Jump to content

भगतसिंग

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
(भगत सिंग या पानावरून पुनर्निर्देशित)
भगतसिंग (भगत सिंह)

भगतसिंगांचे छायाचित्र
टोपणनाव: भागनवाला
जन्म: २८ सप्टेंबर १९०७
ल्यालपूर, पंजाब, भारत
मृत्यू: २३ मार्च, १९३१ (वय २३)
लाहोर, पंजाब, ब्रिटिश भारत
चळवळ: भारतीय स्वातंत्र्यलढा
संघटना: नौजवान भारत सभा
कीर्ती किसान पार्टी
हिंदुस्तान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन
पत्रकारिता/ लेखन: अकाली, अनुवाद 'मेरा आयरिश स्वतंत्रता संग्राम'
धर्म: शीख
प्रभाव: कार्ल मार्क्स
व्लादिमिर लेनिन
बकुनीन
समाजवाद
कम्युनिस्ट
प्रभावित: चंद्रशेखर आझाद
वडील: सरदार किशनसिंग संधू
आई: विद्यावती


भगत सिंग (२७ सप्टेंबर १९०७ – २३ मार्च १९३१) हे भारतीय क्रांतिकारक होते. त्यांनी ब्रिटिशांविरुद्ध लढा दिला. डिसेंबर १९२८ मध्ये, त्यांनी आणि शिवराम राजगुरू यांनी लाहोरमध्ये ब्रिटिश पोलिस अधिकारी जॉन सॉन्डर्स याची हत्या केली।[१] ही हत्या लाला लजपत राय यांच्या मृत्यूचा बदला घेण्यासाठी होती, ज्यांचा मृत्यू पोलिसांच्या लाठीहल्ल्यानंतर झाला होता।[२] चुकून सॉन्डर्सला मारले गेले, कारण त्यांचा हेतू जेम्स स्कॉट नावाच्या वरिष्ठ अधिकाऱ्याला मारण्याचा होता। सॉन्डर्सवर राजगुरूंनी गोळी झाडली आणि भगत सिंग यांनी जवळून आणखी गोळ्या मारल्या।[३] चंद्रशेखर आझाद याने पाठलाग करणारा पोलिस चन्नन सिंग याला ठार केले।[४] एप्रिल १९२९ मध्ये, भगत सिंग आणि बटुकेश्वर दत्त यांनी दिल्लीच्या केंद्रीय विधानसभात दोन छोटे बॉम्ब फेकले आणि स्वतःला अटक करून घेतले।[५] तुरुंगात त्यांनी जतीन दास यांच्यासोबत उपोषण केले, जे दास यांच्या मृत्यूने संपले।[६] मार्च १९३१ मध्ये, वयाच्या २३व्या वर्षी, त्यांना फाशी देण्यात आली।[७] त्यांच्या मृत्यूनंतर ते लोकांचे नायक बनले आणि "शहीद-ए-आझम" म्हणून ओळखले गेले।[८]

प्रारंभिक जीवन

[संपादन]

भगत सिंग यांचा जन्म २७ सप्टेंबर १९०७ रोजी पंजाबी जाट शीख कुटुंबात झाला.[९] ते ब्रिटिश भारतमधील पंजाब प्रांतातील ल्यालपूर जिल्ह्यातील बंगा गावात जन्मले, जे आज पाकिस्तानात आहे.[१०] त्यांचे वडील किशन सिंग संधू आणि आई विद्यावती यांना चार मुलगे आणि तीन मुली अशी सात मुलं होती, त्यात भगत सिंग दुसरे होते.[११] त्यांचे वडील आणि काका अजित सिंग हे १९०७ च्या नहर वसाहत कायद्याच्या आंदोलनात आणि १९१४-१५ च्या गदर चळवळीत सक्रिय होते.[१२] सुरुवातीला ते बंगा गावातील शाळेत शिकले. नंतर त्यांना लाहोरच्या दयानंद अँग्लो-वैदिक शाळेत दाखल करण्यात आले.[१३] १९२३ मध्ये ते लाहोरच्या नॅशनल कॉलेजमध्ये शिकायला गेले, जे लाला लजपत राय यांनी महात्मा गांधींच्या असहकार चळवळीला पाठिंबा देण्यासाठी सुरू केले होते.[१४] मे १९२७ मध्ये पोलिसांनी त्यांना १९२६ च्या लाहोर बॉम्बस्फोटात सहभागी असल्याच्या कारणावरून अटक केली, पण ६०,००० रुपयांच्या जामिनावर पाच आठवड्यांत सुटका झाली.[१५] त्यांनी अमृतसरमधून प्रकाशित होणाऱ्या उर्दू आणि पंजाबी वृत्तपत्रांत लिखाण केले. तसेच नौजवान भारत सभेच्या स्वस्त पुस्तिकांमध्येही लेखन केले.

