि पुरातत्त्वीयदृष्ट्या हे ठिकाण महत्त्वपूर्ण आहे.^[४३] भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभाग या भागात उत्खनन करत आहे.^[४४]

वर्णन[संपादन]

दगडी रथ

हंपी येथील मंदिराचे प्रवेशद्वार

हंपी येथील तराजू

शशिवेकालू गणेश स्मारक

हंपी हे ग्रॅनाइटच्या दगडांपासून बनलेल्या डोंगराळ प्रदेशात वसलेले आहे.^[४५] युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळाचा समावेश असलेली हंपी स्मारके ही विजयनगरच्या विस्तृत अवशेषांचा उपसंच आहेत. जवळजवळ सर्व स्मारके विजयनगरच्या राजवटीत इस १३३६ ते १५७० दरम्यान बांधली गेली होती.^[४६] क्षेत्रात सुमारे १,६०० स्मारके आहेत आणि त्यांनी ४१.५ चौरस किमी (१६.० चौ. मैल) जागा व्यापली आहे.^[३]

हंपीच्या जागेचा तीन विस्तृत क्षेत्रांमध्ये अभ्यास केला गेला आहे; बर्टन स्टीन आणि इतरांसारख्या विद्वानांनी पहिल्यास "sacred centre" (पवित्र केंद्र) असे नाव दिले आहे;^[१९] दुसऱ्याला "urban core" (शहरी केंद्र) किंवा "royal centre" (रॉयल सेंटर) असे संबोधले जाते; आणि तिसरा हा उर्वरित विजयनगर महानगराचा भाग आहे. नदीच्या कडेला असलेल्या पवित्र केंद्रामध्ये तीर्थक्षेत्राचा इतिहास असलेली सर्वात जुनी मंदिरे आणि विजयनगर साम्राज्यापूर्वीची स्मारके आहेत.^[४७] अर्बन कोअर आणि रॉयल सेंटरमध्ये पवित्र केंद्राशिवाय साठहून अधिक उद्ध्वस्त मंदिरे आहेत, परंतु अर्बन कोअरमधील मंदिरे ही सर्व विजयनगर साम्राज्याची आहेत. शहरी भागामध्ये रस्ते, जलवाहिनी, पाण्याच्या टाक्या, मंडप, प्रवेशद्वार आणि बाजार, मठ^{[note २]} ह्या सर्वांची ओळख होण्यासाठी सुमारे बहात्तर शिलालेखांनी मदत केली आहे.^[४७]^[४८]^[४९]

बहुतेक स्मारके हिंदू आहेत; मंदिरे आणि सार्वजनिक पायाभूत सुविधा जसे की टाक्या आणि बाजारपेठांमध्ये हिंदू देवतांचे चित्रण आणि हिंदू ग्रंथांमधील विषय आणि कलाकृतींचा समावेश आहे.^[५०] याशिवाय सहा जैन मंदिरे आणि स्मारके आणि एक मुस्लिम मशीद आणि थडगे देखील आहेत.^[५०] सर्व वास्तू ह्या मुबलक उपलब्धता असलेल्या स्थानिक दगडापासून मुख्यतः द्रविडी शैलीत बांधलेल्या आहेत ज्याचे मूळ दख्खन प्रदेशातील पहिल्या सहस्राब्दीच्या उत्तरार्धातील प्रगत हिंदू कला आणि स्थापत्यकलेत आहे.^[५१] त्यात ११व्या ते १४व्या शतकादरम्यान दक्षिणेतील होयसळ साम्राज्याच्या काळात विकसित झालेल्या कलांचे घटक देखील समाविष्ट होते जसे की रामचंद्र मंदिराचे खांब आणि काही प्रमाणात विरूपाक्ष मंदिराच्या संकुलाचे छत.^[५२]^{[note ३]} वास्तुविशारदांनी काही स्मारकांमध्ये भारतीय-इस्लामिक शैलीचाही अवलंब केला, जसे की राणीचे स्नानगृह आणि हत्तीचे तबेले, जे युनेस्कोच्या म्हणण्यानुसार "उच्च विकसित बहु-धार्मिक आणि बहु-जातीय समाज" प्रतिबिंबित करते.^[३]^[५३]

हिंदू स्मारके[संपादन]

हंपी येथील विरुपाक्ष मंदिर

विजय विठ्ठल मंदिराचे अवशेष

विरुपाक्ष मंदिर

विरूपाक्ष मंदिर आणि बाजार संकुल[संपादन]

विरूपाक्ष मंदिर हे सर्वात जुने देवस्थान आहे, यात्रेकरू आणि पर्यटकांचे प्रमुख गंतव्यस्थान आहे आणि सक्रिय हिंदू उपासना स्थळ आहे.^[५४] शिव, पंपा आणि दुर्गा मंदिरांचे काही भाग 11व्या शतकात अस्तित्वात होते; विजयनगर काळात त्याचा विस्तार करण्यात आला.^[५५] हे मंदिर लहान मंदिरांचा संग्रह आहे, नियमितपणे रंगवलेले, ५०-मीटर (१६० फूट) उंच गोपुरम, अद्वैत वेदांत परंपरेच्या विद्यारण्याला समर्पित हिंदू मठ, पाण्याची टाकी (मनमथा), एक सामुदायिक स्वयंपाकघर, इतर स्मारके आणि ७५० मीटर (२,४६० फूट) लांब उध्वस्त दगडी बाजार, पूर्वेकडील टोकाला अखंड नंदी मंदिर आहे.^[५४]^[५६]^[५७]

मंदिर पूर्वाभिमुख असून, शिव आणि पंपा देवी मंदिरांची गर्भगृहे सूर्योदयाशी संरेखित केली आहेत; त्याच्या प्रवेशद्वाराशी एक मोठे गोपुरम आहे. संपूर्ण डोलारा हा एक पिरॅमिडच्या आकाराचा बुरुज आहे ज्यामध्ये चौकोनी मजले आहेत ज्यात प्रत्येकावर कामुक शिल्पांची कलाकृती आहे.^[५८] गोपुरममधून आत गेल्यानंतर एक आयताकृती प्रांगण लागते, त्याच्या शेवटी एक दुसरे लहान गोपुरम आहे, जे इस १५१० मध्ये बांधले गेले आहे. त्याच्या दक्षिणेला १००-स्तंभांचा हॉल आहे, प्रत्येक खांबाच्या चारही बाजूंना हिंदू-संबंधित रिलीफ्स आहेत.^[५९] या सार्वजनिक हॉलशी जोडलेले एक सामुदायिक स्वयंपाकघर आहे, जे इतर प्रमुख हंपी मंदिरांमध्ये आढळते. स्वयंपाकघर आणि भोजनालयामध्ये पाणी पोहोचवण्यासाठी खडकात एक वाहिनी कोरून काढली आहे. लहान गोपुरमनंतरच्या अंगणात दीपस्तंभ आणि नंदी आहे.^[५९]^[६०]^[६१]

लहान गोपुरम नंतरच्या प्रांगणामधून पुढे गेल्यानंतर शिवमंदिराचा मुख्य मंडप लागतो, ज्यामध्ये मूळ चौरसाकृती मंडप आणि कृष्णदेवरायाने बांधलेले दोन जोडलेले चौरस आणि सोळा स्तंभ यांचा समावेश असलेला आयताकृती विस्तार आहे. मंडपाच्या वरच्या खुल्या हॉलचे छत रंगवलेले आहे, ज्यामध्ये शिव-पार्वती विवाहाशी संबंधित शैव धर्माची आख्यायिका दर्शविली आहे; दुसरा विभाग वैष्णव परंपरेतील राम-सीतेची आख्यायिका दाखवतो.^[५९] तिसऱ्या विभागात पार्वतीची आवड निर्माण व्हावी म्हणून प्रेम देवता कामाने शिवावर बाण सोडल्याची आख्यायिका दाखवली आहे आणि चौथ्या विभागात अद्वैत हिंदू विद्वान विद्यारण्याची मिरवणुक जात असल्याचे दाखवले आहे. जॉर्ज मिशेल आणि इतर विद्वानांच्या मते, तपशील आणि रंगछटांवरून असे सूचित होते की सर्व छतावरील चित्रे १९व्या शतकातील नूतनीकरणातील असून मूळ चित्रांची विषय अज्ञात आहे.^[५९]^[६२]^[६३] मंडपाच्या खांबांमध्ये मोठाले याली नावाचे, घोडा, सिंह आणि इतर प्राण्यांची वैशिष्ट्ये असलेले पौराणिक प्राणी ज्यावर सशस्त्र योद्धे स्वर आहेत—जे विजयनगरचे विशेष आकर्षण आहे.^[६४]

मंदिराच्या गाभाऱ्यात मुखलिंग आहे; पितळेने नक्षीदार चेहरा असलेले शिवलिंग.^[६५] विरूपाक्ष मंदिरात मुख्य गर्भगृहाच्या उत्तरेला पार्वतीच्या पंपा आणि भुवनेश्वरी या दोन रूपांची लहान मंदिरे आहेत.^[६६] भुवनेश्वरी मंदिर हे चालुक्यकालीन वास्तुकलेचे असून त्यात दगडाच्या भांड्याऐवजी ग्रॅनाइटचा वापर केला आहे. कंपाऊंडमध्ये उत्तरेकडे गोपुर आहे, जो पूर्वेकडील गोपुरापेक्षा लहान आहे, जो मन्मथ कुंडाला जातो आणि नदीकडे जाण्याचा मार्ग रामायणाशी संबंधित दगडी द्रव्यांपासून बनला आहे.^[६७] या कुंडाच्या पश्चिमेला अनुक्रमे दुर्गा आणि विष्णू यांसारखी शाक्त आणि वैष्णव परंपरांची देवळे आहेत.^[६७]^[६८] यात्रेकरूंच्या या मार्गावरील काही देवस्थाने १९व्या शतकात ब्रिटीश भारताचे अधिकारी एफ.डब्ल्यू. रॉबिन्सन यांच्या आदेशानुसार पांढरी करण्यात आली होती, ज्यांनी विरूपाक्ष मंदिर परिसर पुनर्संचयित करण्याचा प्रयत्न केला होता; ऐतिहासिक वास्तूंच्या या क्लस्टरचे व्हाईटवॉशिंग, परंपरा म्हणून चालू आहे.^[६७]

स्थानिक परंपरेनुसार, विरूपाक्ष हे एकमेव मंदिर आहे जे हिंदूंचे एकत्र येण्याचे ठिकाण राहिले आणि १५६५ मध्ये हंपीचा नाश झाल्यानंतर यात्रेकरू वारंवार येत राहिले. मंदिर मोठ्या प्रमाणात यात्रेकरूंना आकर्षित करते; विरूपाक्ष आणि पंपा यांच्या विवाहाचे प्रतीक म्हणून रथ मिरवणुकीसह वार्षिक उत्सव, वसंत ऋतूमध्ये आयोजित केला जातो, हा महाशिवरात्रीचा पवित्र उत्सव आहे.^[५८] मंदिराच्या मागच्या बाजूला अरुंद गल्लीबोळात राहणारी हत्ती - लक्ष्मीला दिल्या जाणाऱ्या वागणुकीमुळे मंदिरावर पर्यटकांकडून टीका केली गेली आहे.^[६९]

कृष्ण मंदिर, बाजार, नरसिंह आणि लिंग[संपादन]

कृष्ण मंदिराचे अवशेष

कृष्ण मंदिर, ज्याला बाळकृष्ण मंदिर देखील म्हणतात, हे हेमाकुटा टेकडीच्या दुसऱ्या बाजूला, विरूपाक्ष मंदिराच्या दक्षिणेस सुमारे १ किलोमीटर (०.६२ मैल) अंतरावर आहे. हे मंदिर इस १५१५ मध्ये बांधले गेले आहे; हंपी संकुलाच्या या भागाला शिलालेखांमध्ये कृष्णपुरा असे म्हटले गेले आहे.^[७०] उध्वस्त झालेल्या मंदिरासमोर एक लांबलचक बाजारपेठ आहे, ज्याला स्थानिक भाषेत बाजार असेही संबोधले जाते. दगडी दुकानाच्या अवशेषांमधून एक विस्तृत रस्ता आहे ज्यावरून गाड्यांतून बाजारपेठेत मालाची ने-आण केली जात असे आणि औपचारिक कार्यक्रम आणि उत्सवाचे आयोजन सुद्धा केले जाते. या रस्त्याच्या उत्तरेला आणि बाजाराच्या मध्यभागी एक मोठी पुष्करणी म्हणजेच एक सार्वजनिक उपयोगासाठी पायरी असलेली पाण्याची टाकी आहे, ज्याच्या मध्यभागी एक कलात्मक मंडप आहे. टाकीच्या पुढे लोकांना बसण्यासाठी सार्वजनिक सभागृह (मंडप) आहे.^[७०]

शिवलिंग (डावीकडे) आणि उग्र योगा - नरसिंहाची अखंड दगडातून जागेवरच कोरलेली मूर्ती. नरसिंहाचे नुकसान झाले आहे, त्याच्या पायावर भाजलेल्या खुणा आहेत.

मंदिर पूर्वाभिमुख आहे; त्यात तळाशी मत्स्यापासून सुरू होऊन विष्णूच्या सर्व दहा अवतारांच्या उठावचित्रांचे प्रवेशद्वार आहे. आत कृष्णाचे उध्वस्त झालेले मंदिर आणि देवींचे छोटे उध्वस्त मंदिर आहे.^[७०] मंदिर परिसर मंडपांचे स्तर आहेत, ज्यामध्ये बाहेरील आणि आतील बाजूचा समावेश आहे. आवराला दोन गोपुर आहेत. आतमध्ये, २५ (५x५)- खुला मंडप ९ (३x३)- बंदिस्त मंडपाकडे नेतो. ^[७१] बाळकृष्णाची मूळ प्रतिमा आता चेन्नईच्या संग्रहालयात आहे. पूर्व गोपुरासमोरून एक आधुनिक रस्ता जातो, जो कमलापुरमला हंपीशी जोडतो. पश्चिमेकडील गोपुरामध्ये युद्धाची रचना आणि सैनिक असलेल्या चित्रमालिका आहेत.^[७०]

कृष्ण मंदिराच्या बाह्यभागाच्या दक्षिणेला शेजारील दोन मंदिरे आहेत, एकामध्ये सर्वात मोठे अखंड शिवलिंग आहे आणि दुसरे हंपीमधील विष्णूचा सर्वात मोठा अखंड योग-नरसिंह अवतार आहे.^[७०] ३ मीटर (९.८ फूट) आकाराचे शिवलिंग एका घन कक्षेत पाण्यात उभे आहे आणि त्याच्या शीर्षस्थानी तीन डोळे रेखाटलेले आहेत. याच्या दक्षिणेस ६.७ मीटर (२२ फूट) उंच नरसिंह-विष्णूचा मनुष्य-सिंह अवतार-योग स्थितीत बसलेले मंदिर आहे. नरसिंह स्मारकामध्ये मूळतः देवी लक्ष्मी त्याच्यासोबत होती, परंतु त्यावर मोठ्या प्रमाणात नुकसान झाल्याची आणि जळक्या डागांची चिन्हे आहेत जो मंदिर जाळण्याच्या प्रयत्नांचा पुरावा आहे. पुतळा स्वच्छ करण्यात आला आहे आणि मंदिराचे काही भाग पुनर्संचयित करण्यात आले आहेत.^[७०]

डावीकडे: अच्युतराय मंदिराचे अवशेष; उजवीकडे: मंदिराच्या अवशेषांसमोरील बाजारपेठ.

