भुवनेश्वर
| भुवनेश्वर | |||||||||
| भारतामधील शहर | |||||||||
|
|||||||||
  भुवनेश्वर |
|||||||||
  भुवनेश्वर |
|||||||||
| देश |  भारत |
||||||||
| राज्य | ओडिशा | ||||||||
| जिल्हा | खोर्दा जिल्हा | ||||||||
| क्षेत्रफळ | १३५ चौ. किमी (५२ चौ. मैल) | ||||||||
| समुद्रसपाटीपासुन उंची | १४८ फूट (४५ मी) | ||||||||
| लोकसंख्या (२०११) | |||||||||
| - शहर | ८,४३,४०२ | ||||||||
| - महानगर | ८,८६,३९७ | ||||||||
| प्रमाणवेळ | भारतीय प्रमाणवेळ | ||||||||
भुवनेश्वर ही भारताच्या ओड़िशा राज्याची राजधानी व राज्यातील सर्वात मोठे शहर आहे. भुवनेश्वर शहर ओरिसाच्या पूर्व भागात वसले आहे. महानदी भुवनेश्वरच्या ईशान्येकडून वाहते. १९४६ साली वसवले गेलेले भुवनेश्वर जमशेदपूर व चंदिगढसोबत भारतामधील सर्वात पहिले रेखीव (Planned) शहर होते. १९४८ साली ओरिसाची राजधानी कटकहून भुवनेश्वरला हलवण्यात आली. सध्या भुवनेश्वर ओडिशाचे आर्थिक, राजकीय व शैक्षणिक केंद्र आहे. ओडिशा विधानसभा येथेच स्थित आहे. केवळ २५ किमी अंतरावर असलेली कटक व भुवनेश्वर ही भारतामधील प्रमुख जोडशहरे आहेत. हिंदू धर्मामधील चार धाम ह्या सर्वात पवित्र तीर्थक्षेत्रांपैकी एक असलेले जगन्नाथपुरी हे स्थान भुवनेश्वरच्या ६० किमी दक्षिणेस तर कोणार्क सूर्य मंदिर ६५ किमी दक्षिणेस स्थित आहेत.
अनेक सहस्रकांचा इतिहास असलेल्या भुवनेश्वरचा उल्लेख सर्वप्रथम कलिंगच्या युद्धामध्ये आढळतो. इ.स.पूर्व दुसऱ्या शतकामध्ये खारवेलने शिशुपालगड येथे आपली राजधानी वसवली. सातव्या शतकात कलिंग साम्राज्याची राजधानी भुवनेश्वर येथेच होती. २०११ साली भुवनेश्वरची लोकसंख्या ८.४३ लाख इतकी होती. माहिती तंत्रज्ञान उद्योगाचे व शैक्षणिक संस्थांचे नवे केंद्र बनलेले भुवनेश्वर भारतामधील झपाट्याने प्रगती करणाऱ्या शहरांपैकी एक आहे.
इतिहास
[संपादन]१९४८ मध्ये आधुनिक भुवनेश्वर शहराचा पाया घातला गेला, तरीही शहराच्या आणि आसपासच्या भागांकडे शतकांपूर्वीचा इतिहास आहे.
धौली ही भुवनेश्वरजवळील कलिंग युद्धाची जागा होती. हे युद्ध इसवी सनापूर्वी २६२-२६१ या कालावधीत झाले. कलिंगावर आक्रमण केलेल्या मौर्य सम्राट अशोकाने (कारकीर्द इसपू २७२-२३६) युद्धानंतर त्या राज्यावर कब्जा केला. कलिंग युद्धात अतोनात प्राणहानी झाल्यामुळे अशोकाचे हृदयपरिवर्तन झाले, त्याबाबतचा शिलालेख धोंली येथे आहे. अशोकाच्या सर्वात प्रभावी आज्ञेपैकी एक आज्ञा आधुनिक शहराच्या नैर्ऋत्येकडे ८ कि.मी. वर असलेल्या शिलालेखात कोरलेली आहे. मौर्य साम्राज्याचा अस्त झाल्यानंतर हा परिसर महामेघववाह राजघराण्याकडे गेला. खारवेल हे त्यांचे सर्वात प्रसिद्ध राज्य. शहरानजीकचा शिशुपाळगड प्रसिद्ध आहे. उदयगिरी व खंडगिरी ही जैनांची पुण्यक्षेत्रेही जवळच आहेत. उदयगिरी टेकडीतील अनेक गुंफापैकी हत्तीगुंफा ही खारवेल राजाच्या शिलालेखामुळे प्रसिद्ध आहे. खंडगिरी टेकडीत पाच गुंफा आहेत. त्यांतील इंद्रकेसरी गुंफेच्या पाठीमागील गुंफेत जैनांच्या २४ तीर्थकरांच्या मूर्ती आढळतात. त्यानंतर सातवाहन, गुप्तस, मथरास आणि शैलओभभोव यांच्यासह अनेक राजवंशांनी या भागावर राज्य केले.