क्रांतिकारी कारवाया

[संपादन]

जॉन साँडर्सची हत्या

[संपादन]

१९२८ मध्ये ब्रिटिश सरकारने भारतातील राजकीय परिस्थितीचा अहवाल देण्यासाठी सायमन आयोग नेमला. यात भारतीय सदस्य नसल्याने काही भारतीय पक्षांनी त्याचा बहिष्कार केला.[१६] ३० ऑक्टोबर १९२८ रोजी आयोग लाहोरला आला, तेव्हा लाला लजपत राय यांनी निषेध मोर्चाचे नेतृत्व केले. पोलिसांनी लाठीहल्ला केला आणि अधीक्षक जेम्स स्कॉट यांच्या आदेशाने लजपत राय जखमी झाले.[१७] १७ नोव्हेंबर १९२८ रोजी त्यांचा हृदयविकाराने मृत्यू झाला. भगत सिंग हे हिंदुस्तान रिपब्लिकन असोसिएशन (एचआरए) चे प्रमुख सदस्य होते आणि त्यांनी तिला हिंदुस्तान सोशालिस्ट रिपब्लिकन असोसिएशन (एचएसआरए) असे नाव दिले.[१८] त्यांनी लजपत राय यांच्या मृत्यूचा बदला घेण्याची शपथ घेतली. भगत सिंग यांनी शिवराम राजगुरू, सुखदेव थापर आणि चंद्रशेखर आझाद यांच्यासोबत स्कॉटला मारण्याचा कट रचला. पण चुकून १७ डिसेंबर १९२८ रोजी लाहोरच्या जिल्हा पोलिस मुख्यालयातून बाहेर पडणाऱ्या सहायक अधीक्षक जॉन साँडर्स यांना गोळ्या घातल्या.[१९]

चन्नन सिंगची हत्या

[संपादन]

सॉन्डर्सला मारल्यानंतर भगत सिंग आणि साथीदार डी.ए.व्ही. कॉलेजच्या प्रवेशद्वारातून पळाले. त्यांचा पाठलाग करणारा मुख्य हवालदार चन्नन सिंग याला चंद्रशेखर आझादने गोळी मारली. ते सायकलींवरून सुरक्षित ठिकाणी पळाले. पोलिसांनी मोठी शोधमोहीम राबवली. १९ डिसेंबर १९२८ रोजी सुखदेव यांनी दुर्गावती देवी यांच्याकडून मदत मागितली.[२०] दुसऱ्या दिवशी भगत सिंग आणि राजगुरू लखनऊमार्गे हावडाला जाण्यासाठी ट्रेनने निघाले.

दिल्ली विधानसभा बॉम्बस्फोट आणि अटक

[संपादन]

१९२९ मध्ये भगत सिंग यांनी केंद्रीय विधानसभात बॉम्ब टाकण्याचा कट रचला, ज्याचा उद्देश जनसुरक्षा विधेयक आणि व्यापार वाद कायद्याचा निषेध होता. ८ एप्रिल १९२९ रोजी त्यांनी बटुकेश्वर दत्त यांच्यासोबत विधानसभेच्या सभागृहात दोन बॉम्ब टाकले.[२१] हे बॉम्ब कोणाला मारण्यासाठी नव्हते, पण काही सदस्य जखमी झाले. त्यांनी "इन्कलाब जिंदाबाद!" अशी घोषणा दिली आणि स्वतःला अटक करून घेतले.