अच्युतराय मंदिर आणि बाजार संकुल[संपादन]

अच्युतराय मंदिर, ज्याला तिरुवेंगलनाथ मंदिर देखील म्हणतात, विरूपाक्ष मंदिराच्या पूर्वेस सुमारे १ किलोमीटर (०.६२ मैल) अंतरावर आहे आणि त्याच्या पवित्र केंद्राचा एक भाग तुंगभद्रा नदीजवळ आहे. शिलालेखांमध्ये त्याचा उल्लेख अच्युतपुर स्थित असा आहे आणि तो इस १५३४ मधील आहे. हे हंपीमधील चार सर्वात मोठ्या संकुलांपैकी एक आहे.^[७२]] विष्णूला समर्पित असणारे हे मंदिर उत्तरेकडे तोंड असल्यामुळे असामान्य आहे.^[७३] विजयनगरच्या काळात, पारंपारिकपणे मंदिरात नदीच्या बाजूने, प्रथम एक पवित्र पाण्याची टाकी ओलांडल्यानंतर, बाजारातून एका विस्तृत रस्त्याने जात असत. मंदिराच्या बाह्य गोपुरातून आत गेल्यानंतर अंगणात १०० स्तंभांचा एक सभामंडप आहे आणि आतील गोपुरातून विष्णू मंदिराकडे जाता येते.^[७३]^[७४] १०० स्तंभांच्या सभामंडपातील प्रत्येक खांबाच्या प्रत्येक बाजूला विष्णूचे अवतार तसेच इतर देवता जसे शिव, सूर्य, दुर्गा; दैनंदिन जीवनातील दृश्ये - ऋषी, प्रेमळ जोडपे, जोकर; योगासने करणारी माणसे; नमस्कार करणारी माणसे; आणि विजयनगरची प्रतीके अशी अनेक उठावचित्रे आहेत.^[७५]^[७६]

मंदिराचे प्रवेशद्वार; वराह अवतारातील एक वराह, एक तलवार, सूर्य आणि चंद्र अशी विजयनगर राजवंशाची अनेक चिन्हे दाखवते. मंदिर आणि बाजाराचा रस्ता उद्ध्वस्त झाला आहे परंतु त्यांच्या मांडणीवरून असे सूचित होते की ते रथ वाहतुकीसाठी रस्त्यांसह एक प्रमुख बाजारपेठ होती.^[७७]^[७८]

विठ्ठल मंदिर आणि बाजार संकुल[संपादन]

विठ्ठल मंदिर गोपुर आणि बाजार.

विठ्ठल मंदिर आणि बाजारपेठ संकुल, तुंगभद्रा नदीच्या काठी विरूपाक्ष मंदिराच्या ईशान्येकडे ३ किलोमीटर (१.९ मैल) पेक्षा जास्त अंतरावर आहे. हे हंपीमधील सर्वात कलात्मकदृष्ट्या अत्याधुनिक असे हिंदू मंदिर आहे आणि ते विजयनगरच्या पवित्र केंद्राचा भाग आहे. मंदिर परिसर केव्हा बांधला गेला, कोणी बांधला हे स्पष्ट नाही; बहुतेक विद्वानांच्या मते ते १६व्या शतकाच्या सुरुवातीपासून ते मध्यापर्यंतच्या बांधकामाच्या कालखंडात बांधले गेले असावे.^[७९] देवराया दुसराच्या काळात त्याचे बांधकाम सुरू झाले आणि कृष्णदेवराय, अच्युतराय आणि बहुधा सदाशिवराय यांच्या कारकिर्दीत ते चालू राहिले आणि १५६५ मध्ये शहराच्या विनाश झाल्यामुळे ते थांबले असा उल्लेख काही पुस्तकांमध्ये आहे.^[३३] शिलालेखांमध्ये नर आणि मादी नावांचा समावेश आहे, जे असे सूचित करते की संकुल अनेक प्रायोजकांनी बांधले होते. मंदिर विठ्ठलाला समर्पित होते, कृष्णाचे एक रूप ज्याला विठोबा देखील म्हणतात.^[७९] मंदिर पूर्वाभिमुख आहे, आराखडा चौरसाकृती आहे आणि दोन बाजूंच्या गोपुरांसह प्रवेशाचे गोपुर देखील आहे. मुख्य मंदिर एका पक्क्या अंगणाच्या मध्यभागी उभे आहे आणि पूर्वेला संरेखित अनेक लहान मंदिरे आहेत.^[७९] मंदिर हे ५०० बाय ३०० फूट आकाराच्या प्रांगणातील एकसंध अशी रचना आहे जे खांबांच्या तिहेरी रांगेने वेढलेले आहे. ही एक मजली लहान रचना असून ज्याची सरासरी उंची २५ आहे. मंदिराचे तीन वेगळे भाग आहेत: एक गर्भगृह, एक अर्धमंडप आणि एक महामंडप (किंवा सभामंडप).^[३३]

विठ्ठल मंदिरात दगडी रथाच्या रूपात गरुड मंदिर.

विठ्ठल मंदिराच्या प्रांगणात दगडी रथाच्या रूपात गरुड मंदिर आहे; हे हंपीचे अनेकदा छायाचित्रित केले गेलेले प्रतीक आहे. इतिहासकार डॉ. एस. शेट्टार यांच्या मते रथावर एक बुरुज आहे, जो १९४० च्या दशकात काढण्यात आला होता.^[८०] दगडी रथाच्या समोर एक मोठा, चौरसाकृती, खुल्या खांबाचा, अक्षीय सभा मंडप किंवा समुदाय मंडप आहे.^[७९] मंडपामध्ये चार विभाग आहेत, त्यापैकी दोन मंदिराच्या गर्भगृहाशी जोडलेले आहेत. मंडपामध्ये वेगवेगळ्या व्यासाचे, आकाराचे, लांबीचे आणि पृष्ठभाग असलेले ५६ कोरीव दगडी तुळके आहेत जे वाजविल्यानंतर संगीतमय आवाज निर्माण करतात; स्थानिक पारंपारिक समजुतीनुसार, हा मंडप संगीत आणि नृत्याच्या सार्वजनिक उत्सवासाठी वापरला जात असे.^[८१]^[८२] ह्या मंदिराचे काराकोइल म्हणून वर्गीकरण केले जाते. मंदिर जे रथ मंदिराप्रमाणे बनवलेले आणि सणांच्या वेळी मंदिराभोवती मिरवणूक काढण्यासाठी वापरले जात असे.^[८३]

गर्भगृहाभोवती फिरण्यासाठी मंडप एका बंदिस्त प्रदक्षिणा पथाशी जोडलेला आहे. या अक्षीय मंडपाभोवती (पूर्वेकडून घड्याळाच्या दिशेने); गरुड मंदिर, कल्याण मंडप (लग्न समारंभासाठी), १०० स्तंभांचा मंडप, अम्मा मंदिर आणि उत्सव मंडप आहेत. भिंतींचे कुंपण असलेल्या परिसराने सुमारे १.३ हेक्टर (३.२ एकर) इतकी जागा व्यापलेली आहे आणि कंपाऊंड भिंतींना आधार देणाऱ्या व्हरांड्यांनी आच्छादित केले आहे. आग्नेय कोपऱ्यात छताची खिडकी असलेले स्वयंपाकघर आहे.^[७९]^[४८]^[८४]

मंदिराच्या आवाराबाहेर, त्याच्या पूर्व-आग्नेयेस, जवळजवळ १ किलोमीटर (०.६२ मैल) लांब बाजारपेठेचा रस्ता आहे; जो आता उध्वस्त झाला आहे. उत्तरेला आणखी एक बाजार आणि दक्षिणाभिमुख देवस्थान आहे ज्यामध्ये रामायण, महाभारताची दृश्ये आणि वैष्णव संतांचे दर्शन आहे. हिंदू तत्त्वज्ञानी रामानुजांचा सन्मान करणाऱ्या मंदिरात उत्तरेचा रस्ता संपतो.^[८५]^[६०] विठ्ठल मंदिराच्या आजूबाजूच्या प्रदेशाला विठ्ठलपुर म्हणत. यात अल्वर परंपरेच्या आसपास केंद्रित तीर्थक्षेत्र म्हणून डिझाइन केलेले वैष्णव मठ आहे. सापडलेल्या शिलालेखांनुसार हे हस्तकला निर्मितीचे केंद्र देखील होते.^[४८]^[६०]^[८४]

हेमकुट टेकडी स्मारके[संपादन]

हेमाकुट टेकडी, उत्तरेला विरूपाक्ष मंदिर परिसर आणि दक्षिणेला कृष्ण मंदिर यांच्यामध्ये आहे. हा बेताच्या आकाराच्या स्मारकांचा संग्रह विजयनगरापूर्वीची आणि विजयनगराच्या सुरुवातीची मंदिरे आणि बांधकामांची सर्वोत्तम-जतन केलेली उदाहरणे आहेत. या ठिकाणी अनेक महत्त्वाचे शिलालेख आहेत, सहज पोहोचता येण्याजोगे आहेत आणि हंपीच्या काही भागांची आणि सुपीक, कृषी खोऱ्याची दृश्ये प्रदान करतात जी पवित्र केंद्राला शहरी केंद्रापासून वेगळे करते.^[८६]^[८७]

हेमकुट टेकडी मंदिर

टेकडीवर पाण्याची टाकी, प्रवेशद्वार आणि धर्मनिरपेक्ष मंडपांसह तीसहून अधिक लहान-ते-मध्यम आकाराची मंदिरे आहेत.^[८८] नवीनतम १४व्या शतकाच्या सुरुवातीची आहेत.^[८८]^[८९] काही रचना दगडांच्या तुकड्यांमधून एकत्र केलेले वेगवेगळ्या आकाराचे मंदिरे किंवा मंडपांचे नमुने आहेत. फमसाना शैली सारखी इतर काही विविध रचनांची पूर्ण झालेली स्मारके आहेत,^[९०] या शैलीतील मंदिरांचे दोन गट एकसारखे दिसतात; प्रत्येकामध्ये तिहेरी विमान आहे ज्यामध्ये चौरस गर्भगृहे आहेत आणि प्रत्येक संच त्याच्या स्वतःच्या सामायिक चौरसाकृती मंडपाशी जोडलेला आहे.^[८९] यावरील बुरुज (शिकारा) पिरॅमिडल ग्रॅनाईट रचना आहेत ज्यात अकरा रचलेले, आकुंचन पावलेले चौरस आणि शीर्षावर डेक्कन शैलीतील चौरस कलश आहे.^[८९] दोन्ही गटात तिहेरी लिंग असलेली शिवमंदिरे आहेत; सुरुवातीच्या स्रोतांनी त्यांना जैन मंदिरे म्हणून चुकीची ओळख दिली कारण त्यांच्या साध्या बाह्य आणि अंतर्गत भिंती. या गटांपैकी एका मध्ये ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाचा शिलालेख आहे ज्यामध्ये असे नोंदवले गेले आहे की कंपिलाने हे स्मारक १४व्या शतकाच्या सुरुवातीला बांधले. हा शिलालेख हंपीला कांपिली राज्याशी जोडतो आणि त्याच्या नंतरच्या विजयनगर साम्राज्याशी काम्पिलीच्या इतिहासाचा संबंध सूचित करतो.^[८९] हेमाकुट टेकडीवरील मंदिरांच्या शैलीवरून असे सूचित होते की ते विविध प्रकारच्या हिंदू मंदिरांवर प्रयोग करण्यासाठी एक अभ्यास केंद्र असावे. सध्याच्या शैलींमध्ये चालुक्य काळ, राष्ट्रकूट काळ आणि नंतरचा काळ यांचा समावेश होतो. हे मूळ विरूपाक्ष मंदिराचा ढाचा देखील असावे, ज्याचा नंतर गोपुर, मंडल आणि इतर जोडण्यांनी मोठ्या प्रमाणात विस्तार करण्यात आला. विष्णूचा मनुष्य-सिंह अवतार नरसिंहाला समर्पित असेच स्मारक हंपीच्या पूर्वेला आहे; त्याच्या जवळील एका शिलालेखात असे म्हटले आहे की ते इस १३७९ मध्ये कार्यरत होते.^[८९]^[८८]

हेमकुट टेकडीवर दोन अखंड गणेशाची स्मारके सुद्धा आहेत; कडालेकालू गणेश आणि शशिवेकालू गणेश.^[९१] कडलेकालू गणेश, गणेशाच्या ग्राम-आकाराच्या पोटावरून नाव देण्यात आले आहे, हे मातंगाजवळील टेकडीच्या पूर्वेला हंपीच्या पवित्र केंद्राच्या मध्यभागी आहे.^[९२] स्तंभांची रांग असलेला, मोकळा मंडप गर्भगृहाकडे जातो, ज्यामध्ये ४.५ मीटर (१५ फूट) पेक्षा जास्त उंचीची गणेशाची एकपात्री प्रतिमा आहे, जी अस्तित्वात असलेल्या खडकात कोरलेली आहे. गणेशाचा सुळा आणि इतर भाग खराब झाले आहेत, परंतु डाव्या हाताला-ज्यामध्ये मोदक आहे आणि आणि गणपतीची सोंड त्याकडे वळलेली आहे - तो सुस्थितीत आहे.^[८६]

गणपतीच्या मोहरीच्या दाण्याच्या आकाराच्या पोटावरून नाव असलेले शशिवेकालु गणेश, कडलेकालू गणेशाच्या नैऋत्येला कृष्ण मंदिराजवळ आहे. ही अखंड दगडात कोरलेली मूर्ती २.४ मीटर (७.९ फूट) इतकी उंच आहे. शशिवेकालू गणेश त्याच्या माता पार्वतीसोबत कोरलेला आहे, ज्याच्या मांडीवर तो बसलेला आहे. ती फक्त पुतळ्याच्या मागच्या बाजूने दिसते. हे स्मारक खुल्या-स्तंभांच्या मंडपाच्या आत ठेवलेले आहे; डावा हात आणि दात खराब झाले आहेत.^[९१]^[९३]

हजारा राम मंदिर[संपादन]

डावीकडे: हजारा राम मंदिर; उजवीकडे: आतील खांब

हजारा राम मंदिराने, ज्याचा शिलालेखांमध्ये रामचंद्र मंदिर म्हणून उल्लेख आहे, हंपीच्या शाही मध्यभागातील शहरी बाजूमधील पश्चिम भाग व्यापलेला आहे. हे मंदिर रामायणातील रामाला समर्पित होते, जो विष्णूचा अवतार होता. हे राजघराण्याचे औपचारिक मंदिर होते. हे मंदिर १५व्या शतकाच्या पूर्वार्धातील असून त्याचे श्रेय देवराया पहिला ह्याला दिले जाते.^[९४] मंदिराच्या बाहेरील भिंतींवर हिंदू महानवमी (दसरा) आणि वसंत ऋतू होळी उत्सव मिरवणूक आणि समारंभाच्या कलाकृतींचे समांतर पट्ट्यांमध्ये चित्रीकरण केले आहे.^[९४] सर्वात खालच्या पट्ट्यावर कूच करणारे हत्ती दाखवले आहेत, त्याच्यावर घोडेस्वारांच्या नेतृत्वाखाली घोडे, नंतर लोकांद्वारे कौतूक केलेले सैनिक, नंतर नर्तक आणि संगीतकार, वरचा थर सामान्य लोकांच्या उत्साही मिरवणुकीचे चित्रण करतो. विजयनगराच्या राजधानीला भेट दिलेल्या पर्शियन आणि पोर्तुगीजांच्या हयात असलेल्या आठवणींमधील सण आणि मिरवणुकांचे वर्णन हे चित्रण प्रतिबिंबित करते.^[९५]^[९६]

डावीकडे: हिंदू उत्सवातील मिरवणूका दाखवणाऱ्या राम मंदिराच्या बाहेरील भिंती; उजवीकडे: मंदिराच्या आत जैन तीर्थंकर उठावचित्र.

