अल्बर्ट आइन्स्टाइन

	अल्बर्ट आइन्स्टाइन
	; ओरेन जे. टर्नर याने टिपलेले आईन्स्टाईनचे छायाचित्र (इ.स. १९४७)
जन्म	१४ मार्च १८७९; उल्म, व्युर्टेंबर्ग, जर्मनी
मृत्यू	प्रिन्स्टन, न्यू जर्सी, अमेरिका
निवासस्थान	जर्मनी, इटली, स्वित्झर्लंड, अमेरिका
नागरिकत्व	जर्मन : इ.स. १८७९ ते इ.स. १८९६, इ.स. १९१४ ते इ.स. १९३३; स्विस : इ.स. १९०१ ते १९५५; अमेरिकन : इ.स. १९४० ते इ.स. १९५५
कार्यक्षेत्र	भौतिकशास्त्र
कार्यसंस्था	त्स्युरिक विद्यापीठ; चार्ल्स विद्यापीठ, प्राग; प्रशियन अकॅडमी ऑफ सायन्सेस; कायसर विल्हेल्म इन्स्टिट्यूट; लायडन विद्यापीठ; इन्स्टिट्यूट फॉर ऍडव्हान्स्ड स्टडी
प्रशिक्षण	ईटीएच्‌ त्स्युरिक
ख्याती	सापेक्षतावाद
पुरस्कार	भौतिकशास्त्राचे नोबेल पारितोषिक (इ.स. १९२१); कॉप्ली पदक(इ.स. १९२५); माक्स प्लांक पदक(इ.स. १९२९) आईन्स्टाईन यांनी तत्कालीन अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष रुझवेल्ट यांना लिहिलेल्या स्झिलर्ड पत्रावरील स्वाक्षरी:

अ‍ल्बर्ट आईन्स्टाईन (१४ मार्च १८७९ - १८ एप्रिल १९५५) हे जर्मनीत जन्मलेले एक सैद्धान्तिक भौतिकशास्त्रज्ञ होते. सार्वकालिक सर्वश्रेष्ठ वैज्ञानिकांपैकी एक म्हणून ते गणले जातात. आइन्स्टाईन हे सापेक्षतेचा सिद्धांत विकसित करण्यासाठी प्रसिद्ध आहेत. क्वांटम मेकॅनिक्स सिद्धांताच्या विकासासाठी त्यांनी महत्त्वपूर्ण योगदान दिले. सापेक्षता आणि क्वांटम मेकॅनिक्स हे आधुनिक भौतिकशास्त्राचे दोन आधारस्तंभ आहेत.^[१]^[२] त्यांचे सूत्र E = mc², जे सापेक्षता सिद्धांतातून तयार झाले, हे "जगातील सर्वात प्रसिद्ध समीकरण" म्हणून ओळखले जाते.^[३] त्यांच्या कार्याचा प्रभाव विज्ञानाच्या तत्त्वज्ञानावर देखील पडला.^[४]

१९२१ चा नोबेल पुरस्कार त्यांना प्रकाशीय विद्युत परिणाम या सिद्धान्तासाठी आणि "त्यांच्या सैद्धान्तिक भौतिकशास्त्राच्या सेवेसाठी" देऊन त्यांचा सन्मान केला गेला.^[५] त्यांच्या अनेक महान बौद्धिक कामगिऱ्या आणि त्यांची विलक्षण कल्पनाशक्ती यामुळे "अलौकिक बुद्धिमत्ता" या अर्थाने आइन्स्टाइन हा शब्द वापरला जाऊ लागला.^[६]^[७]

आइनस्टाईन यांचा जन्म जर्मन साम्राज्यात झाला होता, पण पुढच्या वर्षी त्याचे जर्मन नागरिकत्व (वुर्टेमबर्ग राज्याचा विषय म्हणून) सोडून १८९५ मध्ये ते स्वित्झर्लंडला गेले. १८९७ मध्ये, वयाच्या १७ व्या वर्षी, त्यांनी झुरिचमध्ये गणित आणि भौतिकशास्त्र शिकवण्याच्या डिप्लोमा प्रोग्राममध्ये प्रवेश घेतला, तसेच १९०० मध्ये पदवी प्राप्त केली. १९०१ मध्ये, त्यांनी स्विस नागरिकत्व प्राप्त केले, जे त्यांनी आयुष्यभर ठेवले, आणि १९०३ मध्ये त्यांनी बर्न येथील स्विस पेटंट ऑफिसमध्ये कायमस्वरूपी पद मिळवले. १९०५ मध्ये त्यांना झुरिच विद्यापीठाने पीएचडी दिली. १९१४ मध्ये, आइन्स्टाईन प्रुशियन अकादमी ऑफ सायन्सेस आणि बर्लिनच्या हम्बोल्ट विद्यापीठात सामील होण्यासाठी बर्लिनला गेले. १९१७ मध्ये, आइन्स्टाईन भौतिकशास्त्रासाठी कैसर विल्हेल्म इन्स्टिट्यूटचे संचालक बनले; तसेच ते पुन्हा जर्मन नागरिक बनले.