लाहोर कट खटला आणि उपोषण

[संपादन]

सॉन्डर्स आणि चन्नन सिंग यांच्या हत्येसाठी भगत सिंग यांना पुन्हा अटक झाली.[२२] त्यांना मियांवाली मध्यवर्ती कारागृहात पाठवले, जिथे त्यांनी भारतीय आणि युरोपीय कैद्यांमधील भेदभाव पाहिला. त्यांनी राजकीय कैदी म्हणून समान सुविधांसाठी उपोषण सुरू केले. या उपोषणाला जून १९२९ पासून लोकांचा पाठिंबा मिळाला.[२३] जतींद्रनाथ दास यांचा ६३ दिवसांच्या उपोषणानंतर १३ सप्टेंबर १९२९ रोजी मृत्यू झाला. भगत सिंग यांनी ११६ दिवसांनंतर ५ ऑक्टोबर १९२९ रोजी उपोषण संपवले.[२४] १० जुलै १९२९ रोजी लाहोर कट खटला सुरू झाला. ७ ऑक्टोबर १९३० रोजी विशेष लवादाने भगत सिंग, सुखदेव आणि राजगुरू यांना फाशीची शिक्षा सुनावली.

फाशी

[संपादन]

भगत सिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांना २३ मार्च १९३१ रोजी संध्याकाळी ७:३० वाजता लाहोर कारागृहात फाशी देण्यात आली.[२५] त्यांचे मृतदेह तुकड्यांत कापून सतलज नदीत टाकले गेले.[२६]

विचारधारा आणि मते

[संपादन]

साम्यवाद

[संपादन]

भगत सिंग यांचे नायक गदर पक्षाचे संस्थापक कर्तार सिंग सराभा आणि भाई परमानंद होते. त्यांना अराजकतावाद आणि साम्यवाद यांनी आकर्षित केले.[२७] त्यांनी मिखाइल बाकुनिन, कार्ल मार्क्स, व्लादिमीर लेनिन आणि लिऑन ट्रॉट्स्की यांचे लेखन वाचले. "तरुण राजकीय कार्यकर्त्यांना" या आपल्या अंतिम लेखात त्यांनी "मार्क्सवादी आधारावर सामाजिक पुनर्रचना" हे आपले ध्येय सांगितले.[२८] त्यांना गांधीवाद मान्य नव्हता, कारण त्यांच्या मते अहिंसक सत्याग्रहाने एका शोषकांची जागा दुसऱ्या शोषकांनी घेतली असती. मे ते सप्टेंबर १९२८ मध्ये त्यांनी कीर्ती मासिकात अराजकतावादावर लेख लिहिले.[२९] ते म्हणाले, "लोकांना अराजकतावादाची भीती वाटते. भारतात क्रांतिकारकांना बदनाम करण्यासाठी हा शब्द वापरला गेला. अराजकतावाद म्हणजे शासक आणि राज्याचा अभाव, अव्यवस्था नव्हे." त्यांना "वसुधैव कुटुंबकम्" या संस्कृत वाक्याचा अर्थ सार्वत्रिक बंधुतेत दिसला. २१ जानेवारी १९३० रोजी लाहोर कट खटल्यात त्यांनी लाल स्कार्फ घालून "लेनिन अमर रहो" आणि "साम्राज्यवादाचा नाश होवो" अशा घोषणा दिल्या.[३०] फाशीच्या दिवशी ते क्लारा झेटकिन यांचे रेमिनिसेन्सेस ऑफ लेनिन हे पुस्तक वाचत होते. त्यांनी शेवटची इच्छा म्हणून लेनिनचे जीवन अभ्यासायचे असल्याचे सांगितले.

नास्तिकता

[संपादन]

असहकार चळवळ बंद झाल्यानंतर हिंदू-मुस्लिम दंगली पाहून भगत सिंग यांनी धार्मिक विचारांवर प्रश्न उपस्थित केले. त्यांना स्वातंत्र्यलढ्यात धर्म अडथळा वाटला, म्हणून त्यांनी मिखाइल बाकुनिन, व्लादिमीर लेनिन आणि लिऑन ट्रॉट्स्की यांचे नास्तिक क्रांतिकारी विचार वाचले.[३१] तुरुंगात १९३०-३१ मध्ये रंधीर सिंग यांनी त्यांना देव मानायला सांगितले, पण भगत सिंग यांनी नकार दिला. त्यांनी "मी नास्तिक का आहे" हा निबंध लिहिला. त्यात ते म्हणाले, "मी आधी देवावर विश्वास ठेवायचो, पण आता मिथके आणि अंधविश्वास मानू शकत नाही. माणसाने आपल्या कमकुवतपणातून देव निर्माण केला."