मंदिराच्या आतील भिंतींवर हिंदू महाकाव्य रामायणाचे विस्तृत वर्णन असलेली चित्रे आहेत.^[९७]^[९४] मंदिरात एक प्रवेश मंडप आणि यज्ञ समारंभासाठी प्रशस्त खोली आहे. खोलीच्या छताची रचना धुके आणि धूर व्यवस्थित बाहेर जाईल अशा रीतीने करण्यात आली आहे. मुख्य मंडपाच्या आत होयसाळ शैलीतील चार गुंतागुंतीच्या रचनेचे कोरीव खांब आहेत; या कोरीव कामांमध्ये वैष्णव धर्मातील राम, लक्ष्मण आणि सीता, शक्ती धर्मातील महिषासुरमर्दिनी म्हणून दुर्गा आणि शैव धर्मातील शिव-पार्वतीचे चित्रण समाविष्ट आहे.^[९४] चौरसाकृती गर्भगृहातून प्रतिमा गायब आहेत. मंदिरामध्ये विष्णू अवतारांच्या दंतकथा दर्शविणारे एक छोटेसे मंदिर आहे.^[९७]

हे उध्वस्त झालेले मंदिर परिसर हजारो कोरीव काम आणि शिलालेख, हिंदू धर्मशास्त्राचे वर्णन करणारी विस्तृत भित्तिचित्रे आणि उद्यानांनी घातलेले त्याचे विस्तीर्ण अंगण यासाठी प्रसिद्ध आहे.^[९८]

कोदंडराम मंदिर आणि नदीकाठावरील स्मारके[संपादन]

हंपी येथील तुंगभद्रा नदीकाठच्या गडांवरील शिवलिंग आणि नंदी

कोदंडराम मंदिर परिसर तुंगभद्रा नदीजवळ आणि अच्युतराय मंदिराच्या उत्तरेस आहे. मंदिराचे तोंड चक्रतीर्थाकडे आहे, जिथे तुंगभद्रा हिमालयाच्या दिशेने उत्तरेकडे वळते. पवित्र मानल्या जाणाऱ्या नदीकाठांवर विजयनगर काळातील घाट आणि आंघोळीसाठी मंडपाची सोय आहे. मंदिरासमोर पिपळाच्या झाडाखाली दिपस्तंभ आहे आणि आत राम, सीता, लक्ष्मण आणि हनुमान यांना समर्पित गर्भगृह आहे.^[९९] जवळच आणि त्याच्या उत्तरेला कोटितीर्थापर्यंत, विठ्ठल, अंजनेय, शिव आणि इतर देवतांना समर्पित असलेली अनेक छोटी तीर्थे आहेत. खडकावर अनंतशयन विष्णू (टेकून बसलेला विश्‍वचक्र निर्माण करणारा विष्णू, रंगनाथ), नरसिंह आणि प्रल्हादाच्या आख्यायिका कथन करणारे पट्टे आणि वैष्णव धर्माच्या पुराण परंपरेनुसार विष्णूचे चोवीस अवतार आहेत. नदीजवळ शैव धर्माच्या १,००८ लिंगांनी कोरलेला खडक आहे.^[९९]

हंपी उपनगरातील पट्टाभिराम मंदिर

पट्टाभिराम मंदिर परिसर[संपादन]

पट्टाभिराम मंदिर परिसर, पवित्र केंद्राच्या बाहेर दक्षिणेकडील उपनगरीय केंद्र आणि मुख्य शहर, हंपी संग्रहालयापासून सुमारे ५०० मीटर (५५० यार्ड) अंतरावर आहे.^[१००] हे या उपनगराच्या आर्थिक आणि सांस्कृतिक क्रियाकलापांच्या केंद्रस्थानी होते, जे आता कमलापुराच्या ईशान्येस आहे. हा परिसर, ज्याला वरदेवी अम्माना पट्टणा म्हणूनही ओळखले जाते, ते १६व्या शतकाच्या सुरुवातीला बांधले गेले असावे आणि रामाला (विष्णू अवतार) समर्पित केले गेले असावे.^[१००] या संकुलात मुख्य मंदिर आहे, एका आवारात दुहेरी खांबांची रंग असलेले प्रांगण आहे आणि गर्भगृहासमोर ६४ (८x८ चौरस) खांब असलेला आणि छप्पर असलेला मंडप आहे. संकुल आणि गर्भगृह पूर्वाभिमुख आहेत; सामान्य प्रवेश पूर्वेकडील गोपुरातून होतो.^[१००]^[१०१] अवशेषांवरून असे दिसते की गोपुराला सहा स्तर होते. पट्टाभिराम मंदिरामध्ये १००-स्तंभांचा हॉल समाविष्ट होता-संभवतः एक फीडिंग हॉल-जोडलेल्या कंपाऊंडच्या दक्षिणेकडील भिंतीला जोडलेला होता. स्तंभांवर हिंदू रचना दर्शविणारी उठावचित्रे आहेत ज्यात देव, देवी, हिंदू ग्रंथातील एक दृश्य, योग आणि नमस्ते यांचा समावेश आहे.^[१०२]

महानवमी व्यासपीठ, सार्वजनिक चौरस परिसर[संपादन]

महानवमी प्लॅटफॉर्म, ज्याला "ग्रेट प्लॅटफॉर्म", "प्रेक्षक हॉल", "दसरा" किंवा "महानवमी दिब्बा" स्मारक देखील म्हटले जाते, हे शाही केंद्राच्या (शहरी गाभा) आतील सर्वोच्च बिंदूंपैकी एका ७.५-हेक्टर (१९-एकर) इतक्या परिसरात आहे. त्याची औपचारिक रचना आहे.^[१०३]^[१०४] विजयनगरला भेट देणाऱ्या परदेशी लोकांच्या आठवणींमध्ये त्याचा उल्लेख आहे, काही जण याला "विजयाचे घर" म्हणतात.^[१०५] या संकुलातील सर्वात मोठ्या स्मारकामध्ये तीन चढत्या चौकोनी पायऱ्या आहेत ज्यामुळे एका मोठ्या, चौकोनी चौथऱ्यावर जात येते, ज्याच्यावर लाकडी मंडप आहे. हंपीच्या नाशाच्या वेळी हे जाळले गेले.^[१०६]

महानवमी व्यासपीठ स्मारक

प्लॅटफॉर्मचे दोन खालचे स्तर ग्रॅनाइटचे बनलेले आहेत. यात उठावचित्रे आहेत-शक्यतो १४व्या शतकातील शाही क्रियाकलापांची सूची-आणि हत्ती, घोडे आणि उंटांसह कूच करणाऱ्या प्राण्यांच्या ओळी आहेत.^[१०३]^[१०७] दक्षिणेकडील उठावचित्रांमध्ये दांडिया नृत्य करणारे नर्तक आणि संगीतकार दिसतात. तिसऱ्या स्तरावरील उठावचित्रांमध्ये युद्ध मिरवणूक, जोडपे आणि सामान्य नागरिक एकमेकांवर पाणी फेकून होळी (वसंतोत्सव) साजरी करतानाचे दृश्य दाखवतात.^[१०६]^[१०४]^[१०८] मोठ्या व्यासपीठाजवळ एक प्रेक्षक हॉल आहे, ज्यामध्ये कदाचित लाकडी मंडप देखील होता, ज्याचा पुरावा १०० दगडी तुकड्यांद्वारे मिळतो; हे देखील जळून खाक झाले.^[१०३]

चौथऱ्याच्या दक्षिणेला एक जलवाहिनी आहे जे १९८० च्या दशकात पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांनी उत्खनन केलेल्या ग्रॅनाइटच्या मोठ्या, सममितीय, पायऱ्यांच्या टाकीकडे पाणी घेऊन जाते. कॉम्प्लेक्समध्ये आणखी एक मोठा जलतलाव आहे—शक्यतो पाण्याच्या खेळांसाठी —एक बाग आणि विविध मंडप आहे. पायरीच्या टाकीजवळ एक उध्वस्त मंदिरासारखे स्मारक आहे.^[१०६]^[४९]

पाणी सुविधा[संपादन]

हंपीच्या अवशेषांमधील एक पाण्याची टाकी

स्क्वेअर वॉटर पॅव्हेलियन, ज्याला क्वीन्स बाथ देखील म्हणतात, हे शाही केंद्राच्या आग्नेयेस आहे. त्यात मंडप, पाण्याचे कुंड आणि त्यात ताजे पाणी नेण्याची आणि धुण्याचे पाणी आणि अतिरिक्त काढून टाकण्याची सुविधा आहे. कुंड एका सुशोभित, खांबाच्या, व्हॉल्टेड बे ^{[मराठी शब्द सुचवा]} मध्ये बंद आहे.^[१०९] जवळच जलवाहिनीचे अवशेष आहेत.^[१०९] या इमारतीचे आधुनिक नाव, राणीचे स्नान, हे कदाचित चुकीचे नाव आहे कारण हे पुरुष आणि प्रवाशांसाठी सार्वजनिक स्नान करण्याचे ठिकाण होते.^[१०९]^[११०] इमारतीच्या आतील कमानी इंडो-इस्लामिक शैलीचा प्रभाव दर्शवतात, ज्या काळात हिंदू आणि मुस्लिम कलांचा भारतातील एकमेकांवर प्रभाव पडला होता.^[१११]

विजयनगर साम्राज्याने पाण्याच्या विस्तृत पायाभूत सुविधांची उभारणी केली होती,^[११०]^[११२] ज्याची काही उदाहरणे- विरूपाक्ष मंदिराजवळील मन्मथ टाकीसह, जे सुमारे ९व्या शतकातील आहे-विजयनगरच्या आधीची आहेत. तेथे सापडलेल्या शिलालेखानुसार, मन्मथ कुंडाची सुधारणा करण्यात आली आणि इस ११९९ मध्ये दुर्गा मंदिर जोडण्यात आले.^[११३] सिंहाशी लढा देणारा योद्धा यासारख्या टाकीवरील कलाकृतींचा समावेश १३ व्या शतकातील आहे, जेव्हा होयसाळ वारंवार हम्पीला जात असत.^[११३]

पायऱ्या असलेली चौरसाकृती पाण्याची टाकी.

हम्पी स्मारकांमध्ये टाक्या आणि शहराच्या इतर भागांमध्ये पाणी वाहून नेण्यासाठी जलवाहिनी तसेच पाण्याचा अतिरिक्त पाणी काढून टाकण्यासाठी नाले आणि वाहिन्यांचा समावेश आहे.^[११०] उदाहरणार्थ, १९८० मध्ये शहरी भागात महानवमी चौथऱ्याजवळ केलेल्या उत्खननात एक मोठी, चौकोनी पायरी असलेली टाकी आढळून आली ज्याला जलवाहिनीने पाणी देण्याची सुविधा आहे.^[११४] टाक्या ही एक सार्वजनिक सुविधा होती; काहींचा वापर कदाचित शाही समारंभासाठी केला जात असे.^[११५]

१९९० मधील पुरातत्त्व उत्खननात हम्पी-विजयनगर महानगरात तेवीस विहिरी आणि टाक्या आढळून आल्या. त्यापैकी १३ उपनगरातील शहराच्या भिंतीबाहेर तर १० आतमध्ये आढळून आल्या. त्यापैकी १२ रस्त्याच्या कडेला, ८ मंदिरांजवळ, १० निवासी भागात आणि २ शहरी भागात सिंचनासाठी वापरल्या जात होत्या. दारोजी खोऱ्यात शेतीसाठी अधिक पाण्याची रचना आढळून आली. पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ कॅथलीन मॉरिसन आणि कार्ला सिनोपोली यांच्या मते, हंपीतील पाण्याची पायाभूत सुविधा प्रवाशांच्या वापरासाठी, विधी, घरगुती वापरासाठी आणि सिंचनासाठी होती.^[११६]

कारंजे आणि सामुदायिक स्वयंपाकघर[संपादन]

हंपीमधील अनेक प्रमुख मंदिरांमध्ये स्वयंपाकघर आणि १००-किंवा-अधिक खांब असलेले जेवणाचे मंडप आहेत.^[६०]^[६१] हंपीमध्ये एक समर्पित सार्वजनिक भोजनशाळा देखील होती जिथे जलवाहिनीच्या दोन्ही बाजूंच्या खडकात असंख्य थाळ्या कोरलेल्या होत्या. ह्याचे एक उदाहरण, शाही केंद्राच्या दक्षिणेला एका अष्टकोनी कारंज्याजवळ आढळते;^[११७] ऐतिहासिक स्रोतांनुसार, ही हंपी भोजनशाला उताडा कलुवे किंवा "खाण्याशी जोडलेला कालवा" होता.^[११८]

हत्तीचे तबेले आणि जागा[संपादन]

राजेशाही केंद्राच्या पूर्वेला गजशाळा, किंवा हत्तीचे तबेले आहे, ज्यात उत्तर-दक्षिण संरेखित अकरा चौरसाकृती कक्ष आहेत. तबल्याचे दरवाजे कमानदार आहेत; दहा कक्षांच्या वरती एकाआड चुण्या असलेले आणि साधे घुमट आहेत. तबेल्याच्या मध्यभागी छतावर जाण्यासाठी पायऱ्या आहेत.^[११९]^[१२०]

कमल महाल (डावीकडे) आणि गजशाळा: विविध प्रकारच्या शैलींचे संयोजन असलेली स्मारके.