१९३३ मध्ये, आइन्स्टाईन अमेरिकेला गेले असताना, ॲडॉल्फ हिटलर जर्मनीमध्ये सत्तेवर आला. ज्यू वंशाच्या आईन्स्टाईनने नाझी सरकारच्या धोरणांवर आक्षेप घेतला^[८] आणि ते अमेरिकेत स्थायिक होऊन १९४० ला अमेरिकन नागरिक झाले.^[९] दुसऱ्या महायुद्धाच्या पूर्वसंध्येला, त्यांनी राष्ट्राध्यक्ष फ्रँकलिन डी. रुझवेल्ट यांना संभाव्य जर्मन अण्वस्त्र कार्यक्रमाबाबत इशारा देणारे पत्र पाठवले आणि अमेरिकेनेही असेच संशोधन सुरू करण्याची शिफारस केली. आइनस्टाइननी मित्र राष्ट्रांना पाठिंबा दिला परंतु अण्वस्त्रांच्या कल्पनेचा निषेध केला.

बालपण

अ‍ल्बर्ट आइन्स्टाइन यांचा जन्म जर्मनी देशातील वुर्टेंबर्गमधील उल्म या गावामध्ये झाला, उल्म स्टटगार्टपासून सुमारे १०० किलोमीटर अंतरावर आहे. त्यांचे वडील हर्मन आइन्स्टाइन हे आधी एक विक्रेता होते आणि त्यांनी नंतर विद्युत-रासायनिक पदार्थांशी निगडित कारखाना काढला. अ‍ल्बर्टच्या आईचे नाव पौलिन होते आणि त्या गृहिणी होत्या. ते एक ज्यू कुटुंब होते. अ‍ल्बर्ट तेथील एक कॅथॉलिक प्राथमिक शाळेत शिकले आणि त्यांच्या आईच्या आग्रहामुळे त्यांनी व्हायोलिन या तंतुवाद्याचे काही धडे घेतले. वयाच्या आठव्या वर्षी त्यांचा लिओपोल्ड व्यायामशाळेत (सध्या आईन्स्टाइन व्यायामशाळा) प्रवेश झाला. येथे त्यांनी प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण घेतले. त्यापुढील सात वर्षानंतर त्यांनी जर्मनी सोडली.^[१०] त्यांच्या पहिल्या शाळेत त्यांच्या भाषणाच्या अनेक समस्यांना सामोरे जाऊन त्यांनी अनेक प्रसिद्ध दाव्यांच्या अगदी उलट प्रतिपादन केले.^[११] ते डावखोरे होते असे म्हणतात. पण याचा आजतागायत पुरावा सापडलेला नाही.^[१२]

एकदा आइन्स्टाइन यांना त्यांच्या वडिलांनी एक होकायंत्र दिले; आइन्स्टाइन यांना जाणवले की 'रिक्त अवकाश' आणि होकायंत्रातील बाणाची हालचाल यांमागे नक्कीच काहीतरी रहस्य आहे.^[१३] ते जसजसे मोठे होत गेले तसतसे, आइन्स्टाइन यांनी मजेसाठी अनेक रचनाकृती आणि यांत्रिक उपकरणे बनवली व आपली गणितातले कसब दाखवले. जेव्हा आइन्स्टाइन दहा वर्षाचे होते, तेव्हा त्यांच्या भावाने मॅक्स टॅलमड (नंतर मॅक्स टॅल्मी) या पोलंडमधील अतिशय गरीब वैद्यकीय विद्यार्थ्याची ओळख त्यांच्या कुटुंबाशी करून दिली. पाच वर्षाच्या सहवासात मॅक्स टॅलमड हा दर आठवडा लहानग्या अल्बर्टला अनेक विज्ञानविषयक पुस्तके, गणिती कोडी आणि तत्त्वज्ञानविषयक लिखाणे देत असे. या पुस्तकात इमॅन्युएल कॅंन्ट्‌स यांचे सुयोग्य तर्कसंगतीचे समालोचन हे पुस्तक तसेच युक्लिडचे घटक या पुस्तकांचा समावेश होता. (आइन्स्टाइन त्या पुस्तकाला एक पवित्र भूमिती पुस्तक असे म्हणत.) ^[१४]^[१५] अल्बर्टच्या कल्पनाशक्तीची वाढ ही त्याच्या घरातून सुरू झाली. त्यांची आई एक उत्कृष्ट पियानोवादक होती. ही कला त्यांनी अल्बर्टला शिकवली. त्यांचे मामा जेकब यांनी अल्बर्टशी गणिते सोडवून दाखवण्याची पैज लावली होती. ही गणिते अल्बर्टने अतिशय आनंदाने सोडवली. मॅक्स टॅलमडच्या इ.स.१८८९ ते इ.स.१८९४ या कालखंडात दर आठवड्यात होणाऱ्या त्यांच्या भेटीत टॅलमड यांनी अनेक अर्धधार्मिक संकल्पना मांडून 'बायबलमधील अनेक गोष्टी असत्य असू शकतात या विचाराकडे अल्बर्टचे लक्ष वेधले. अल्बर्टचे स्वयंअध्ययन इतके प्रभावी होते की, ते त्यांच्या अभ्यासक्रमात नसलेली भूमितीची अवघड गणिते चुटकीसरशी सोडवत असत.^[१६]

