चार धाम

बद्रीनाथ

द्वारका

जगन्नाथ पुरी

रामेश्वरम

चार धाम

हिंदू धर्मात चार पवित्र क्षेत्रांना चार धाम म्हटलेले आहे व चार धामांची यात्रा सांगितली आहे. ते चार धाम खालीलप्रमाणे-

• बद्रीनाथ (उत्तराखंड)
• द्वारका (गुजरात)
• जगन्नाथ पुरी (ओडिशा)
• रामेश्वरम (तामिळनाडू)

वैष्णव तीर्थे

आदिगुरू शंकराचार्य यांनी परिभाषित केल्याप्रमाणे तेथे चार वैष्णव तीर्थे आहेत. जिथे प्रत्येक हिंदूला त्याच्या आयुष्यात जाणे आवश्यक आहे, जे हिंदूंना मोक्ष प्राप्त करण्यास मदत करेल. याच्या उत्तरेस बद्रीनाथ, पश्चिमेस द्वारका, पूर्वेस जगन्नाथ पुरी व दक्षिणेस रामेश्वरम् धाम आहे

आदि शंकराचार्यांचे चार मठ भारताच्या चार कोपऱ्यात आहेत. ते असे :-

1. पश्चिम दिशेला शारदा मठ, द्वारका (गुजरात) ... स्थापना युधिष्ठिर संवत् २६४८
2. दक्षिणेला शृंगेरी (चिकमंगलूर), रामेश्वर (वेदान्त मठ तामिळनाडू) ... स्थापना-युधिष्ठिर संवत् २६४८
3. पूर्वेला जगन्नाथपुरी (गोवर्धन मठ, ओरिसा)... स्थापना युधिष्ठिर संवत् २६६५
4. उत्तरेला ज्योतिर्पीठ, (बद्रीनाथ (उत्तराखंड) ... स्थापना-युधिष्ठिर संवत् २६४१ ते २६४५

वर्णन

हिंदू आख्यायिकेनुसार, विष्णूचा अवतार असलेल्या नर-नारायणाने येथे तप केले तेव्हा बद्रीनाथ प्रसिद्ध झाले. त्यानंतर या परिसरात अनेक बोराची झाडे वाढली, म्हणून सुरुवातीला त्या जागेचे नाव बदरिकावन ठेवण्यात आले, म्हणजेच बोराचे जंगल. आख्यायिकेनुसार, नर-नारायणाला पाऊस आणि उन्हापासून वाचवण्यासाठी त्याच्यावर एक मोठे बोराचे झाड वाढले. स्थानिक लोक म्हणतात की नारायणाला वाचवण्यासाठी लक्ष्मीच बोराचे झाड बनली. तप पूर्ण केल्यानंतर, नारायणाने घोषित केले की लोकांनी लक्ष्मीचे नाव त्याच्या आधी घ्यावे. म्हणूनच हिंदूंना "लक्ष्मी-नारायण" असे म्हणतात.

सत्ययुगात, नर-नारायणाच्या तपश्चर्येमुळे हा परिसर बोराच्या झाडांचा अधिपती बद्रीनाथ म्हणून ओळखला जाऊ लागला. उत्तराखंडच्या चमोली जिल्ह्यात अलकनंदा नदीच्या काठावर त्याचे मंदिर आहे.

दुसरे धाम, रामेश्वरम, त्रेता युगात उद्भवते जेव्हा रामाने तेथे एक लिंग स्थापित केले आणि शिवभक्त रावणाच्या वधासाठी शिवाकडून प्रायश्चित्त मिळविण्यासाठी त्याची पूजा केली. असे मानले जाते की तेथे रामाच्या पावलांचे ठसे कोरलेले आहेत.

तिसरे धाम, द्वारका, द्वापार युगात स्थापन झाले जेव्हा कृष्णाने शहराला आपले निवासस्थान बनवले.

चौथ्या धाम, पुरी येथे, विष्णूची पूजा जगन्नाथ म्हणून केली जाते, जो सध्याच्या काळातील कलियुगाचा अवतार आहे.

भिक्षू आदि शंकराने चार धामच्या चार स्थळांशी जुळणारे चार मठ आयोजित केले: पश्चिमेला द्वारका, पूर्वेला पुरी, दक्षिणेला शृंगेरी शारदा पीठम आणि उत्तरेला बदरिकाश्रम.

चार धामची ठिकाणे

पुरी

पुरी हे ओडिशा राज्यात स्थित आहे आणि बंगालच्या उपसागराच्या किनाऱ्यावर असलेल्या देशाच्या पूर्वेकडील सर्वात जुन्या शहरांपैकी एक आहे. येथील मुख्य देवता कृष्ण आहे, ज्याला जगन्नाथ म्हणून पूजले जाते. भारतातील हे एकमेव मंदिर आहे जिथे कृष्णाची बहीण सुभद्रा हिची तिच्या भावांसोबत, जगन्नाथ आणि बलभद्र यांची पूजा केली जाते. मंदिराच्या नोंदींनुसार, अवंतीचा राजा इंद्रद्युम्न याने पुरी येथे जगन्नाथाचे मुख्य मंदिर बांधले. दहाव्या शतकापासून, पूर्व गंगा राजवंशाचा पहिला राजा अनंतवर्मन चोडगंगा याने मुख्य जगन्नाथ मंदिर वगळता, परिसरातील पूर्वी अस्तित्वात असलेल्या मंदिरांच्या जागेवर सध्याचे मंदिर पुन्हा बांधले. पुरी हे गोवर्धन मठाचे ठिकाण आहे, जे आदि शंकराने निर्माण केलेल्या चार प्रमुख मठांपैकी एक आहे.

रामेश्वरम

रामेश्वरम हे भारतीय द्वीपकल्पाच्या दक्षिणेकडील तामिळनाडू राज्यात स्थित आहे. आख्यायिकेनुसार, हे ते ठिकाण आहे जिथे रामाने त्यांचे भाऊ लक्ष्मण आणि भक्त हनुमान यांच्यासह लंकेला पोहोचण्यासाठी एक पूल (रामसेतू) बांधला होता, जेणेकरून लंकेचा राजा रावणाने अपहरण केलेल्या त्यांच्या पत्नी सीतेला सोडवता येईल. रामेश्वरमचा एक महत्त्वाचा भाग शिवाला समर्पित रामनाथस्वामी मंदिर व्यापतो. रामाने हे मंदिर पवित्र केले असे मानले जाते. हे ठिकाण हिंदूंसाठी महत्त्वाचे आहे कारण रामेश्वरमच्या तीर्थयात्रेशिवाय वाराणसीची तीर्थयात्रा अपूर्ण मानली जाते. प्रमुख देवता श्री रामानाथ स्वामी नावाच्या लिंगाच्या स्वरूपात आहे; ते बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी एक आहे.

द्वारका

द्वारका हे भारताच्या पश्चिमेकडील किनाऱ्यावर गुजरात राज्यात स्थित आहे. या शहराचे नाव "द्वार" या संस्कृत भाषेतील शब्दावरून पडले आहे ज्याचा अर्थ दार किंवा द्वार आहे. गोमती नदी अरबी समुद्रात विलीन होते तिथे ते स्थित आहे. तथापि, ही गोमती नदी गोमती नदीसारखी नाही, जी गंगा नदीची उपनदी आहे. द्वारका हे पौराणिक शहर कृष्णाचे निवासस्थान होते. सामान्यतः असे मानले जाते की समुद्रामुळे झालेल्या नुकसानी आणि विनाशामुळे द्वारका सहा वेळा बुडाला आणि आधुनिक काळातील द्वारका हे या परिसरात बांधलेले ७ वे शहर आहे.

बद्रीनाथ

बद्रीनाथ हे उत्तराखंडमधील चमोली जिल्ह्यात ३,१३३ मीटर (१०,२७९ फूट) उंचीवर आहे. बद्रीनाथचे मंदिर भगवान विष्णूला समर्पित आहे.[16] हे गढवाल टेकड्यांमध्ये, अलकनंदा नदीच्या काठावर आहे. हे शहर नर आणि नारायण पर्वतरांगांच्या दरम्यान आणि नीलकंठ शिखराच्या (६,५६० मीटर) सावलीत वसलेले आहे. जवळपास ३ किमीच्या आत, मन, व्यास गुफा, मातमूर्ती, चरणपादुका, भीमकुंड आणि सरस्वती नदीचे मुख अशी इतर मनोरंजक प्रेक्षणीय स्थळे देखील आहेत. जोशीमठ अलकनंदा आणि धौलीगंगा नद्यांच्या संगमाच्या वरच्या उतारावर स्थित आहे. आदि शंकराचार्यांनी स्थापन केलेल्या चार मठांपैकी जोशीमठ हे चार धामचे हिवाळी स्थान आहे.

इतर तीन धाम वर्षभर खुले राहतात, तर बद्रीनाथ धाम दरवर्षी एप्रिल ते ऑक्टोबर दरम्यान फक्त भाविकांच्या दर्शनासाठी खुले राहते.

छोटा चार धाम

भारतातील उत्तराखंड राज्यातील चार प्राचीन तीर्थस्थळांच्या आणखी एका सर्किटला चार धाम स्थळांच्या या मोठ्या सर्किटपेक्षा वेगळे करण्यासाठी छोटा चार धाम असे संबोधले जाते. त्यात यमुनोत्री, गंगोत्री, केदारनाथ आणि बद्रीनाथ यांचा समावेश आहे. छोटा चार धाम मंदिरांची मंदिरे एप्रिलच्या शेवटच्या आठवड्यापासून मे महिन्याच्या पहिल्या आठवड्यापर्यंत उघडतील आणि ऑक्टोबरच्या शेवटच्या आठवड्यापासून नोव्हेंबरच्या पहिल्या आठवड्यापर्यंत बंद होतील. उखीमठ येथील उखीमठ मंदिराचे मुख्य पुजारी दरवर्षी पवित्र शास्त्र आणि पंचांगांच्या वतीने चार धाम मंदिरांच्या उघडण्याच्या आणि बंद होण्याच्या तारखा जाहीर करतात. पांडवांनी स्वर्गात जाण्याचा हा मार्ग निवडला असल्याने छोटा चार धामची मंदिरे सर्वात आदरणीय पवित्र यात्रा मानली जातात.

हिवाळी चार धाम

उत्तराखंड सरकार ऑफ-सीझनमध्ये पर्यटनाला चालना देण्यासाठी 'हिवाळी चार धाम' उपक्रमाला प्रोत्साहन देत आहे. हिवाळ्यात, पारंपारिक छोटा चार धाम बंद केले जातात आणि देवतांना पूजेसाठी जवळच्या गावांमध्ये स्थलांतरित केले जाते. हिवाळी चार धाम हे मुख्य धाममधील देवतांचे हिवाळी निवासस्थान आहेत: केदारनाथसाठी उखीमठमधील ओंकारेश्वर मंदिर, बद्रीनाथसाठी चमोलीमधील पांडुकेश्वर, गंगोत्री धामसाठी उत्तरकाशीमधील मुखबा आणि यमुनोत्रीसाठी खरसाली.

अन्य मठ

• दक्षिणेला कांची मठ