तटबंदी हत्तींच्या तबेल्याजवळ आहे; अशा प्रकारे त्याचे नाव पर्शियन संस्मरणार्थ देण्यात आले, ज्यांचा १९व्या शतकातील स्थलांतरण हा अनेकांसाठी हंपीच्या अवशेषांचा प्रारंभिक परिचय होता.^[४१] ^[१२१] या तटबंदीमध्ये कमल महाल किंवा चित्रांगिणी महाल आहे, ज्याच्या शाही मध्यभागी दुमजली मंडप आहे.^[१२२] कमल महाल एक सममितीय, चौरस, हिंदू मंडल रचनेसह तुकड्यांच्या कमानी, तिजोरी आणि इंडो-इस्लामिक शैलीचे घुमट यांच्यापासून तयार होतो. त्याचे तळघर आणि पिरॅमिड आकाराचे टॉवर हिंदू मंदिराच्या वास्तुकलेवर आधारित आहेत.^[१२२] हंपीच्या राजेशाही केंद्रातील जवळजवळ सर्व वास्तूंप्रमाणे, या स्मारकावर कोणताही शिलालेख किंवा पुरालेख नाही आणि त्यामुळे त्याची तारीख आणि पुराव्यासह त्याचे कार्य स्थापित करणे कठीण झाले आहे. कमल महाल आणि हंपी शहरी भागातील इतर संरचना, तथापि, शहराच्या विविध मुस्लीम क्वार्टरमधील थडग्यांप्रमाणे मुस्लिम कृपाछत्रासह बांधल्या गेल्या नाहीत. या इमारती विजयनगरच्या हिंदू शासकांच्या आत्मसात करण्याच्या दृष्टिकोनाचे प्रतिबिंब आहेत. लोटस महाल एक समक्रमित, गजबजलेल्या जागेसारखा दिसतो आणि त्याचा उद्देश अस्पष्ट आहे. हे परिषद सभागृह असल्याचा अनुमान आहे.^[१२२]^[१२३]

इतर हिंदू मंदिरे आणि स्मारके[संपादन]

तुंगभद्रा नदीच्या दक्षिणेकडील किनाऱ्याजवळ आणि विठ्ठल मंदिर परिसराच्या जवळ असलेल्या पवित्र केंद्रामध्ये प्रवेशद्वार आणि एक स्मारक आहे ज्याला आता किंग्स बॅलन्स म्हणतात.^[१२४]^[१२५] हे स्मारक दक्षिण भारतीय हिंदू मंदिरांच्या प्रवेशद्वारांवर तुळ-पुरुष-दान किंवा थुलाभरम समारंभासाठी आढळतात त्याप्रमाणेच आहे ज्यामध्ये एखादी व्यक्ती त्यांच्या शरीराच्या वजनाच्या किंवा त्यापेक्षा जास्त वजनाच्या वस्तू भेट म्हणून देते.^[१२४]^[१२५]^[१२६]

विजयनगरच्या शासकांनी युद्धाच्या अवशेषातून राजवंशाबद्दल माहिती झाल्यानंतर आणि वारंवार होणाऱ्या हल्ल्यांपासून सुरक्षिततेसाठी किल्ले, तटबंदीचे प्रवेशद्वार आणि टेहळणी बुरूज बांधले. हिंदू शैलीतील कॉर्बेल^{[मराठी शब्द सुचवा]} कमानी हे हंपीमधील सर्वात सामान्यतः आढळणारे प्रवेशद्वार आणि टेहळणी बुरूज आहेत.^{[note ४]} असेच एक प्रवेशद्वार गणगिती जैन मंदिराच्या आग्नेयला आहे;^[१२७] त्यात एक मध्यवर्ती बार्बिकन म्हणजे बुरुजासारखी भिंत समाविष्ट आहे, ज्यामध्ये एखाद्या अनोळखी व्यक्तीला आश्चर्यचकित करण्याच्या उद्देशाने अडकवण्यासाठी आणि गोंधळात टाकण्यासाठी रचना केली आहे, तर वारंवार येणाऱ्या पाहुण्यांना प्रवेशद्वाराच्या आधी दिशांचे तीन बदल माहीत होते. ही कार्यशील हिंदू स्मारके त्यांच्यामध्ये समाविष्ट केलेल्या पौराणिक हिंदू पात्राद्वारे ओळखता येतात, जसे की महाभारतातील एक पांडव - भीम. तलारीघाट हिंदू स्मारक आणि विठ्ठल मंदिराकडे जाण्यासाठी ईशान्य मार्गावर असाच आणखी एक दरवाजा आढळतो.^[१२८]^[१२९]

हंपीच्या विस्तीर्ण भागात १,६०० पेक्षा जास्त अवशेष आहेत - त्यातील बहुतेक हिंदू स्मारकांचे आहेत.^[३] इतर महत्त्वपूर्ण स्मारकांमध्ये ज्ञान आणि संगीताची हिंदू देवी सरस्वतीसाठी अष्टकोनी स्नानगृहाजवळील मंदिर; अनंतसायन विष्णूचे उपनगरातील मंदिर; शिव आणि विष्णूचे उद्दाना वीरभद्र मंदिर; कालीचे मंदिर, दुर्गेचे भयंकर रूप, ज्यामध्ये तांदळाचा गोळा आणि लाडू ठेवलेले दिसतात;^[१३०] शाही मध्यभागी एक भूमिगत मंदिर; सुग्रीव गुहा मंदिर;^[१३१] मातंग टेकडी स्मारके; कर्नाटक संगीत परंपरेसाठी प्रसिद्ध असलेल्या विद्वान-संगीतकाराला समर्पित पुरंदरदास मंदिर; राणीच्या स्नान स्मारकाजवळील शिवाचे चंद्रशेखर मंदिर; आणि राम-सीता-लक्ष्मण आणि शिव यांना समर्पित मल्यवंता टेकडी. मल्यवंता टेकडीमध्ये रघुनाथ मंदिर आणि दगडात कोरलेल्या शिवलिंगांच्या रांगांसह अनेक देवस्थाने आहेत.^[१३२]

जैन स्मारके[संपादन]

हंपी येथील जैन मंदिरांच्या उठावचित्रांमंध्ये हेमकुट जैन मंदिरे, रत्नांत्रयकुट, पार्श्वनाथ चरण आणि गणगित्ती जैन मंदिरे यांचा समावेश होतो. १४व्या शतकात बांधलेल्या या मंदिरांमधून बहुतेक मूर्ती आता गायब आहेत.^[१३३]

गणगित्ती मंदिर परिसर[संपादन]

गणगित्ती जैन मंदिर

गणगित्ती जैन मंदिर हंपीच्या शहरी भागाच्या आग्नेयेला भीमाच्या दरवाजाजवळ आहे. त्याच्या समोर एक अखंड दिव्याचा खांब आहे.^[१२८] मंदिर उत्तराभिमुख आहे; मंदिरातील शिलालेखानुसार हे मंदिर हिंदू राजा हरिहर दुसराच्या शासनकाळ, इस १३८५ मधील आहे.^[१२८] मंदिर तीर्थंकर कुंथुनाथाला समर्पित आहे आणि त्यात साध्या भिंती, एक खांब असलेला मंडप आणि चौकोनी गर्भगृह आहे ज्यातून जीनाची मूर्ती गायब आहे. खांबांवर स्तंभशीर्षे आहेत आणि दरवाजांना सजावट आहे. गर्भगृहावर द्रविड शैलीचा, अरुंद चौकोनी, पिरॅमिड टॉवर आहे. मंदिराच्या आवारातील इतर स्मारके अवशेष अवस्थेत आहेत.^[१२८]

इतर जैन मंदिरे आणि स्मारके[संपादन]

जैन आणि हिंदू मंदिरांचा समूह हत्तींच्या तबेल्यापासून पूर्वेला सुमारे १५० मीटर (१६० यार्ड) अंतरावर आहे. एक उत्तराभिमुख मंदिर पार्श्वनाथ तीर्थंकराला समर्पित आहे. हे राजा देवराया दुसरा याने बांधले होते आणि मंदिरातील एका शिलालेखानुसार ते इ.स. १४२६ मधील आहे. मंदिरासमोर एक शिव आणि दुसरा महावीरांना समर्पित अशी दोन उध्वस्त मंदिरे आहेत.^[१३४] हिंदू मंदिरांमधील उठावचित्रांमध्ये सुद्धा जैन तीर्थंकरांचा समावेश आहे.^[१३५]^[१३६]^[१३७]

मुस्लिम स्मारके[संपादन]

हंपी येथील अहमद खान कबर

हंपीमध्ये इस्लामिक थडगी, दोन मशिदी आणि एक दफनभूमी असलेले मुस्लिम क्वार्टर समाविष्ट आहे. हे पवित्र केंद्र किंवा हंपीच्या शाही केंद्रामध्ये नाहीत. काही मुस्लिम स्मारके शहरी भागाचा भाग आहेत तर काही उपनगरातील आहेत जिथे बहुतेक विजयनगरचे रहिवासी राहत होते. हे शहरी भागाच्या ईशान्य खोऱ्यात आहेत, जिथे हिंदू आणि जैन यांच्याही वसाहती आहेत. या प्रदेशाचा बराचसा भाग गाळाने भरलेला आहे आणि मातीत दडलेली मानवरहित मंदिरे, रस्ते, पाण्याच्या टाक्या, प्रवेशद्वार आणि निवासी घरे आहेत.^[१३८]^[१३९]

अहमद खान मशीद आणि कबर[संपादन]

सिंचित खोऱ्यातील तुरुत्तू कालव्याच्या आधी, कमलापुरा ते अनेगोंदी या रस्त्यावर शहराच्या आग्नेयेस एक मुस्लिम स्मारक आहे. हे स्मारक प्रथम इस १४३९ मध्ये हिंदू राजा देवराया दुसराच्या सैन्यातील मुस्लिम अधिकारी अहमद खान याने बांधले होते. स्मारकांमध्ये मशीद, एक अष्टकोनी विहीर आणि एक थडगे यांचा समावेश आहे. मशिदीमध्ये घुमट नसून तो स्तंभ असलेला मंडप आहे, तर थडग्यात घुमट आणि कमानी आहेत.^[१३९] अहमद खानच्या वारसाजवळ नंतर इतर मुस्लिम स्मारके आणि कब्रस्तान जोडण्यात आले.^[१३९]

केंद्रीय प्रमुख प्रेक्षणीय स्थळे[संपादन]

हंपीचे अवशेष, १९वे शतक

कृष्ण मंदिर १८६८ मध्ये

राम मंदिर १८६८ मध्ये

विठ्ठल मंदिर १८८० मध्ये

किंग्स बॅलन्स १८५८ मध्ये

१४२० च्या सुमारास हम्पीला भेट देणारा इटालियन व्यापारी आणि प्रवासी निकोलो डी' कॉन्टी यांच्या आठवणींमध्ये, शहराचा अंदाजे परिघ ६० मैल (९७ किमी) होता आणि त्याच्या तटबंदीमध्ये शेती आणि वसाहती होत्या. १४४२ मध्ये अब्दुल रझाक, ज्यांनी पर्शियाहून भेट दिली, त्यांनी सात थरांचे किल्ले असलेले शहर असे वर्णन केले, सर्वात बाहेरील ठार शेती, कलाकुसर आणि निवासासाठी, आतील तिसरे ते सातवे स्तर दुकाने आणि बाजार यांनी खूप गजबजलेले आहेत.^[१४०]

१५२० मध्ये डोमिंगो पेस, पोर्तुगीज प्रवासी, ह्याने पोर्तुगीज गोव्याच्या व्यापार दलाचा एक भाग म्हणून विजयनगरला भेट दिली. त्यांनी Chronica dos reis de Bisnaga म्हणून त्यांचे संस्मरण लिहिले, ज्यात त्यांनी विजयनगर हे "रोमसारखे मोठे आणि दिसायला अतिशय सुंदर... जगातील सर्वोत्तम प्रदान केलेले शहर" असल्याचे सांगितले.^[१४१]^[१४२] पेसच्या म्हणण्यानुसार, "त्याच्या आत अनेक चर आहेत, घरांच्या बागांमध्ये, पाण्याच्या अनेक नाल्या आहेत ज्या मधून वाहतात आणि काही ठिकाणी तलाव आहेत ...".^[१४२]

१५६५ मध्ये विजयनगर साम्राज्याचा पराभव आणि पतन झाल्यानंतर काही दशकांनंतर इटालियन व्यापारी आणि प्रवासी सेझरे फेडेरिकी याने भेट दिली. सिनोपोली, जोहानसेन आणि मॉरिसन यांच्या मते, फेडेरिकीने त्याचे वर्णन अतिशय वेगळे शहर म्हणून केले. त्यांनी लिहिले, "बेझेनेगर (हंपी-विजयनगर) शहर पूर्णपणे नष्ट झालेले नाही, घरे स्थिर आहेत, परंतु रिकामी आहेत आणि त्यात वाघिणी आणि इतर जंगली श्वापदांशिवाय काहीही राहत नाही".^[१४३]

इतिहासकार विल ड्युरंट, त्यांच्या अवर ओरिएंटल हेरिटेज: द स्टोरी ऑफ सिव्हिलायझेशनमध्ये विजयनगरची कथा सांगताना त्याच्या विजय आणि विनाशाला एक निराशाजनक कथा म्हणतात. ते लिहितात,"its evident moral is that civilization is a precarious thing, whose delicate complex of order and liberty, culture and peace" कधीही युद्ध आणि क्रूर हिंसाचाराने उलथून टाकली जाऊ शकते.^[१४४]^{[note ५]}

हे देखील पहा[संपादन]

ग्रंथसूची[संपादन]

एस. श्रीनिवासचार, टी.एस. सत्यान, हंपी: विजयनगर साम्राज्याची अकल्पित राजधानी, (पुरातत्त्व आणि संग्रहालये संचालनालय), सरकार. कर्नाटक, १९९५
विनायक भरणे; कृपाली क्रुशे (२०१४). हिंदू मंदिराचा पुनर्विचार: भारताचे पवित्र वास्तुकला आणि शहरीपणा. केंब्रिज स्कॉलर्स. ISBN 978-1-4438-6734-4.
ईटन, रिचर्ड एम. (२००६). डेक्कनचा सामाजिक इतिहास, १३००-१७६१: आठ भारतीय जीवने. केंब्रिज: केंब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. ISBN 978-0-521-71627-7.
हीदर एल्गुड (२०००). हिंदू धर्म आणि धार्मिक कला. ब्लूम्सबरी अकॅडमिक. ISBN 978-0-304-70739-3.
जे.एम. फ्रिट्झ; जॉर्ज मिशेल, eds. (२००१). हंपीवरील नवीन प्रकाश: विजयनगरातील अलीकडील संशोधन. मार्ग. ISBN 978-81-85026-53-4.
फ्रिट्झ, जॉन एम; मिचेल, जॉर्ज (२०१६). हंपी विजयनगर. जैको. ISBN 978-81-8495-602-3.
ॲडम हार्डी (१९९५). भारतीय मंदिर स्थापत्य: स्वरूप आणि परिवर्तन: कर्णाट द्रविड परंपरा, ७ वे ते १३ वे शतक. अभिनव. ISBN 978-81-7017-312-0.
स्टेला क्रॅम्रिच. हिंदू मंदिर. मोतीलाल बनारसीदास. ISBN 978-81-208-0224-7.
जॉर्ज मिशेल (१९७७). हिंदू मंदिर: अर्थ आणि स्वरूपांचा परिचय. शिकागो विद्यापीठ प्रेस. ISBN 978-0-226-53230-1.
जॉर्ज मिशेल (१९९५). दक्षिण भारतातील वास्तुकला आणि कला. केंब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. ISBN 978-0-521-44110-0.
डेव्हिड किन्सले (१९८८). हिंदू देवी: हिंदू धार्मिक परंपरेतील दैवी स्त्रीत्वाचे दर्शन. कॅलिफोर्निया विद्यापीठ प्रेस. ISBN 978-0-520-90883-3.
जेम्स लॉचटेफेल्ड (२००२), द इलस्ट्रेटेड एनसायक्लोपीडिया ऑफ हिंदूइझम, खंड. २: N–Z, रोझेन प्रकाशन, ISBN 978-0-8239-2287-1
ए.एन. लॉन्गहर्स्ट, हंपी रुईन्स डिस्क्राइब्ड अँड इलस्ट्रेटेड, (लॉरियर बुक्स लिमिटेड, १९९८) ISBN 81-206-0159-9
मायकेल डब्ल्यू. मेस्टर; मधुसूदन ए. ढाके (१९९६). एन्सायक्लोपीडिया ऑफ इंडियन टेम्पल आर्किटेक्चर. अमेरिकन इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियन स्टडीज. ISBN 978-81-86526-00-2.
अनीला वर्गीस (२००२). हंपी. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस. ISBN 978-0-19-565433-2.
अनीला वर्गीस (२०००). आर्किओलॉजी, आर्ट अँड रिलिजन: न्यू पर्स्पेक्टिव्ह ऑन विजयनगर. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस. ISBN 978-0-19-564890-4.
द रुईन्स ऑफ हंपी:ट्रॅव्हल गाईड ISBN 81-7525-766-0
कर्नाटक स्टेट गॅझेटिअर १९८३.