विचारांना मारता येत नाही

[संपादन]

८ एप्रिल १९२९ रोजी केंद्रीय विधानसभेत पत्रक टाकताना त्यांनी म्हटले, "व्यक्तींना मारणे सोपे आहे, पण विचारांना मारता येत नाही. मोठी साम्राज्ये नष्ट झाली, पण विचार टिकले." तुरुंगात त्यांनी लॉर्ड इर्विनला पत्र लिहून युद्धकैदी म्हणून गोळीने मृत्यू द्यावा, फाशी नको, अशी मागणी केली.[३२]

प्रभाव

[संपादन]

सुभाषचंद्र बोस म्हणाले, "भगत सिंग हे तरुणांमध्ये नव्या जागृतीचे प्रतीक बनले होते." जवाहरलाल नेहरू यांनीही त्यांच्या लोकप्रियतेमुळे देशात नवे राष्ट्रीय चैतन्य निर्माण झाल्याचे मान्य केले.[३३] ते म्हणाले, "तो एक स्वच्छ लढवय्या होता, जो आपल्या शत्रूला उघड मैदानात भेटला... तो एक ठिणगी होता, जी थोड्याच वेळात ज्वाला बनली आणि देशाच्या एका टोकापासून दुसऱ्या टोकापर्यंत पसरली, सर्वत्र अंधार दूर केला." भगत सिंग यांच्या फाशीनंतर चार वर्षांनी, गुप्तचर विभागाचे संचालक हॉरेस विल्यमसन यांनी लिहिले, "त्यांचा फोटो प्रत्येक शहरात आणि गावात विक्रीसाठी होता आणि काही काळ तो महात्मा गांधी यांच्या फोटोपेक्षाही जास्त लोकप्रिय झाला होता." [३४]

पुस्तके

[संपादन]
  • Singh, Bhagat (27 September 1931). Why I Am an Atheist (इंग्रजी भाषेत). New Delhi: National Book Trust. ISBN 978-1-983124-92-1.
  • Singh, Bhagat (2007). Bhagat Singh : ideas on freedom, liberty and revolution : Jail notes of a revolutionary. Gurgaon: Hope India. ISBN 9788178710563. OCLC 506510146.
  • Singh, Bhagat; Press, General (31 December 2019). Jail Diary and Other Writings (इंग्रजी भाषेत). GENERAL PRESS. ISBN 978-93-89716-06-1.
  • Singh, Bhagat (28 January 2010). Ideas of a Nation: Singh, Bhagat (इंग्रजी भाषेत). Penguin Books Limited. ISBN 978-81-8475-191-8.
  • Singh, Bhagat; Press, General (2 October 2019). No Hanging, Please Shoot Us (इंग्रजी भाषेत). GENERAL PRESS. ISBN 978-93-89440-70-6.
  • Singh, Bhagat (2020). The Complete Writings of Bhagat Singh : Why I am an Atheist, The Red Pamphlet, Introduction to Dreamland, Letter to Jaidev Gupta ... and other works. Chicago: DXBooks. ISBN 9782291088691. OCLC 1153081094.
  • Singh, Bhagat (2009). Selected works of Bhagat Singh. Big Red Oak. ISBN 978-1-4495-5861-1.
  • Singh, Bhagat (2007). Śahīda Bhagata Siṃha : dastāvejoṃ ke āine meṃ. Naī Dillī: Prakāśana Vibhāga, Sūcanā aura Prasāraṇa Mantrālaya, Bhārata Sarakāra. ISBN 9788123014845. OCLC 429632571.
  • Singh, Bhagat (15 August 2019). Letter to my Father (इंग्रजी भाषेत). Sristhi Publishers & Distributors.
  • Singh, Bhagat (2008). Bhagatasiṃha ke rājanītika dastāveja (हिंदी भाषेत). National Book Trust. ISBN 978-81-237-5109-2.