जर्मनीतून स्थलांतर

इ.स. १९३३ साली आइन्स्टाइनने अ‍ॅडॉल्फ हिटलर याच्या नेतृत्वाखालील वाढत्या नाझी शक्तीचा प्रभाव लक्षात घेऊन जर्मनीतून अमेरिकेत जाण्याचे ठरवले.

लिगसी

प्रवास करत असताना, आईन्स्टाईन आपली पत्नी एल्सा यांना दररोज पत्र लिहित असत. त्यांनी मार्गोट आणि इल्से या सावत्र मुलींना दत्तक घेतले. जेरुसलेमच्या हिब्रू विद्यापीठाला दिलेल्या कागदपत्रांमध्ये ही पत्रे समाविष्ट होती. मार्गोट आइनस्टाइनने वैयक्तिक पत्रे लोकांना उपलब्ध करून देण्याची परवानगी दिली, परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर वीस वर्षांनंतर प्रसिद्ध करण्याची (1986 मध्ये मरण पावल्या) विनंती केली.

हिब्रू विद्यापीठाच्या अल्बर्ट आइनस्टाईन आर्काइव्हजच्या बार्बरा वोल्फ यांनी बीबीसीला सांगितले की 1912 ते 1955 दरम्यान सुमारे 3,500 पानांचा खाजगी पत्रव्यवहार लिहिलेला आहे.

कॅलिफोर्नियातील फेडरल डिस्ट्रिक्ट कोर्टात 2015 मध्ये आइन्स्टाईनच्या प्रसिद्धीच्या अधिकारावर खटला भरला गेला. जरी न्यायालयाने सुरुवातीला हा अधिकार संपुष्टात आणला होता, त्या निर्णयावर ताबडतोब अपील करण्यात आले आणि नंतर हा निर्णय संपूर्णपणे रद्द करण्यात आला. त्या खटल्यातील पक्षांमधील अंतर्निहित दावे शेवटी निकाली काढण्यात आले. हा अधिकार लागू करण्यायोग्य आहे आणि जेरुसलेमचे हिब्रू विद्यापीठ हे त्या अधिकाराचे अनन्य प्रतिनिधी आहे. कॉर्बिस, द रॉजर रिचमन एजन्सीचे उत्तराधिकारी, विद्यापीठासाठी एजंट म्हणून त्यांचे नाव आणि संबंधित प्रतिमा वापरण्यास परवाना देतात.

पुरस्कार आणि सन्मान

आइन्स्टाईन यांना अनेक पुरस्कार आणि सन्मान मिळाले. 1922 मध्ये, "सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रातील त्यांच्या सेवांबद्दल आणि विशेषतः फोटोइलेक्ट्रिक प्रभावाच्या कायद्याच्या शोधासाठी" त्यांना 1921 चा भौतिकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक देण्यात आले. 1921 मधील कोणत्याही नामांकनाने अल्फ्रेड नोबेलने ठरवलेल्या निकषांची पूर्तता केली नाही, म्हणून 1921 चे पारितोषिक पुढे नेण्यात आले आणि 1922 मध्ये आइन्स्टाईन यांना देण्यात आले.^[५]

आईनस्टाईनवरील मराठी पुस्तके

अवकाश-काळाचा तपस्वी - अल्बर्ट आईनस्टाईन (मराठी पुस्तक. लेखिका -माधुरी काळे. मॅजेस्टिक प्रकाशन)
अल्बर्ट आइन्स्टाईन : कालाचे रहस्य भेदणारा कालातीत प्रतिभावंत (चैताली भोगले)