चित्रदालन[संपादन]

नोंदी[संपादन]

^ विजयनगर प्रदेशात पुरातत्वशास्त्रज्ञांना सापडलेल्या कोळशाचे प्रमाण, उष्णतेने तडे गेलेले तळघर आणि जळलेल्या वास्तुशिल्पाचे तुकडे यावरून शहराचा नाश आणि जाळपोळ दिसून येते.^[८]^[३८]
^ अनिला वर्गीस आणि डायटर इग्नर यांच्या मते, साहित्यिक आणि अग्रलेखात्मक डेटा अद्वैत-स्मार्त मठ, तसेच शैव आणि वैष्णव मठ - श्री वैष्णव आणि द्वैत वैष्णव मठांच्या अस्तित्वाचा पुरावा देतात. यांसारख्या सार्वजनिक उपयोगिता पायाभूत सुविधांचाही समावेश होतो. या सर्वांना विजयनगरच्या राज्यकर्त्यांनी पाठिंबा दिला. तथापि, या सर्वांपैकी केवळ अद्वैत आणि शैव विजयनगरच्या पतनानंतर जिवंत राहिले.^[४८]
^ हंपीजवळील दख्खन प्रदेश, विशेषतः पट्टडकल – आणखी एक जागतिक वारसा स्थळ, बादामी, ऐहोल त्याच्या उत्तरेकडे आणि दक्षिणेकडे बेलूर आणि हळेबीडु मध्ये उत्तर भारतीय आणि दक्षिण भारतीय शैलींच्या मिश्रणासह अत्याधुनिक हिंदू मंदिरे बांधण्याची समृद्ध परंपरा होती. मेस्टर आणि ढाके म्हणतात, १४व्या शतकाच्या पहिल्या तिमाहीनंतर दिल्ली सल्तनतच्या विध्वंसक आक्रमणांनंतर हे राज्य अचानक संपुष्टात आले. दक्षिण भारतीय कलाकार आणि वास्तुविशारदांनी मुख्यतः द्रविड शैलीचा अवलंब करून विजयनगरमध्ये पुनर्निर्माण केले.^[५१]
^ हंपीच्या बांधकामकर्त्यांनी काही ठिकाणी तटबंदीच्या प्रवेशद्वारांमध्ये इस्लामिक शैलीतील कमानींचाही समावेश केला
^ हम्पीचा इतिहास, अवशेष आणि मंदिरे हे 1960 आणि नंतरच्या काळात ऑफबीट पर्यटनासाठी सुरुवातीचे ठिकाण बनले. पर्यटक त्याच्या टेकड्यांवर आणि त्याच्या अवशेषांच्या मध्यभागी, पार्ट्या आणि आध्यात्मिक एकान्तवास घेण्यासाठी जमायचे आणि काही प्रकाशनांमध्ये याला "हंपी हिप्पी" आणि हंपीला "हरवलेले शहर" म्हटले गेले आहे.^[१४५]^[१४६]

संदर्भ[संपादन]

^ "बल्लारी हंपी आणि बरेच काही गमावणार". द हिंदू. १९ नोव्हेंबर २०२०.
^ "हंपी येथील स्मारकांचा समूह". वर्ल्ड हेरिटेज. १७ मार्च २०२२ रोजी पाहिले.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ हम्पी येथील स्मारकांचा समूह, युनेस्को
^ ^a ^b ^c अनिला वर्गीस २०२२, pp. १–१८
^ ^a ^b मायकेल सी. हॉवर्ड (२०११). ट्रान्सनॅशनलिझम अँड सोसायटी: ॲन इंट्रोडक्शन. मॅकफारलँड. pp. ७७–७८. ISBN 978-0-7864-8625-0.
^ ^a ^b निकोलस एफ. गियर (२०१४). द ओरिजिन्स ऑफ रिलिजियस वायोलन्स: द एशियन पर्स्पेक्टिव्ह. लेक्सिंग्टन. pp. ११–१४. ISBN 978-0-7391-9223-8. कोट "तिच्या वैभवाच्या शिखरावर, सुमारे ५,००,००० आणि साठ चौरस मैल लोकसंख्येसह, सीए. १५००, विजयनगर हे बीजिंगच्या मागे जगातील दुसरे सर्वात मोठे शहर होते."
^ ^a ^b फ्रित्झ & मिचेल २०१६, pp. ११–२३, मागीलपान
^ ^a ^b लिसेट, मार्क टी.; मॉरिसन, कॅथलीन डी. (२०१३). "द फॉल ऑफ विजयनगर रिकन्सिडर्ड: पोलिटिकल डिस्ट्रक्शन अँड हिस्टोरिकल कन्स्ट्रक्शन इन साऊथ इंडियन हिस्ट्री १". जर्नल ऑफ द इकॉनॉमिक अँड सोशल हिस्ट्री ऑफ द ओरिएंट. ५६ (३): ४३३–४७०. doi:10.1163/15685209-12341314.
^ जॉन एम. फ्रिट्झ; जॉर्ज मिशेल; क्लेअर आर्णी (२००१). न्यू लाईट ऑन हंपी: रिसेन्ट रिसर्च ॲट विजयनगर. मार्ग पब्लिकेशन. pp. १–७. ISBN 978-81-85026-53-4.
^ जोन-पाऊ रुबीज (२००२). ट्रॅव्हल अँड एथनॉलॉजी इन द रेनेसां: साउथ इंडिया थ्रू युरोपियन आय, १२५०-१६२५. केंब्रिज विद्यापीठ प्रेस. pp. २३४–२३६. ISBN 978-0-521-52613-5.
^ ^a ^b फ्रित्झ & मिशेल २०१६, पाने. १५४–१५५.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. ८५–८७.
^ ^a ^b ^c ^d जेम्स लॉक्टेफेल्ड २००२, पाने. ५०३–५०५.
^ ^a ^b ^c ^d डेव्हिड किन्सले १९८८, पाने. ४६–५२, ४२–४४.
^ ^a ^b ^c फ्रित्झ & मिशेल २०१६, पाने. १४–१५.
^ ^a ^b अनिल वर्गीस २००२, pp. ६–७, ४०, ९२
^ डी. देवकुंजरी (२००७). जागतिक वारसा मालिका: हम्पी. आयशर गुडअर्थ लि., नवी दिल्ली – भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणसाठी. p. ८. ISBN 978-81-87780-42-7.
^ ^a ^b ^c ^d अर्नोल्ड पी. कामिन्स्की; रॉजर डी. लाँग (२०१६). दक्षिण आणि आग्नेय आशियातील राष्ट्रवाद आणि साम्राज्यवाद. टेलर आणि फ्रान्सिस. pp. ७५–७६. ISBN 978-1-351-99742-3.
^ ^a ^b ^c ^d बर्टन स्टीन (१९८९). द न्यू केम्ब्रिज हिस्ट्री ऑफ इंडिया: विजयनगर. के म्ब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. ३१–३२. ISBN 978-0-521-26693-2.
^ डी. देवकुंजरी (२००७). जागतिक वारसा मालिका हम्पी. आयशर गुडअर्थ लि., नवी दिल्ली - भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणासाठी. p. ११. ISBN 978-8-187-78042-7. Archived from the original on २९ जून २०११. १ ऑक्टोबर २०१२ रोजी पाहिले.
^ ^a ^b डी. व्ही. देवराज; सी. एस. पाटील (१९८७). विजयनगर, संशोधनाची प्रगती. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय. pp. ११२–११३.
^ अब्राहम एरली (२०१५). द एज ऑफ रॅथ: ए हिस्ट्री ऑफ द दिल्ली सल्तनत. पेंग्विन बुक्स. pp. १५५–१५७. ISBN 978-93-5118-658-8.
^ रोशन दलाल (२०२२). द पफिन हिस्ट्री ऑफ इंडिया फॉर चिल्ड्रेन, ३००० बीसी - एडी १९४७. पेंग्विन बुक्स. p. १९५. ISBN 978-0-14-333544-3.
^ ^a ^b डेव्हिड एम. नाइप (२०१५). वेदिक व्हॉइसेस: इंटिमेट नरेटिव्हस ऑफ अ लिविंग आंध्रा ट्रेडीशन. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. ३८–३९. ISBN 978-0-19-026673-8.
^ बी. एल. राईस (२००१). गॅझेटियर ऑफ म्हैसूर. एशियन एज्युकेशनल सर्व्हिसेस. pp. ३५३–३५४. ISBN 978-81-206-0977-8.
^ रॉबर्ट ब्रॅडनॉक; रोमा ब्रॅडनॉक (२०००). इंडिया हँडबुक. मॅकग्रॉ-हिल. p. ९५९. ISBN 978-0-658-01151-1.
^ ^a ^b बर्टन स्टेन (१९८९). द न्यू केम्ब्रिज हिस्ट्री ऑफ इंडिया: विजयनगर. केम्ब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. १८–१९. ISBN 978-0-521-26693-2.
^ सिंथिया टॅलबोट (२००१). प्रीकॉलोनियल इंडिया इन प्रॅक्टिस: मध्ययुगीन आंध्रातील समाज, प्रदेश आणि ओळख. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. २८१–२८२. ISBN 978-0-19-803123-9.
^ मेरी स्टॉर्म (२०१५). हेड अँड हार्ट: वॅलर अँड सेल्फ-सॅक्रीफाइस इन द आर्ट ऑफ इंडिया. टेलर अँड फ्रान्सिस. p. ३११. ISBN 978-1-317-32556-7.
^ कन्हैया एल. श्रीवास्तव (१९८०). द पोजीशन ऑफ हिंदुज अंडर द दिल्ली सल्तनत, १२०६-१५२६. मुन्शीराम मनोहरलाल. p. २०२. ISBN 9788121502245.
^ डेव्हिड गिलमार्टिन; ब्रुस बी. लॉरेन्स (२०००). बियॉंड तुर्क अँड हिंदू: रिथिंकींग रिलिजियस इडेंटिटीज इन इस्लामिक साऊथ एशिया. युनिव्हर्सिटी प्रेस ऑफ फ्लोरिडा. pp. ३००–३०६, ३२१–३२२. ISBN 978-0-8130-3099-9.
^ सेवेल १९०१; नीलकंठ शास्त्री १९५५; एन. वेंकटरामनय्या, द अर्ली मुस्लिम एक्सपान्शन इन साऊथ इंडिया, १९४२; बी सूर्य नारायण राव, हिस्ट्री ऑफ विजयनगर, १९९३; कामत २००१, pp. १५७–१६०
^ ^a ^b ^c मूर्ती, एच व्ही श्रीनिवास; रामकृष्णन, आर (१९८२). हिस्ट्री ऑफ कर्नाटक. एस चंद. pp. १४८.
^ रेने जे. बरेंडसे (२०१६). द अरेबियन सीज: द इंडियन ओशन वर्ल्ड ऑफ द सेव्हन्टीन्थ सेन्चुरी. टेलर अँड फ्रान्सिस. p. ६८. ISBN 978-1-317-45835-7.
^ हरमन कुलके; डायटमार रॉदरमंड (२००४). अ हिस्ट्री ऑफ इंडिया. रूटलेज. p. १९१. ISBN 978-0-415-32920-0., उल्लेख: "जानेवारी १५६५ मध्ये जेव्हा युद्ध सुरु झाले तेव्हा ते विजयनगरच्या बाजूने वळत असल्याचे दिसत होते - तथापि, अचानक, विजयनगरचे दोन मुस्लिम सेनापतींनी पक्ष बदलला. रामरायाला कैद करण्यात आले आणि ताबडतोब शिरच्छेद करण्यात आला."
^ ईटन २००६, पाने. ९८, उल्लेख: "हुसेन (…) ने जागेवरच त्याचा शिरच्छेद करण्याचा आदेश दिला आणि त्याचे डोके (प्रदर्शनासाठी) पेंढ्याने भरले.".
^ ^a ^b फ्रीट्झ & मिशेल २०१६, पान. २३.
^ वर्गीस, अनीला (२००४). "विजयनगर येथील देवता, पंथ आणि राजे". जागतिक पुरातत्व. ३६ (३): ४१६–४३१. doi:10.1080/1468936042000282726812a. S2CID 162319660.
^ ^a ^b ^c फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ५१.
^ ^a ^b ^c फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ५०–५१.
^ ^a ^b ^c ^d ^e फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ५२–५३.
^ रॉबर्ट सेवेल, अ फॉरगॉटन एम्पायर, जॉर्ज ॲलन अँड अनवीन, १९२४ पुनर्मुद्रण (प्रथम वर्ष: १९००)
^ जे. एम. फ्रिट्झ & जॉर्ज मिशेल २००१.
^ "हंपी, कर्नाटक येथील स्मारकांचा समूह – भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण". Asi.nic.in. ११ ऑगस्ट २०१५ रोजी पाहिले.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. १३–१४.
^ हंपी, भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण
^ ^a ^b बर्टन स्टीन (१९८९). द न्यू केंब्रिज हिस्ट्री ऑफ इंडिया: विजयनगर. केम्ब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. ३१–३९. ISBN 978-0-521-26693-2.
^ ^a ^b ^c ^d वर्गीस, अनीला; इग्नर, डायटर (१९९८). "विठ्ठलपुर, हम्पी विजयनगरातील मठ संकुल". दक्षिण आशियाई अभ्यास. १४ (१): १२७–१४०. doi:10.1080/02666030.1998.9628555.
^ ^a ^b ^c फ्रिट्झ, जॉन एम. (१९८६). "विजयनगर: ऑथॉरिटी अँड मिनींग ऑफ अ साऊथ इंडियन इंपिरियल कॅपिटल". अमेरिकन अँथ्रोपोलॉजिस्ट. ८८ (१): ४४–५५. doi:10.1525/aa.1986.88.1.02a00030.
^ ^a ^b अनीला वर्गीस २००२, पाने. २०–२२.
^ ^a ^b मायकेल डब्ल्यू. मेस्टर & मधुसूदन ए. ढाके १९९६, पाने. xvii–xviii.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. १८–२२.
^ अनीला वर्गीस २०००, पाने. १–१२.
^ ^a ^b फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ५८–६५.
^ नॅशनल जिओग्राफिक (२००८). सॅक्रेड प्लेसेस ऑफ अ लाइफटाईम: ५०० ऑफ द वर्ल्ड्स मोस्ट पीसफुल अँड पॉवरफूल डेस्टिनेशन्स. नॅशनल जिओग्राफिक सोसायटी. pp. १२३–१२४. ISBN 978-1-4262-0336-7.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. ३८–४२.
^ मायकेल डब्ल्यू. मेस्टर & मधुसूदन ए. ढाके १९९६, पाने. २१–२३, ९१–९२.
^ ^a ^b फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ५८–६५, १५५.
^ ^a ^b ^c ^d फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ६०–६३.
^ ^a ^b ^c ^d डल्लापिकोला, ए.एल.; वर्गीस, अनीला (२००१). "विठ्ठलापुरा, हम्पी येथील 'रामानुज मंदिर'". साऊथ एशियन स्टडीज. १७ (१): १०९–११६. doi:10.1080/02666030.2001.9628595. S2CID 191354648.
^ ^a ^b मॅक, अलेक्झांड्रा (२००४). "वन लँडस्केप, मेनी एक्सपीरियन्सेस: डिफरिंग पर्स्पेक्टिव्ह ऑफ द टेम्पल डिस्ट्रिक्टस ऑफ विजयनगर". जर्नल ऑफ आर्कीओलॉजिकल मेथड अँड थिअरी. ११ (१): ५९–८१. doi:10.1023/b:jarm.0000014617.58744.1d. S2CID 143695706.
^ कूपर, इले (१९९७). "विजयनगर ऑर व्हिक्टोरीया? द सिलिंग ऑफ द विरुपाक्ष टेम्पल इन हंपी". साऊथ एशियन स्टडीज. १३ (१): ६७–६९. doi:10.1080/02666030.1997.9628526.
^ डल्लापिकोला, ए. एल. (१९९७). "सिलिंग पेंटिंग्स इन द विरुपाक्ष टेम्पल, हंपी". साऊथ एशियन स्टडीज. १३ (१): ५५–६६. doi:10.1080/02666030.1997.9628525.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ६३.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ६४.
^ जॉर्ज मिशेल १९७७, पाने. १५०–१५१.
^ ^a ^b ^c फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ६२–६३.
^ ॲडम हार्डी १९९५, पाने. १३०–१३१, ३३०.
^ "भारतात 'हत्तीचा आशीर्वाद' मिळण्याची ५ अनैतिक कारणे". २४ एप्रिल २०१९.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ७०–७२.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ७०–७१.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. ४७–४८.
^ ^a ^b फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. १०५–१०७.
^ एस. सेटर (१९९०). हंपी, अ मेडिएव्हल मेट्रोपोलिस. कला यात्रा. pp. २५–२७. OCLC 24461300.
^ जेम्स मॅलिन्सन आणि डॅनिएला बेविलाक्वा (२०१६), द हट योग प्रोजेक्ट, SOAS, युनिव्हर्सिटी ऑफ लंडन
^ के. एम. सुरेश (1998). स्कल्प्चर आर्ट ऑफ हंपी. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय. pp. १९०–१९५.
^ अनीला वर्गीस (१९९६). डी व्ही देवराज, सी एस पाटील (ed.). विजयनगर, प्रोसेस ऑफ रिसर्च. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय. pp. १७९–१९१.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. ४७–४९.
^ ^a ^b ^c ^d ^e फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ९८–१०३.
^ प्रसाद, श्याम एस (२५ ऑक्टोबर २०१४). "अ मिस्टेक ऑफ एलिफन्टाईन प्रपोर्शन". बनलोरे मिरर न्यूज. टाइम्स ग्रुप. २ एप्रिल २०२२ रोजी पाहिले.
^ पाटील, हेमंत ए.; गजभर, श्रीशैल एस. (२०१२). अकुस्टीकल अनॅलिसिस ऑफ म्युझिकल पिलर ऑफ ग्रेट स्टेज ऑफ विठ्ठल टेम्पल ॲट हंपी, इंडिया. सिग्नल प्रोसेसिंग अँड कम्युनिकेशन्स. IEEE. pp. १–५. doi:10.1109/spcom.2012.6290213. ISBN 978-1-4673-2014-6. S2CID 6715610.
^ कुमार, अनिश; जयकुमार, टी.; राव, सी. बाबू; et al. (२००८). "नॉनडिस्ट्रक्टिव्ह कॅरॅक्टरायझेशन ऑफ म्युझिकल पिलर्स ऑफ महामंडपम ऑफ विठ्ठल टेम्पल ॲट हंपी, इंडिया". द जर्नल ऑफ द अकुस्टीकल सोसायटी ऑफ अमेरिका. १२४ (२): ९११–९१७. doi:10.1121/1.2945170. PMID 18681583.
^ रेड्डी, जी. वेंकटरमण (२०१०). आलयाम - द हिंदू टेम्पल - ॲन एपिटोम ऑफ हिंदू कल्चर. मायलापूर, चेन्नई: श्री रामकृष्ण मठ. pp. ३१, ३२. ISBN 978-81-7823-542-4.
^ ^a ^b अलेक्झांडर मॅक (२००१). "द टेम्पल डिस्ट्रिक्ट ऑफ विठ्ठलपूर". मार्ग: या मॅगझीन ऑफ द आर्टस्. ५३ (१): २४–३९.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. 98–103.
^ ^a ^b फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ६६–६९.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. २७–३९.
^ ^a ^b ^c अनीला वर्गीस २००२, पाने. ३९–३९.
^ ^a ^b ^c ^d ^e जॉर्ज मिशेल 1995, पाने. २८–२९.
^ विनायक भार्णे & कृपाली क्रुशे २०१४, पाने. ७२–७४.
^ ^a ^b फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ६८–६९.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. २७, ३६–३७.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. ३६–३७.
^ ^a ^b ^c ^d फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ८४–८६.
^ ॲना लिबेरा डल्लापिकोला (1992). द रामचंद्र टेम्पल ॲट विजयनगर. अमेरिकन इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियन स्टडीज. pp. १–१९. ISBN 978-81-85425-27-6.
^ ॲना एल. डल्लापिकोला (१९९६). डी व्ही देवराज, सी एस पाटील (ed.). विजयनगर, प्रोसेस ऑफ रिसर्च. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय. pp. १२८–१३४.
^ ^a ^b रॉजर टोपेलमन (१९९०). Indien in Deutschland: Darmstädter Beiträge zum Diskurs über indische Religion, Kultur und Gesellschaft (जर्मन भाषेत). पी. लँग. pp. २७३–२७८. ISBN 978-3-631-42335-6.
^ गोपाळ, मदन (१९९०). के. एस. गौतम (ed.). इंडिया थ्रू द एजेस. प्रकाशन विभाग, माहिती आणि प्रसारण मंत्रालय, भारत सरकार. p. १७८.
^ ^a ^b फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. १०८–१०९.
^ ^a ^b ^c फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ९३–९४.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. ७३–७४.
^ के. एम. सुरेश (1998). स्कल्पचर आर्ट ऑफ हंपी. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय. pp. ८४–८७.
^ ^a ^b ^c फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ८८–८९.
^ ^a ^b ॲना लिबेरा डल्लापिकोला; अनीला वर्गीस (१९९८). विजयनगरातील शिल्पकला: प्रतिमाशास्त्र आणि शैली. मनोहर प्रकाशक. pp. २–३, २७–२८, ९१–९५. ISBN 978-81-7304-232-4.
^ विजयनगरला भेट देणाऱ्या आणि व्यापार करणाऱ्या पोर्तुगीजांच्या आठवणींमध्ये त्याचा उल्लेख आहे.^[४९]
^ ^a ^b ^c फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ८८–९०.
^ ॲना डल्लापिकोला (२०१०). विजयनगरातील उत्कृष्ट व्यासपीठ: वास्तुकला आणि शिल्पकला. मनोहर. pp. १–९. ISBN 978-8173048586.
^ जी मिशेल (१९८६). "धडा: स्मारकाच्या स्थापनेतील लोक परंपरा: विजयनगर येथील ग्रेट प्लॅटफॉर्मवरील शिल्पे". In लोकेश चंद्रा; ज्योतींद्र जैन; et al. (eds.). डायमेन्शन्स ऑफ इंडियन आर्ट. अगमी कला प्रकाशन. pp. १०१–१०४.
^ ^a ^b ^c फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ९१.
^ ^a ^b ^c मिशेल, जॉर्ज (१९८५). "विजयनगर: द आर्किटेक्चरल रेकॉर्ड". साऊथ एशियन स्टडीज. १ (१): १९–४१. doi:10.1080/02666030.1985.9628330.
^ डी. फेअरचाइल्ड रगल्स (२०१३). "ॲट द मार्जिन्स ऑफ आर्किटेक्चरल अँड लँडस्केप हिस्ट्री". मुकर्नास. ३० (१): ९५–११७. doi:10.1163/22118993-0301P0006.
^ डोमिनिक जे. डेव्हिसन-जेनकिन्स (१९९७). द इरिगेशन अँड वॉटर सप्लाय सिस्टिम ऑफ विजयनगर. मनोहर. pp. १–१२. ISBN 978-81-7304-031-3. OCLC 879239921.
^ ^a ^b फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ६५.
^ रॉजर डन (२००५), फोटोग्राफ्स ऑफ हंपी, इंडिया, ब्रिजवॉटर रिव्हीयू, 24(1), pp. १५–१८
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ९०.
^ कॅथलीन मॉरिसन आणि कार्ला सिनोपोली (१९९१), विजयनगर महानगर प्रदेशातील पुरातत्व सर्वेक्षण: १९९०, इन विजयनगर: प्रोग्रेस ऑफ रिसर्च, संपादक: डी व्ही देवराज, सी एस पाटील, पाने ६७–६९
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ७४.
^ अनीला वर्गीस २००२, पान. ३०.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ८२–८३.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. ७०–७२.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ७७–७८.
^ ^a ^b ^c फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ७७–८१.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. ६८–७०.
^ ^a ^b अनीला वर्गीस २००२, पान. ४९.
^ ^a ^b फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. १०२–१०३.
^ राव, नलिनी (२०१६-०७-१९). "रॉयल रिलिजियस बेनिफिएन्सेस इन प्री-मॉडर्न इंडिया: सोशल अँड पॉलिटिकल इम्प्लिकेशन्स". इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ धर्म स्टडीज. ४ (१): ७–१९. doi:10.1186/s40613-016-0030-z.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. 95.
^ ^a ^b ^c ^d फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ९५.
^ अनीला वर्गीस २००२, पाने. ५७–५८.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ७३.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. १०४.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ९६.
^ "जैन: हंपी". Archived from the original on 2018-10-30. 2022-04-11 रोजी पाहिले.
^ फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ८३.
^ डल्लापिकोला, ए.एल. (१९९७). "सिलिंग पेंटिंग्स इन द विरुपाक्ष टेम्पल, हंपी". साऊथ एशियन स्टडीज. १३ (१): ५५–६६. doi:10.1080/02666030.1997.9628525. ISSN 0266-6030.
^ स्मिथ, ॲलन (१९९९). "रॉक-कट फीचर्स ॲट विजयनगर". साऊथ एशियन स्टडीज. १५ (१): ४१–४६. doi:10.1080/02666030.1999.9628564.
^ एच. टी. तलवार (१९९७). जैन आर्ट अँड आर्किटेक्चर आत विजयनगर, हंपी. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय, कर्नाटक सरकार. pp. १५–२१. OCLC 40418652.
^ जॉन फ्रिट्झ; जॉर्ज मिशेल (१९९१). कपिला वात्स्यायन (ed.). अंतराळ, प्राचीन आणि आधुनिक संकल्पना. अभिनव. pp. १९८–१९९. ISBN 978-81-7017-252-9.
^ ^a ^b ^c फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ९७.
^ कार्ला एम. सिनोपोली (२००३). द पॉलिटिकल इकॉनॉमी ऑफ क्राफ्ट प्रोडक्शन: दक्षिण भारतातील क्राफ्टिंग एम्पायर, इ स १३५०-१६५०. केम्ब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. १४६–१४९. ISBN 978-1-139-44074-5.
^ अर्नोल्ड पी. कामिन्स्की; रॉजर डी. लाँग (२०१६). दक्षिण आणि आग्नेय आशियातील राष्ट्रवाद आणि साम्राज्यवाद: दामोदर आर. सरदेसाई यांना सादर केलेले निबंध (इंग्रजी भाषेत). टेलर आणि फ्रान्सिस. p. ६६. ISBN 978-1-351-99743-0.
^ ^a ^b तपन रायचौधरी; इरफान हबीब; धर्म कुमार (१९८२). द केम्ब्रिज इकॉनॉमिक हिस्ट्री ऑफ इंडिया: खंड १, C.१२००-c.१७५०. केंब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. p. १२२. ISBN 978-0-521-22692-9.
^ कार्ला सिनोपोली; पीटर जोहानसेन; कॅथलीन मॉरिसन (२००९). स्टीव्हन ई. फाल्कनर आणि चार्ल्स एल. रेडमन (ed.). पॉलिटीज अँड पॉवर: अर्ली स्टेट्सच्या लँडस्केप्सवर पुरातत्वीय दृष्टीकोन. ऍरिझोना विद्यापीठ प्रेस. p. ३७. ISBN 978-0-8165-2603-1.
^ विल ड्युरंट (२०११). अवर ओरिएंटल हेरिटेज: द स्टोरी ऑफ सिव्हिलायझेशन. सायमन आणि शुस्टर. p. ५७९. ISBN 978-1-4516-4668-9.
^ Bill Aitken (१९९९). डेक्‍कन डिव्‍हाइंग: ए मोटरबाइक टू द हार्ट ऑफ इंडिया. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. २१९–२२१. ISBN 978-0-19-564711-2.
^ डेव्हिड हॅचर चाइल्डड्रेस (१९८५). चीन, मध्य आशिया आणि भारताची हरवलेली शहरे: एक प्रवासी मार्गदर्शक. अडव्हेंचर्स. pp. १८६–१८७. ISBN 978-0-932813-00-8.

बाह्य दुवे[संपादन]

विकिव्हॉयेज वरील Hampi पर्यटन गाईड (इंग्रजी)

हम्पी संग्रहालय, भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण
हम्पी येथील स्मारकांचा समूह, युनेस्कोची जागतिक वारसा यादी
विजयनगर संशोधन प्रकल्प, पेन संग्रहालय
विजयाचे क्षेत्र: विजयनगर Archived 2015-09-21 at the Wayback Machine., कॅथलीन मॉरिसन, यूसी बर्कले
हंपी - बादामी Archived 2020-04-25 at the Wayback Machine.