वारसा आणि स्मारके

[संपादन]
तत्कालीन राष्ट्रपती प्रतिभा पाटील यांनी शहीद भगतसिंग यांच्या पुतळ्याचे शिल्पकार राम व्ही. सुतार यांचा सन्मान केला. हा पुतळा १५ ऑगस्ट २००८ रोजी नवी दिल्लीतील संसद भवनात अनावरण करण्यात आला.
१९६८ मध्ये भारतात भगतसिंग यांच्यावर जारी केलेले टपाल तिकीट

भगतसिंग आजही भारतीय प्रतिमाशास्त्रात एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्त्व मानले जातात. त्यांची आठवण ही कोणत्याही एका गटात बसत नाही आणि त्यांचा वारसा स्वीकारू पाहणाऱ्या वेगवेगळ्या गटांसमोर अनेक अडचणी येतात. प्रितम सिंग, जे भारतातील संघराज्यवाद, राष्ट्रवाद आणि विकास यांचा अभ्यास करणारे प्राध्यापक आहेत, त्यांच्या मते, साचा:Blockquote

हुसैनीवाला येथे भगतसिंग, सुखदेव आणि राजगुरू यांच्या स्मरणार्थ बांधलेले राष्ट्रीय शहीद स्मारक
  • भगतसिंग यांचे अंत्यसंस्कार ज्या ठिकाणी झाले, ते हुसैनीवाला हे सतलज नदीच्या काठावर आहे. फाळणीदरम्यान हे ठिकाण पाकिस्तानच्या हद्दीत गेले. १७ जानेवारी १९६१ रोजी, सुलेमानकी हेडवर्क्सजवळील १२ गावांच्या बदल्यात हे ठिकाण भारताला परत मिळाले.[३६] बटुकेश्वर दत्त यांचेही १९ जुलै १९६५ रोजी त्यांच्या इच्छेनुसार याच ठिकाणी अंत्यसंस्कार झाले, तसेच भगतसिंग यांच्या आई, विदयावती यांचेही येथेच अंत्यसंस्कार झाले. १९६८ मध्ये या अंत्यसंस्काराच्या ठिकाणी राष्ट्रीय शहीद स्मारक बांधण्यात आले ज्यामध्ये भगतसिंग, राजगुरू आणि सुखदेव यांचे स्मारक आहेत.[३७] १९७१ च्या भारत-पाकिस्तान युद्धादरम्यान हे स्मारक खराब झाले आणि पाकिस्तानी सैन्याने शहीदांच्या पुतळ्यांना हटवले. हे पुतळे परत मिळाले नाहीत पण १९७३ मध्ये हे स्मारक पुन्हा बांधण्यात आले.[३८]
  • शहीदी (पंजाबी: शहादत मेला) हा एक वार्षिक कार्यक्रम आहे जो २३ मार्च रोजी राष्ट्रीय शहीद स्मारकावर आयोजित केला जातो, जिथे लोक शहीदांना श्रद्धांजली वाहतात.[३९] हा दिवस संपूर्ण पंजाब राज्यातही साजरा केला जातो.[४०]
  • शहीद-ए-आझम सरदार भगतसिंग संग्रहालय हे त्यांच्या मृत्यूच्या ५० व्या वर्धापनदिनी त्यांच्या मूळ गावी, खटकर कलां येथे उघडण्यात आले. या संग्रहालयात भगतसिंग यांच्या राख, रक्ताने माखलेली वाळू, आणि ती राख गुंडाळलेले रक्ताने माखलेले वृत्तपत्र ठेवले आहे.[४१] तसेच, लाहोर षड्यंत्र प्रकरणातील पहिला निकाल, ज्यामध्ये करतार सिंग सराभा यांना फाशीची शिक्षा सुनावली गेली आणि ज्यावर भगतसिंग यांनी काही टिप्पणी लिहिल्या, तीही प्रदर्शनात आहे. याशिवाय, लाहोर तुरुंगात भगतसिंग यांना देण्यात आलेली भगवद्‌गीता ची प्रत, ज्यावर त्यांची स्वाक्षरी आहे, आणि त्यांच्या इतर वैयक्तिक वस्तूही येथे ठेवण्यात आल्या आहेत.[४२][४३]
  • भगतसिंग स्मारक हे २००९ मध्ये खटकर कलां येथे १६.८ कोटी रुपये खर्चून बांधण्यात आले.[४४]
  • सर्वोच्च न्यायालयाने भारताच्या न्यायव्यवस्थेच्या इतिहासातील महत्त्वाच्या घटना दाखवण्यासाठी एक संग्रहालय स्थापन केले, जिथे काही ऐतिहासिक खटल्यांचे दस्तऐवज प्रदर्शित केले जातात. पहिले प्रदर्शन भगतसिंग यांच्या खटल्याचे होते, जे २८ सप्टेंबर २००७ रोजी, त्यांच्या जन्मशताब्दी उत्सवाच्या निमित्ताने आयोजित करण्यात आले.[४५]