हे सुद्धा पहा

संदर्भ

^ "Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society". Wikipedia (इंग्रजी भाषेत). 2022-01-07.
^ Yang, Fujia; Hamilton, Joseph H. (2010). Modern Atomic and Nuclear Physics. World Scientific. p. 274. ISBN 978-981-4277-16-7.
^ Bodanis, David (2000). E = mc²: A Biography of the World's Most Famous Equation. New York: Walker.
^ Howard, Don A.; Giovanelli, Marco (2019). Zalta, Edward N. (ed.). Einstein’s Philosophy of Science (Fall 2019 ed.). Metaphysics Research Lab, Stanford University.
^ ^a ^b "The Nobel Prize in Physics 1921". NobelPrize.org (इंग्रजी भाषेत). 2022-01-11 रोजी पाहिले.
^ WordNet for Einstein
^ "WordNet Search - 3.1". wordnetweb.princeton.edu. 2022-01-11 रोजी पाहिले.
^ Levenson, Thomas (2017-06-09). "The Scientist and the Fascist". The Atlantic (इंग्रजी भाषेत). 2022-01-11 रोजी पाहिले.
^ Boyer, Paul S.; Dubofsky, Melvyn (2001). The Oxford companion to United States history. Internet Archive. Oxford ; New York : Oxford University Press. ISBN 978-0-19-508209-8.
^ John J. Stachel (2002), Einstein from "B" to "Z", pp. 59–61, ISBN 978-0-8176-4143-6, 20 February 2011 रोजी पाहिले
^ "Frequently asked questions". 2012-06-26 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 23 July 2012 रोजी पाहिले.
^ "Left Handed Einstein". 2012-07-13 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 23 July 2012 रोजी पाहिले.
^ Schilpp (Ed.), P. A. (1979), Albert Einstein – Autobiographical Notes, pp. 8–9CS1 maint: extra text: authors list (link)
^ M. Talmey, The Relativity Theory Simplified and the Formative Period of its Inventor. Falcon Press, 1932, pp. 161–164.
^ Dudley Herschbach, "Einstein as a Student", Department of Chemistry and Chemical Biology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts, USA, pp. 4–5, web: HarvardChem-Einstein-PDF Archived 2014-08-24 at the Wayback Machine.
^ Einstein as a Student Archived 2014-08-24 at the Wayback Machine., pp. 3–5.
^ Halpern, Paul (2019-04-01). "Albert Einstein, celebrity physicist". Physics Today. 72 (4): 38–45. doi:10.1063/PT.3.4183. ISSN 0031-9228.
^ "Social Studies of Science". Wikipedia (इंग्रजी भाषेत). 2021-04-10.
^ Nast, Condé (1939-01-07). "Disguise". The New Yorker (इंग्रजी भाषेत). 2022-01-11 रोजी पाहिले.
^ "Cindy McTee". www.cindymctee.com. 2022-01-11 रोजी पाहिले.
^ "TIME 100: Person of the Century - Albert Einstein". web.archive.org. 2006-02-21. 2006-02-21 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2022-01-11 रोजी पाहिले.
^ "9 Albert Einstein Quotes That Are Completely Fake". Gizmodo Australia (इंग्रजी भाषेत). 2015-05-15. 2022-01-11 रोजी पाहिले.

बाह्य दुवे

नोबेल प्रतिष्ठानाच्या संकेतस्थळावरील अल्बर्ट आइन्स्टाइन यांचे संक्षिप्त चरित्र (इंग्रजी मजकूर)
आईनस्टाइनबद्दलच्या महाजालावरच्या सर्वंकष माहितीचा स्रोत (इंग्रजी मजकूर)

सापेक्षतावादाचा सिद्धान्त कसा उलगडावा ? (इंग्रजी मजकूर)

[1] "Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society". Wikipedia (इंग्रजी भाषेत). 2022-01-07.

[2] Yang, Fujia; Hamilton, Joseph H. (2010). Modern Atomic and Nuclear Physics. World Scientific. p. 274. ISBN 978-981-4277-16-7.

[3] Bodanis, David (2000). E = mc²: A Biography of the World's Most Famous Equation. New York: Walker.

[4] Howard, Don A.; Giovanelli, Marco (2019). Zalta, Edward N. (ed.). Einstein’s Philosophy of Science (Fall 2019 ed.). Metaphysics Research Lab, Stanford University.