[39] विजयनगर प्रदेशात पुरातत्वशास्त्रज्ञांना सापडलेल्या कोळशाचे प्रमाण, उष्णतेने तडे गेलेले तळघर आणि जळलेल्या वास्तुशिल्पाचे तुकडे यावरून शहराचा नाश आणि जाळपोळ दिसून येते.^[८]^[३८]

[50] अनिला वर्गीस आणि डायटर इग्नर यांच्या मते, साहित्यिक आणि अग्रलेखात्मक डेटा अद्वैत-स्मार्त मठ, तसेच शैव आणि वैष्णव मठ - श्री वैष्णव आणि द्वैत वैष्णव मठांच्या अस्तित्वाचा पुरावा देतात. यांसारख्या सार्वजनिक उपयोगिता पायाभूत सुविधांचाही समावेश होतो. या सर्वांना विजयनगरच्या राज्यकर्त्यांनी पाठिंबा दिला. तथापि, या सर्वांपैकी केवळ अद्वैत आणि शैव विजयनगरच्या पतनानंतर जिवंत राहिले.^[४८]

[55] हंपीजवळील दख्खन प्रदेश, विशेषतः पट्टडकल – आणखी एक जागतिक वारसा स्थळ, बादामी, ऐहोल त्याच्या उत्तरेकडे आणि दक्षिणेकडे बेलूर आणि हळेबीडु मध्ये उत्तर भारतीय आणि दक्षिण भारतीय शैलींच्या मिश्रणासह अत्याधुनिक हिंदू मंदिरे बांधण्याची समृद्ध परंपरा होती. मेस्टर आणि ढाके म्हणतात, १४व्या शतकाच्या पहिल्या तिमाहीनंतर दिल्ली सल्तनतच्या विध्वंसक आक्रमणांनंतर हे राज्य अचानक संपुष्टात आले. दक्षिण भारतीय कलाकार आणि वास्तुविशारदांनी मुख्यतः द्रविड शैलीचा अवलंब करून विजयनगरमध्ये पुनर्निर्माण केले.^[५१]

[130] हंपीच्या बांधकामकर्त्यांनी काही ठिकाणी तटबंदीच्या प्रवेशद्वारांमध्ये इस्लामिक शैलीतील कमानींचाही समावेश केला

[151] हम्पीचा इतिहास, अवशेष आणि मंदिरे हे 1960 आणि नंतरच्या काळात ऑफबीट पर्यटनासाठी सुरुवातीचे ठिकाण बनले. पर्यटक त्याच्या टेकड्यांवर आणि त्याच्या अवशेषांच्या मध्यभागी, पार्ट्या आणि आध्यात्मिक एकान्तवास घेण्यासाठी जमायचे आणि काही प्रकाशनांमध्ये याला "हंपी हिप्पी" आणि हंपीला "हरवलेले शहर" म्हटले गेले आहे.^[१४५]^[१४६]

[1] "बल्लारी हंपी आणि बरेच काही गमावणार". द हिंदू. १९ नोव्हेंबर २०२०.

[unesco-2] "हंपी येथील स्मारकांचा समूह". वर्ल्ड हेरिटेज. १७ मार्च २०२२ रोजी पाहिले.

[unescosum-3] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ हम्पी येथील स्मारकांचा समूह, युनेस्को

[Verghese2002p1-4] अनिला वर्गीस २०२२, pp. १–१८

[Howard2011p77-5] मायकेल सी. हॉवर्ड (२०११). ट्रान्सनॅशनलिझम अँड सोसायटी: ॲन इंट्रोडक्शन. मॅकफारलँड. pp. ७७–७८. ISBN 978-0-7864-8625-0.

[Gier2014p11-6] निकोलस एफ. गियर (२०१४). द ओरिजिन्स ऑफ रिलिजियस वायोलन्स: द एशियन पर्स्पेक्टिव्ह. लेक्सिंग्टन. pp. ११–१४. ISBN 978-0-7391-9223-8. कोट "तिच्या वैभवाच्या शिखरावर, सुमारे ५,००,००० आणि साठ चौरस मैल लोकसंख्येसह, सीए. १५००, विजयनगर हे बीजिंगच्या मागे जगातील दुसरे सर्वात मोठे शहर होते."

[Fritz2015p11-7] फ्रित्झ & मिचेल २०१६, pp. ११–२३, मागीलपान

[Lycett_2013_433–470-8] लिसेट, मार्क टी.; मॉरिसन, कॅथलीन डी. (२०१३). "द फॉल ऑफ विजयनगर रिकन्सिडर्ड: पोलिटिकल डिस्ट्रक्शन अँड हिस्टोरिकल कन्स्ट्रक्शन इन साऊथ इंडियन हिस्ट्री १". जर्नल ऑफ द इकॉनॉमिक अँड सोशल हिस्ट्री ऑफ द ओरिएंट. ५६ (३): ४३३–४७०. doi:10.1163/15685209-12341314.

[9] जॉन एम. फ्रिट्झ; जॉर्ज मिशेल; क्लेअर आर्णी (२००१). न्यू लाईट ऑन हंपी: रिसेन्ट रिसर्च ॲट विजयनगर. मार्ग पब्लिकेशन. pp. १–७. ISBN 978-81-85026-53-4.

[10] जोन-पाऊ रुबीज (२००२). ट्रॅव्हल अँड एथनॉलॉजी इन द रेनेसां: साउथ इंडिया थ्रू युरोपियन आय, १२५०-१६२५. केंब्रिज विद्यापीठ प्रेस. pp. २३४–२३६. ISBN 978-0-521-52613-5.

[FOOTNOTEफ्रित्झमिशेल२०१६१५४–१५५-11] फ्रित्झ & मिशेल २०१६, पाने. १५४–१५५.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२८५–८७-12] अनीला वर्गीस २००२, पाने. ८५–८७.

[FOOTNOTEजेम्स_लॉक्टेफेल्ड२००२५०३–५०५-13] जेम्स लॉक्टेफेल्ड २००२, पाने. ५०३–५०५.

[FOOTNOTEडेव्हिड_किन्सले१९८८४६–५२,_४२–४४-14] डेव्हिड किन्सले १९८८, पाने. ४६–५२, ४२–४४.

[FOOTNOTEफ्रित्झमिशेल२०१६१४–१५-15] फ्रित्झ & मिशेल २०१६, पाने. १४–१५.

[Verghese2002p6-16] अनिल वर्गीस २००२, pp. ६–७, ४०, ९२

[ASI-17] डी. देवकुंजरी (२००७). जागतिक वारसा मालिका: हम्पी. आयशर गुडअर्थ लि., नवी दिल्ली – भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणसाठी. p. ८. ISBN 978-81-87780-42-7.

[KaminskyLong2016p75-18] अर्नोल्ड पी. कामिन्स्की; रॉजर डी. लाँग (२०१६). दक्षिण आणि आग्नेय आशियातील राष्ट्रवाद आणि साम्राज्यवाद. टेलर आणि फ्रान्सिस. pp. ७५–७६. ISBN 978-1-351-99742-3.

[Stein1989p31-19] बर्टन स्टीन (१९८९). द न्यू केम्ब्रिज हिस्ट्री ऑफ इंडिया: विजयनगर. के म्ब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. ३१–३२. ISBN 978-0-521-26693-2.

[D_Devakunjari_2007_11-20] डी. देवकुंजरी (२००७). जागतिक वारसा मालिका हम्पी. आयशर गुडअर्थ लि., नवी दिल्ली - भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षणासाठी. p. ११. ISBN 978-8-187-78042-7. Archived from the original on २९ जून २०११. १ ऑक्टोबर २०१२ रोजी पाहिले.

[devraj112-21] डी. व्ही. देवराज; सी. एस. पाटील (१९८७). विजयनगर, संशोधनाची प्रगती. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय. pp. ११२–११३.

[22] अब्राहम एरली (२०१५). द एज ऑफ रॅथ: ए हिस्ट्री ऑफ द दिल्ली सल्तनत. पेंग्विन बुक्स. pp. १५५–१५७. ISBN 978-93-5118-658-8.

[Dalal2002p195-23] रोशन दलाल (२०२२). द पफिन हिस्ट्री ऑफ इंडिया फॉर चिल्ड्रेन, ३००० बीसी - एडी १९४७. पेंग्विन बुक्स. p. १९५. ISBN 978-0-14-333544-3.

[Knipe2015p38-24] डेव्हिड एम. नाइप (२०१५). वेदिक व्हॉइसेस: इंटिमेट नरेटिव्हस ऑफ अ लिविंग आंध्रा ट्रेडीशन. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. ३८–३९. ISBN 978-0-19-026673-8.

[Rice2001p353-25] बी. एल. राईस (२००१). गॅझेटियर ऑफ म्हैसूर. एशियन एज्युकेशनल सर्व्हिसेस. pp. ३५३–३५४. ISBN 978-81-206-0977-8.

[Bradnock2000p959-26] रॉबर्ट ब्रॅडनॉक; रोमा ब्रॅडनॉक (२०००). इंडिया हँडबुक. मॅकग्रॉ-हिल. p. ९५९. ISBN 978-0-658-01151-1.

[Stein1989p18-27] बर्टन स्टेन (१९८९). द न्यू केम्ब्रिज हिस्ट्री ऑफ इंडिया: विजयनगर. केम्ब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. १८–१९. ISBN 978-0-521-26693-2.

[28] सिंथिया टॅलबोट (२००१). प्रीकॉलोनियल इंडिया इन प्रॅक्टिस: मध्ययुगीन आंध्रातील समाज, प्रदेश आणि ओळख. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. २८१–२८२. ISBN 978-0-19-803123-9.

[Storm2015p311-29] मेरी स्टॉर्म (२०१५). हेड अँड हार्ट: वॅलर अँड सेल्फ-सॅक्रीफाइस इन द आर्ट ऑफ इंडिया. टेलर अँड फ्रान्सिस. p. ३११. ISBN 978-1-317-32556-7.

[30] कन्हैया एल. श्रीवास्तव (१९८०). द पोजीशन ऑफ हिंदुज अंडर द दिल्ली सल्तनत, १२०६-१५२६. मुन्शीराम मनोहरलाल. p. २०२. ISBN 9788121502245.

[gilmartin300-31] डेव्हिड गिलमार्टिन; ब्रुस बी. लॉरेन्स (२०००). बियॉंड तुर्क अँड हिंदू: रिथिंकींग रिलिजियस इडेंटिटीज इन इस्लामिक साऊथ एशिया. युनिव्हर्सिटी प्रेस ऑफ फ्लोरिडा. pp. ३००–३०६, ३२१–३२२. ISBN 978-0-8130-3099-9.

[telguorigin-32] सेवेल १९०१; नीलकंठ शास्त्री १९५५; एन. वेंकटरामनय्या, द अर्ली मुस्लिम एक्सपान्शन इन साऊथ इंडिया, १९४२; बी सूर्य नारायण राव, हिस्ट्री ऑफ विजयनगर, १९९३; कामत २००१, pp. १५७–१६०

[:0-33] मूर्ती, एच व्ही श्रीनिवास; रामकृष्णन, आर (१९८२). हिस्ट्री ऑफ कर्नाटक. एस चंद. pp. १४८.

[34] रेने जे. बरेंडसे (२०१६). द अरेबियन सीज: द इंडियन ओशन वर्ल्ड ऑफ द सेव्हन्टीन्थ सेन्चुरी. टेलर अँड फ्रान्सिस. p. ६८. ISBN 978-1-317-45835-7.

[35] हरमन कुलके; डायटमार रॉदरमंड (२००४). अ हिस्ट्री ऑफ इंडिया. रूटलेज. p. १९१. ISBN 978-0-415-32920-0., उल्लेख: "जानेवारी १५६५ मध्ये जेव्हा युद्ध सुरु झाले तेव्हा ते विजयनगरच्या बाजूने वळत असल्याचे दिसत होते - तथापि, अचानक, विजयनगरचे दोन मुस्लिम सेनापतींनी पक्ष बदलला. रामरायाला कैद करण्यात आले आणि ताबडतोब शिरच्छेद करण्यात आला."

[FOOTNOTEईटन२००६९८,_उल्लेख:_"हुसेन_(…)_ने_जागेवरच_त्याचा_शिरच्छेद_करण्याचा_आदेश_दिला_आणि_त्याचे_डोके_(प्रदर्शनासाठी)_पेंढ्याने_भरले."-36] ईटन २००६, पाने. ९८, उल्लेख: "हुसेन (…) ने जागेवरच त्याचा शिरच्छेद करण्याचा आदेश दिला आणि त्याचे डोके (प्रदर्शनासाठी) पेंढ्याने भरले.".

[FOOTNOTEफ्रीट्झमिशेल२०१६२३-37] फ्रीट्झ & मिशेल २०१६, पान. २३.

[38] वर्गीस, अनीला (२००४). "विजयनगर येथील देवता, पंथ आणि राजे". जागतिक पुरातत्व. ३६ (३): ४१६–४३१. doi:10.1080/1468936042000282726812a. S2CID 162319660.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६५१-40] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ५१.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६५०–५१-41] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ५०–५१.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६५२–५३-42] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ५२–५३.

[43] रॉबर्ट सेवेल, अ फॉरगॉटन एम्पायर, जॉर्ज ॲलन अँड अनवीन, १९२४ पुनर्मुद्रण (प्रथम वर्ष: १९००)

[FOOTNOTEजे._एम._फ्रिट्झजॉर्ज_मिशेल२००१-44] जे. एम. फ्रिट्झ & जॉर्ज मिशेल २००१.

[45] "हंपी, कर्नाटक येथील स्मारकांचा समूह – भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण". Asi.nic.in. ११ ऑगस्ट २०१५ रोजी पाहिले.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६१३–१४-46] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. १३–१४.

[47] हंपी, भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण

[Stein1989p39-48] बर्टन स्टीन (१९८९). द न्यू केंब्रिज हिस्ट्री ऑफ इंडिया: विजयनगर. केम्ब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. ३१–३९. ISBN 978-0-521-26693-2.

[dieter127-49] वर्गीस, अनीला; इग्नर, डायटर (१९९८). "विठ्ठलपुर, हम्पी विजयनगरातील मठ संकुल". दक्षिण आशियाई अभ्यास. १४ (१): १२७–१४०. doi:10.1080/02666030.1998.9628555.

[fritz44-51] फ्रिट्झ, जॉन एम. (१९८६). "विजयनगर: ऑथॉरिटी अँड मिनींग ऑफ अ साऊथ इंडियन इंपिरियल कॅपिटल". अमेरिकन अँथ्रोपोलॉजिस्ट. ८८ (१): ४४–५५. doi:10.1525/aa.1986.88.1.02a00030.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२२०–२२-52] अनीला वर्गीस २००२, पाने. २०–२२.

[FOOTNOTEमायकेल_डब्ल्यू._मेस्टरमधुसूदन_ए._ढाके१९९६xvii–xviii-53] मायकेल डब्ल्यू. मेस्टर & मधुसूदन ए. ढाके १९९६, पाने. xvii–xviii.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२१८–२२-54] अनीला वर्गीस २००२, पाने. १८–२२.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२०००१–१२-56] अनीला वर्गीस २०००, पाने. १–१२.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६५८–६५-57] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ५८–६५.

[58] नॅशनल जिओग्राफिक (२००८). सॅक्रेड प्लेसेस ऑफ अ लाइफटाईम: ५०० ऑफ द वर्ल्ड्स मोस्ट पीसफुल अँड पॉवरफूल डेस्टिनेशन्स. नॅशनल जिओग्राफिक सोसायटी. pp. १२३–१२४. ISBN 978-1-4262-0336-7.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२३८–४२-59] अनीला वर्गीस २००२, पाने. ३८–४२.

[FOOTNOTEमायकेल_डब्ल्यू._मेस्टरमधुसूदन_ए._ढाके१९९६२१–२३,_९१–९२-60] मायकेल डब्ल्यू. मेस्टर & मधुसूदन ए. ढाके १९९६, पाने. २१–२३, ९१–९२.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६५८–६५,_१५५-61] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ५८–६५, १५५.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६६०–६३-62] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ६०–६३.

[Dallapiccola109-63] डल्लापिकोला, ए.एल.; वर्गीस, अनीला (२००१). "विठ्ठलापुरा, हम्पी येथील 'रामानुज मंदिर'". साऊथ एशियन स्टडीज. १७ (१): १०९–११६. doi:10.1080/02666030.2001.9628595. S2CID 191354648.

[mack59-64] मॅक, अलेक्झांड्रा (२००४). "वन लँडस्केप, मेनी एक्सपीरियन्सेस: डिफरिंग पर्स्पेक्टिव्ह ऑफ द टेम्पल डिस्ट्रिक्टस ऑफ विजयनगर". जर्नल ऑफ आर्कीओलॉजिकल मेथड अँड थिअरी. ११ (१): ५९–८१. doi:10.1023/b:jarm.0000014617.58744.1d. S2CID 143695706.