इसवी सनाच्या ७ व्या शतकात, सोमावमशी किंवा केशरी राजवंशाने या भागात आपले राज्य स्थापन केले. त्यांनी अनेक मंदिरे बांधली. केशारींनंतर, पूर्व गंगास हा कलिंग क्षेत्रावर १४ व्या शतकापर्यंत राज्य करीत होता. त्यांची राजधानी कलिंगनगर. ही सध्याच्या भुवनेश्वर जिल्ह्यात आहे. त्यांच्यानंतर, भोई वंशांचे मुकुंददेव या मराठा राजाने या परिसरात अनेक धार्मिक इमारती विकसित केल्या. भुवनेश्वरमधील बहुतेक जुनी मंदिरे ८ व्या ते १२ व्या शतकांदरम्यान शैव प्रभावाखाली करण्यात आली. अनंत वासुदेव मंदिर हे शहरातील विष्णूचे एकमेव प्राचीन मंदिर आहे. १५६८ मध्ये, अफगाण वंशाच्या Karrani राजवंशाने या क्षेत्रावर नियंत्रण मिळवले. त्यांच्या कारकिर्दीदरम्यान, बहुतेक मंदिरे आणि इतर रचना नष्ट झाल्या किंवा खराब झाल्या.
१६ व्या शतकात, क्षेत्र पंचमणी (?) मोगलांच्या नियंत्रणाखाली आले. १८ व्या शतकाच्या मध्यावर मुघलांच्या ताब्यात असलेल्या मराठ्यांनी या प्रांतात येण्यासाठी प्रवाशांना प्रोत्साहन दिले. १८०३ मध्ये हे क्षेत्र ब्रिटिश वसाहतवादी राजवटीखाली आले आणि बंगाल प्रेसिडेन्सी (१९१२ पर्यंत), बिहार आणि ओरिसा प्रांत (१९१२-१९३६) आणि ओरिसा प्रांताचे (१९३६-१९४७) भाग होते. ब्रिटिशशासित ओरिसा प्रांताची राजधानी कटक होती ती पुरामुळे बाधित होत असे आणि आणि त्या शहराला विस्तारासाठी जागेची अडचण होती. यामुळे ३० सप्टेंबर १९४६ रोजी ओरिसा प्रांताच्या विधानसभेत(?) राजधानी स्थलांतरित करण्याच्या प्रस्ताव मांडण्यात आला. भारताच्या स्वातंत्र्यानंतर, १३ एप्रिल १९४८ रोजी पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी नवी राजधानी स्थापन केली.
नवीन राजधानीचे नाव "त्रिभुवनेश्वर" किंवा "भुवनेश्वर" (अक्षरशः "पृथ्वीचे प्रभू") होते. हे शिवाचे नाव, लिंगराज राजाचे दैवत होते. ओरिसाची विधानसभा १९४९ मध्ये कटकपासून भुवनेश्वरमध्ये हलवण्यात आली. भुवनेश्वर एक आधुनिक शहर म्हणून बांधले गेले. त्याचा आराखडा जर्मन वास्तुविशारद ओटो कॉन्निजिबर्जर यांनी बनवला. रुंद रस्ते, उद्याने आणि उद्याने तयार केली. शहराचे काही भागच या योजनेच्या पाठोपाठ आले. पण पुढील काही दशकांत ही योजना वेगाने वाढली. १९५१ मध्ये घेतलेल्या स्वतंत्र भारताच्या पहिल्या जनगणनेनुसार शहरांची लोकसंख्या फक्त १६५१२ होती १९५२ ते १९८९ या कालावधीत या भागावर क्षेत्र परिषद किंवा नगर पंचायतीचा कारभार चाले. नगरपालिकेची स्थापना केवळ १२ मार्च१९७९ रोजी झाली. १९९१ च्या जनगणनेनुसार भुवनेश्वरची लोकसंख्या ४११,५४२ इतकी वाढली आहे. त्यानुसार १४ ऑगस्ट १९९४ रोजी भुवनेश्वर महापालिकेची स्थापना झाली.
वाहतूक
[संपादन]बिजू पटनायक विमानतळ हा भुवनेश्वरच्या दक्षिण भागात असून येथे एर इंडिया, गोएर व इंडिगो ह्या कंपन्या मुंबई, दिल्ली, कोलकाता, बंगळूर इत्यादी शहरांहून थेट प्रवासी विमानसेवा पुरवतात. भुवनेश्वर रेल्वे स्थानक भारतीय रेल्वेच्या पूर्व तटीय रेल्वे क्षेत्राचे मुख्यालय एक स्थानक असून येथे दररोज अनेक गाड्या थांबतात. कोलकाता ते चेन्नई दरम्यान धावणारा राष्ट्रीय महामार्ग ५ तसेच राष्ट्रीय महामार्ग २०३ भुवनेश्वरमधूनच जातात.
हे सुद्धा पहा
[संपादन]बाह्य दुवे
[संपादन]