संदर्भ

[संपादन]
  1. ^ Lal, Chaman (15 August 2011). "Rare documents on Bhagat Singh's trial and life in jail". The Hindu. Chennai, India. 30 September 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 31 October 2011 रोजी पाहिले.
  2. ^ Ramakrishnan, T. (22 August 2011). "Tamil Nadu saw spontaneous protests after the hanging". The Hindu. Chennai, India. 30 September 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 23 November 2011 रोजी पाहिले.
  3. ^ "Indian executions stun the Congress". The New York Times. 25 March 1931. 11 October 2011 रोजी पाहिले.
  4. ^ "50 die in India riot; Gandhi assaulted as party gathers". The New York Times. 26 मार्च 1931. 2011-10-11 रोजी पाहिले.
  5. ^ "Supreme Court of India – Photographs of the exhibition on the "Trial of Bhagat Singh"". Supreme Court of India. 30 September 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 11 October 2011 रोजी पाहिले.
  6. ^ Philipose, Pamela (10 September 2011). "Is this real justice?". The Hindu. Chennai, India. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 20 November 2011 रोजी पाहिले.
  7. ^ Sachar, Rajindar (17 May 2008). "Death to the death penalty". Tehelka. 13 September 2012 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 1 November 2011 रोजी पाहिले.
  8. ^ Ravinder, Sharmila (13 October 2011). "Bhagat Singh, the eternal youth icon". The Times of India. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 4 December 2011 रोजी पाहिले.
  9. ^ Historical Dictionary of Sikhism. Rowman & Littlefield Publishers. 2014. p. 64. ISBN 978-1-4422-3601-1.
  10. ^ "Bhagat Singh". Research, Reference and Training Division, Ministry of Information and Broadcasting, Government of India, New Delhi. 30 September 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2012-01-13 रोजी पाहिले.
  11. ^ Stanley Wolpert (2001). Gandhi's Passion: The Life and Legacy of Mahatma Gandhi. Oxford University Press. p. 158.
  12. ^ Puri, Harish K. (2008). "The Influence of Ghadar Movement on Bhagat Singh's Thought and Action" (PDF). Journal of Pakistan Vision. 9 (2). 30 September 2015 रोजी मूळ पान (PDF) पासून संग्रहित. 18 November 2011 रोजी पाहिले.
  13. ^ Datta, V.N. (27 July 2008). "Mahatma and the Martyr". The Tribune. India. 30 September 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 28 October 2011 रोजी पाहिले.
  14. ^ Suthra, Varun (16 December 2012). "Gandhiji tried hard to save Bhagat Singh". The Tribune. India. 30 September 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 14 January 2012 रोजी पाहिले.
  15. ^ Singh, Bhagat. "To Young Political Workers". Marxists.org. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 13 February 2015 रोजी पाहिले.
  16. ^ "Understanding Bhagat Singh, one writing at a time". The Week (इंग्रजी भाषेत). 6 October 2020 रोजी पाहिले.
  17. ^ Chinmohan Sehanavis. "Impact of Lenin on Bhagat Singh's Life". Mainstream Weekly. 30 September 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 28 October 2011 रोजी पाहिले.
  18. ^ On Bhagat Singh's death anniversary: 'Why I am an atheist'. scroll.in (23 March 2015)
  19. ^ India Today Web Desk (28 September 2016). "Remembering Bhagat Singh: 14 facts on the revolutionary who ascended the gallows laughing". India Today (TV channel) (इंग्रजी भाषेत). 31 October 2020 रोजी मूळ पानापासून संग्रहित. 12 July 2021 रोजी पाहिले.
  20. ^ Singh, Pritam (24 September 2008). "Book review: Why the Story of Bhagat Singh Remains on the Margins?". 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2011-10-29 रोजी पाहिले.
  21. ^ "Bhagat Singh and B.K. Dutt". Rajya Sabha, Parliament of India. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 3 December 2011 रोजी पाहिले.
  22. ^ "The Trial of Bhagat Singh". India Law Journal. 1 (3). 2008. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 11 October 2011 रोजी पाहिले.
  23. ^ Joshua, Anita (30 September 2012). "It's now Bhagat Singh Chowk in Lahore". The Hindu. Chennai, India. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2 October 2012 रोजी पाहिले.
  24. ^ "Plea to prove Bhagat's innocence: Pak-based body wants speedy hearing". Hindustan Times. 6 September 2015. 9 September 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 8 September 2015 रोजी पाहिले.
  25. ^ "In memory of Bhagat Singh". The Tribune. India. 1 January 2007. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 28 October 2011 रोजी पाहिले.
  26. ^ "Retreat ceremony at Hussainiwala (Indo-Pak Border)". District Administration Ferozepur, Government of Punjab. 21 October 2011 रोजी पाहिले.
  27. ^ Sehgal, Anil, ed. (2001). "Ali Sardar Jafri". Lokodaya Granthamala. Bharatiya Jnanpith. 685. ISBN 978-8-12630-671-8. 20 September 2016 रोजी पाहिले.
  28. ^ "Issue of coins to commemorate the occasion of "Shahid Bhagat Singh Birth Centenary"". rbi.org.in. Reserve Bank of India. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 1 October 2015 रोजी पाहिले.
  29. ^ Adams, Jason (2005), Asian Anarchism: China, Korea, Japan & India, Raforum.info, 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित, 28 October 2011 रोजी पाहिले
  30. ^ Dam, Shubhankar (2013), Presidential Legislation in India: The Law and Practice of Ordinances, Cambridge University Press, p. 44, ISBN 978-1-107-72953-7
  31. ^ Friend, Corinne (1977), "Yashpal: Fighter for Freedom – Writer for Justice", Journal of South Asian Literature, 13 (1): 65–90 [69–70], JSTOR 40873491
  32. ^ Lal, Chaman (11 April 2009), "April 8, 1929: A Day to Remember", Mainstream, 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित, 14 December 2011 रोजी पाहिले
  33. ^ Mittal, S.K.; Habib, Irfan (June 1982), "The Congress and the Revolutionaries in the 1920s", Social Scientist, 10 (6): 20–37, doi:10.2307/3517065, JSTOR 3517065
  34. ^ Pinney, Christopher (2004), 'Photos of the Gods': The Printed Image And Political Struggle in India, Reaktion Books, pp. 117, 124–126, ISBN 978-1-86189-184-6
  35. ^ Tandon, Aditi (8 August 2008). "Prez to unveil martyr's 'turbaned' statue". The Tribune. India. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 29 October 2011 रोजी पाहिले.
  36. ^ "Shaheedon ki dharti". The Tribune. India. 3 July 1999. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 11 October 2011 रोजी पाहिले.
  37. ^ Bains, K.S. (23 September 2007). "Making of a memorial". The Tribune. India. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 21 October 2011 रोजी पाहिले.
  38. ^ Sawhney, Simona (2012), "Bhagat Singh: A Politics of Death and Hope", in Malhotra, Anshu; Mir, Farina (eds.), Punjab Reconsidered: History, Culture, and Practice, Oxford University Press, p. 380, doi:10.1093/acprof:oso/9780198078012.003.0054, ISBN 978-0-19-807801-2
  39. ^ "Dress and Ornaments". Gazetteer of India, Punjab, Firozpur (First Edition). Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab. 1983. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 21 October 2011 रोजी पाहिले.
  40. ^ Parkash, Chander (23 March 2011). "National Monument Status Eludes Building". The Tribune. India. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 29 October 2011 रोजी पाहिले.
  41. ^ Dhaliwal, Sarbjit; Amarjit Thind (23 March 2011). "Policemen make a beeline for museum". The Tribune. India. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 29 October 2011 रोजी पाहिले.
  42. ^ "Chapter XIV (f)". Gazetteer Jalandhar. Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 21 October 2011 रोजी पाहिले.
  43. ^ "Chapter XV". Gazetteer Nawanshahr. Department of Revenue, Rehabilitation and Disaster Management, Government of Punjab. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 21 October 2011 रोजी पाहिले.
  44. ^ "Bhagat Singh memorial in native village gets go ahead". Indo-Asian News Service. 30 January 2009. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 22 March 2011 रोजी पाहिले.
  45. ^ Sharma, Amit (28 September 2011). "Bhagat Singh: Hero then, hero now". The Tribune. India. 1 October 2015 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 4 December 2011 रोजी पाहिले.
"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=भगतसिंग&oldid=2551595" पासून हुडकले