[65] कूपर, इले (१९९७). "विजयनगर ऑर व्हिक्टोरीया? द सिलिंग ऑफ द विरुपाक्ष टेम्पल इन हंपी". साऊथ एशियन स्टडीज. १३ (१): ६७–६९. doi:10.1080/02666030.1997.9628526.

[66] डल्लापिकोला, ए. एल. (१९९७). "सिलिंग पेंटिंग्स इन द विरुपाक्ष टेम्पल, हंपी". साऊथ एशियन स्टडीज. १३ (१): ५५–६६. doi:10.1080/02666030.1997.9628525.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६६३-67] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ६३.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६६४-68] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ६४.

[FOOTNOTEजॉर्ज_मिशेल१९७७१५०–१५१-69] जॉर्ज मिशेल १९७७, पाने. १५०–१५१.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६६२–६३-70] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ६२–६३.

[FOOTNOTEॲडम_हार्डी१९९५१३०–१३१,_३३०-71] ॲडम हार्डी १९९५, पाने. १३०–१३१, ३३०.

[72] "भारतात 'हत्तीचा आशीर्वाद' मिळण्याची ५ अनैतिक कारणे". २४ एप्रिल २०१९.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६७०–७२-73] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ७०–७२.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६७०–७१-74] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ७०–७१.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२४७–४८-75] अनीला वर्गीस २००२, पाने. ४७–४८.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६१०५–१०७-76] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. १०५–१०७.

[77] एस. सेटर (१९९०). हंपी, अ मेडिएव्हल मेट्रोपोलिस. कला यात्रा. pp. २५–२७. OCLC 24461300.

[78] जेम्स मॅलिन्सन आणि डॅनिएला बेविलाक्वा (२०१६), द हट योग प्रोजेक्ट, SOAS, युनिव्हर्सिटी ऑफ लंडन

[79] के. एम. सुरेश (1998). स्कल्प्चर आर्ट ऑफ हंपी. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय. pp. १९०–१९५.

[80] अनीला वर्गीस (१९९६). डी व्ही देवराज, सी एस पाटील (ed.). विजयनगर, प्रोसेस ऑफ रिसर्च. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय. pp. १७९–१९१.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२४७–४९-81] अनीला वर्गीस २००२, पाने. ४७–४९.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६९८–१०३-82] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ९८–१०३.

[83] प्रसाद, श्याम एस (२५ ऑक्टोबर २०१४). "अ मिस्टेक ऑफ एलिफन्टाईन प्रपोर्शन". बनलोरे मिरर न्यूज. टाइम्स ग्रुप. २ एप्रिल २०२२ रोजी पाहिले.

[84] पाटील, हेमंत ए.; गजभर, श्रीशैल एस. (२०१२). अकुस्टीकल अनॅलिसिस ऑफ म्युझिकल पिलर ऑफ ग्रेट स्टेज ऑफ विठ्ठल टेम्पल ॲट हंपी, इंडिया. सिग्नल प्रोसेसिंग अँड कम्युनिकेशन्स. IEEE. pp. १–५. doi:10.1109/spcom.2012.6290213. ISBN 978-1-4673-2014-6. S2CID 6715610.

[85] कुमार, अनिश; जयकुमार, टी.; राव, सी. बाबू; et al. (२००८). "नॉनडिस्ट्रक्टिव्ह कॅरॅक्टरायझेशन ऑफ म्युझिकल पिलर्स ऑफ महामंडपम ऑफ विठ्ठल टेम्पल ॲट हंपी, इंडिया". द जर्नल ऑफ द अकुस्टीकल सोसायटी ऑफ अमेरिका. १२४ (२): ९११–९१७. doi:10.1121/1.2945170. PMID 18681583.

[86] रेड्डी, जी. वेंकटरमण (२०१०). आलयाम - द हिंदू टेम्पल - ॲन एपिटोम ऑफ हिंदू कल्चर. मायलापूर, चेन्नई: श्री रामकृष्ण मठ. pp. ३१, ३२. ISBN 978-81-7823-542-4.

[mack24-87] अलेक्झांडर मॅक (२००१). "द टेम्पल डिस्ट्रिक्ट ऑफ विठ्ठलपूर". मार्ग: या मॅगझीन ऑफ द आर्टस्. ५३ (१): २४–३९.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६98–103-88] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. 98–103.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६६६–६९-89] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ६६–६९.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२२७–३९-90] अनीला वर्गीस २००२, पाने. २७–३९.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२३९–३९-91] अनीला वर्गीस २००२, पाने. ३९–३९.

[FOOTNOTEजॉर्ज_मिशेल1995२८–२९-92] जॉर्ज मिशेल 1995, पाने. २८–२९.

[FOOTNOTEविनायक_भार्णेकृपाली_क्रुशे२०१४७२–७४-93] विनायक भार्णे & कृपाली क्रुशे २०१४, पाने. ७२–७४.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६६८–६९-94] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ६८–६९.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२२७,_३६–३७-95] अनीला वर्गीस २००२, पाने. २७, ३६–३७.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२३६–३७-96] अनीला वर्गीस २००२, पाने. ३६–३७.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६८४–८६-97] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ८४–८६.

[98] ॲना लिबेरा डल्लापिकोला (1992). द रामचंद्र टेम्पल ॲट विजयनगर. अमेरिकन इन्स्टिट्यूट ऑफ इंडियन स्टडीज. pp. १–१९. ISBN 978-81-85425-27-6.

[99] ॲना एल. डल्लापिकोला (१९९६). डी व्ही देवराज, सी एस पाटील (ed.). विजयनगर, प्रोसेस ऑफ रिसर्च. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय. pp. १२८–१३४.

[roger273-100] रॉजर टोपेलमन (१९९०). Indien in Deutschland: Darmstädter Beiträge zum Diskurs über indische Religion, Kultur und Gesellschaft (जर्मन भाषेत). पी. लँग. pp. २७३–२७८. ISBN 978-3-631-42335-6.

[Madan-101] गोपाळ, मदन (१९९०). के. एस. गौतम (ed.). इंडिया थ्रू द एजेस. प्रकाशन विभाग, माहिती आणि प्रसारण मंत्रालय, भारत सरकार. p. १७८.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६१०८–१०९-102] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. १०८–१०९.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६९३–९४-103] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ९३–९४.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२७३–७४-104] अनीला वर्गीस २००२, पाने. ७३–७४.

[105] के. एम. सुरेश (1998). स्कल्पचर आर्ट ऑफ हंपी. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय. pp. ८४–८७.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६८८–८९-106] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ८८–८९.

[Dallapiccola1998p27-107] ॲना लिबेरा डल्लापिकोला; अनीला वर्गीस (१९९८). विजयनगरातील शिल्पकला: प्रतिमाशास्त्र आणि शैली. मनोहर प्रकाशक. pp. २–३, २७–२८, ९१–९५. ISBN 978-81-7304-232-4.

[108] विजयनगरला भेट देणाऱ्या आणि व्यापार करणाऱ्या पोर्तुगीजांच्या आठवणींमध्ये त्याचा उल्लेख आहे.^[४९]

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६८८–९०-109] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ८८–९०.

[110] ॲना डल्लापिकोला (२०१०). विजयनगरातील उत्कृष्ट व्यासपीठ: वास्तुकला आणि शिल्पकला. मनोहर. pp. १–९. ISBN 978-8173048586.

[111] जी मिशेल (१९८६). "धडा: स्मारकाच्या स्थापनेतील लोक परंपरा: विजयनगर येथील ग्रेट प्लॅटफॉर्मवरील शिल्पे". In लोकेश चंद्रा; ज्योतींद्र जैन; et al. (eds.). डायमेन्शन्स ऑफ इंडियन आर्ट. अगमी कला प्रकाशन. pp. १०१–१०४.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६९१-112] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ९१.

[michell19-113] मिशेल, जॉर्ज (१९८५). "विजयनगर: द आर्किटेक्चरल रेकॉर्ड". साऊथ एशियन स्टडीज. १ (१): १९–४१. doi:10.1080/02666030.1985.9628330.

[114] डी. फेअरचाइल्ड रगल्स (२०१३). "ॲट द मार्जिन्स ऑफ आर्किटेक्चरल अँड लँडस्केप हिस्ट्री". मुकर्नास. ३० (१): ९५–११७. doi:10.1163/22118993-0301P0006.

[115] डोमिनिक जे. डेव्हिसन-जेनकिन्स (१९९७). द इरिगेशन अँड वॉटर सप्लाय सिस्टिम ऑफ विजयनगर. मनोहर. pp. १–१२. ISBN 978-81-7304-031-3. OCLC 879239921.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६६५-116] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ६५.

[117] रॉजर डन (२००५), फोटोग्राफ्स ऑफ हंपी, इंडिया, ब्रिजवॉटर रिव्हीयू, 24(1), pp. १५–१८

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६९०-118] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ९०.

[119] कॅथलीन मॉरिसन आणि कार्ला सिनोपोली (१९९१), विजयनगर महानगर प्रदेशातील पुरातत्व सर्वेक्षण: १९९०, इन विजयनगर: प्रोग्रेस ऑफ रिसर्च, संपादक: डी व्ही देवराज, सी एस पाटील, पाने ६७–६९

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६७४-120] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ७४.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२३०-121] अनीला वर्गीस २००२, पान. ३०.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६८२–८३-122] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ८२–८३.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२७०–७२-123] अनीला वर्गीस २००२, पाने. ७०–७२.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६७७–७८-124] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ७७–७८.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६७७–८१-125] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. ७७–८१.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२६८–७०-126] अनीला वर्गीस २००२, पाने. ६८–७०.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२४९-127] अनीला वर्गीस २००२, पान. ४९.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६१०२–१०३-128] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पाने. १०२–१०३.

[129] राव, नलिनी (२०१६-०७-१९). "रॉयल रिलिजियस बेनिफिएन्सेस इन प्री-मॉडर्न इंडिया: सोशल अँड पॉलिटिकल इम्प्लिकेशन्स". इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ धर्म स्टडीज. ४ (१): ७–१९. doi:10.1186/s40613-016-0030-z.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६95-131] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. 95.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६९५-132] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ९५.

[FOOTNOTEअनीला_वर्गीस२००२५७–५८-133] अनीला वर्गीस २००२, पाने. ५७–५८.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६७३-134] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ७३.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६१०४-135] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. १०४.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६९६-136] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ९६.

[137] "जैन: हंपी". Archived from the original on 2018-10-30. 2022-04-11 रोजी पाहिले.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६८३-138] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ८३.

[139] डल्लापिकोला, ए.एल. (१९९७). "सिलिंग पेंटिंग्स इन द विरुपाक्ष टेम्पल, हंपी". साऊथ एशियन स्टडीज. १३ (१): ५५–६६. doi:10.1080/02666030.1997.9628525. ISSN 0266-6030.

[140] स्मिथ, ॲलन (१९९९). "रॉक-कट फीचर्स ॲट विजयनगर". साऊथ एशियन स्टडीज. १५ (१): ४१–४६. doi:10.1080/02666030.1999.9628564.

[141] एच. टी. तलवार (१९९७). जैन आर्ट अँड आर्किटेक्चर आत विजयनगर, हंपी. पुरातत्व आणि संग्रहालय संचालनालय, कर्नाटक सरकार. pp. १५–२१. OCLC 40418652.

[Vatsyayan1991p198-142] जॉन फ्रिट्झ; जॉर्ज मिशेल (१९९१). कपिला वात्स्यायन (ed.). अंतराळ, प्राचीन आणि आधुनिक संकल्पना. अभिनव. pp. १९८–१९९. ISBN 978-81-7017-252-9.

[FOOTNOTEफ्रिट्झमिशेल२०१६९७-143] फ्रिट्झ & मिशेल २०१६, पान. ९७.

[144] कार्ला एम. सिनोपोली (२००३). द पॉलिटिकल इकॉनॉमी ऑफ क्राफ्ट प्रोडक्शन: दक्षिण भारतातील क्राफ्टिंग एम्पायर, इ स १३५०-१६५०. केम्ब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. १४६–१४९. ISBN 978-1-139-44074-5.

[145] अर्नोल्ड पी. कामिन्स्की; रॉजर डी. लाँग (२०१६). दक्षिण आणि आग्नेय आशियातील राष्ट्रवाद आणि साम्राज्यवाद: दामोदर आर. सरदेसाई यांना सादर केलेले निबंध (इंग्रजी भाषेत). टेलर आणि फ्रान्सिस. p. ६६. ISBN 978-1-351-99743-0.

[Raychaudhuri122-146] तपन रायचौधरी; इरफान हबीब; धर्म कुमार (१९८२). द केम्ब्रिज इकॉनॉमिक हिस्ट्री ऑफ इंडिया: खंड १, C.१२००-c.१७५०. केंब्रिज युनिव्हर्सिटी प्रेस. p. १२२. ISBN 978-0-521-22692-9.

[147] कार्ला सिनोपोली; पीटर जोहानसेन; कॅथलीन मॉरिसन (२००९). स्टीव्हन ई. फाल्कनर आणि चार्ल्स एल. रेडमन (ed.). पॉलिटीज अँड पॉवर: अर्ली स्टेट्सच्या लँडस्केप्सवर पुरातत्वीय दृष्टीकोन. ऍरिझोना विद्यापीठ प्रेस. p. ३७. ISBN 978-0-8165-2603-1.

[148] विल ड्युरंट (२०११). अवर ओरिएंटल हेरिटेज: द स्टोरी ऑफ सिव्हिलायझेशन. सायमन आणि शुस्टर. p. ५७९. ISBN 978-1-4516-4668-9.

[Aitken1999p219-149] Bill Aitken (१९९९). डेक्‍कन डिव्‍हाइंग: ए मोटरबाइक टू द हार्ट ऑफ इंडिया. ऑक्सफर्ड युनिव्हर्सिटी प्रेस. pp. २१९–२२१. ISBN 978-0-19-564711-2.

[150] डेव्हिड हॅचर चाइल्डड्रेस (१९८५). चीन, मध्य आशिया आणि भारताची हरवलेली शहरे: एक प्रवासी मार्गदर्शक. अडव्हेंचर्स. pp. १८६–१८७. ISBN 978-0-932813-00-8.

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[१५]

[१६]

[१७]

[१८]

[१९]

[२०]

[२१]

[२२]

[२३]

[२४]

[२५]

[२६]

[२७]

[२८]

[२९]

[३०]

[३१]

[३२]

[३३]

[३४]

[३५]

[३६]

[३७]

[note १]

[३९]

[४०]

[४१]

[४२]

[४३]

[४४]

[४५]

[४६]

[४७]

[note २]

[४८]

[४९]

[५०]

[५१]

[५२]

[note ३]

[५३]

[५४]

[५५]

[५६]

[५७]

[५८]

[५९]

[६०]

[६१]

[६२]

[६३]

[६४]

[६५]

[६६]

[६७]

[६८]

[६९]

[७०]

[७१]

[७२]

[७३]

[७४]

[७५]

[७६]

[७७]

[७८]

[७९]

[८०]

[८१]

[८२]

[८३]

[८४]

[८५]

[८६]

[८७]

[८८]

[८९]

[९०]

[९१]

[९२]

[९३]

[९४]

[९५]

[९६]

[९७]

[९८]