[:0-5] "The Nobel Prize in Physics 1921". NobelPrize.org (इंग्रजी भाषेत). 2022-01-11 रोजी पाहिले.

[6] WordNet for Einstein

[7] "WordNet Search - 3.1". wordnetweb.princeton.edu. 2022-01-11 रोजी पाहिले.

[8] Levenson, Thomas (2017-06-09). "The Scientist and the Fascist". The Atlantic (इंग्रजी भाषेत). 2022-01-11 रोजी पाहिले.

[9] Boyer, Paul S.; Dubofsky, Melvyn (2001). The Oxford companion to United States history. Internet Archive. Oxford ; New York : Oxford University Press. ISBN 978-0-19-508209-8.

[Stachel2002-10] John J. Stachel (2002), Einstein from "B" to "Z", pp. 59–61, ISBN 978-0-8176-4143-6, 20 February 2011 रोजी पाहिले

[11] "Frequently asked questions". 2012-06-26 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 23 July 2012 रोजी पाहिले.

[12] "Left Handed Einstein". 2012-07-13 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 23 July 2012 रोजी पाहिले.

[13] Schilpp (Ed.), P. A. (1979), Albert Einstein – Autobiographical Notes, pp. 8–9CS1 maint: extra text: authors list (link)

[14] M. Talmey, The Relativity Theory Simplified and the Formative Period of its Inventor. Falcon Press, 1932, pp. 161–164.

[HarvChemAE-15] Dudley Herschbach, "Einstein as a Student", Department of Chemistry and Chemical Biology, Harvard University, Cambridge, Massachusetts, USA, pp. 4–5, web: HarvardChem-Einstein-PDF Archived 2014-08-24 at the Wayback Machine.

[16] Einstein as a Student Archived 2014-08-24 at the Wayback Machine., pp. 3–5.

[17] Halpern, Paul (2019-04-01). "Albert Einstein, celebrity physicist". Physics Today. 72 (4): 38–45. doi:10.1063/PT.3.4183. ISSN 0031-9228.

[18] "Social Studies of Science". Wikipedia (इंग्रजी भाषेत). 2021-04-10.

[19] Nast, Condé (1939-01-07). "Disguise". The New Yorker (इंग्रजी भाषेत). 2022-01-11 रोजी पाहिले.

[20] "Cindy McTee". www.cindymctee.com. 2022-01-11 रोजी पाहिले.

[21] "TIME 100: Person of the Century - Albert Einstein". web.archive.org. 2006-02-21. 2006-02-21 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2022-01-11 रोजी पाहिले.

[22] "9 Albert Einstein Quotes That Are Completely Fake". Gizmodo Australia (इंग्रजी भाषेत). 2015-05-15. 2022-01-11 रोजी पाहिले.

[१]

[२]

[३]

[४]

[५]

[६]

[७]

[८]

[९]

[१०]

[११]

[१२]

[१३]

[१४]

[१५]

[१६]

[१७]

[१८]

[१९]

[२०]

[२१]

[२२]

अल्बर्ट आइन्स्टाइन
ओरेन जे. टर्नर याने टिपलेले आईन्स्टाईनचे छायाचित्र (इ.स. १९४७)
जन्म	१४ मार्च १८७९ उल्म, व्युर्टेंबर्ग, जर्मनी
मृत्यू	प्रिन्स्टन, न्यू जर्सी, अमेरिका
निवासस्थान	जर्मनी, इटली, स्वित्झर्लंड, अमेरिका
नागरिकत्व	जर्मन : इ.स. १८७९ ते इ.स. १८९६, इ.स. १९१४ ते इ.स. १९३३ स्विस : इ.स. १९०१ ते १९५५ अमेरिकन : इ.स. १९४० ते इ.स. १९५५
कार्यक्षेत्र	भौतिकशास्त्र
कार्यसंस्था	त्स्युरिक विद्यापीठ चार्ल्स विद्यापीठ, प्राग प्रशियन अकॅडमी ऑफ सायन्सेस कायसर विल्हेल्म इन्स्टिट्यूट लायडन विद्यापीठ इन्स्टिट्यूट फॉर ऍडव्हान्स्ड स्टडी
प्रशिक्षण	ईटीएच्‌ त्स्युरिक
ख्याती	सापेक्षतावाद
पुरस्कार	भौतिकशास्त्राचे नोबेल पारितोषिक (इ.स. १९२१) कॉप्ली पदक(इ.स. १९२५) माक्स प्लांक पदक(इ.स. १९२९) आईन्स्टाईन यांनी तत्कालीन अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष रुझवेल्ट यांना लिहिलेल्या स्झिलर्ड पत्रावरील स्वाक्षरी: