Jump to content

"श्रावण" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
Content deleted Content added
विस्तार साचा काढला
(चर्चा | योगदान)
No edit summary
ओळ १: ओळ १:
'''श्रावण''' महिना हा हिंदू [[पंचांग]]ानुसार आणि [[भारतीय सौर दिनदर्शिका|भारतीय सौर दिनदर्शिके]]नुसार पाचवा महिना आहे. या महिन्याच्या [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]ला चंद्र श्रवण नक्षत्रात असतो, त्यावरून या महिन्याला श्रावण असे नाव मिळाले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|शीर्षक=भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=मार्च २०१०|isbn=|location=पुणे|pages=४५६}}</ref>
'''श्रावण''' महिना हा हिंदू [[पंचांग]]ानुसार आणि [[भारतीय सौर दिनदर्शिका|भारतीय सौर दिनदर्शिके]]नुसार पाचवा महिना आहे. या महिन्याच्या [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]ला चंद्र श्रवण नक्षत्रात असतो, त्यावरून या महिन्याला श्रावण असे नाव मिळाले आहे.<ref>{{स्रोत पुस्तक|शीर्षक=भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ|year=मार्च २०१०|isbn=|location=पुणे|pages=४५६}}</ref>
श्रावण महिन्याला सर्व व्रतांचा सणांचा राजा म्हटले जाते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=g6FsB3psOTIC&pg=PA640&dq=auspicious+month+of+shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiC67fg9dTcAhXBfSsKHcjfARsQ6AEIPTAE#v=onepage&q=auspicious%20month%20of%20shravan&f=false|title=The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Volume 2|last=Ph.D|first=James G. Lochtefeld|date=2001-12-15|publisher=The Rosen Publishing Group, Inc|isbn=9780823931804|language=en}}</ref> श्रावण महिन्यातील प्रत्येक वारी कोणत्या ना कोणत्या देवतेची पूजा वा व्रत करण्याची हिंदू आणि जैन धर्मियांची परंपरा आहे.
श्रावण महिन्याला सर्व व्रतांचा सणांचा राजा म्हटले जाते.<ref name=":0">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=g6FsB3psOTIC&pg=PA640&dq=auspicious+month+of+shravan&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiC67fg9dTcAhXBfSsKHcjfARsQ6AEIPTAE#v=onepage&q=auspicious%20month%20of%20shravan&f=false|title=The Illustrated Encyclopoedia of Hinduism, Volume 2|last=Ph.D|first=James G. Lochtefeld|date=2001-12-15|publisher=The Rosen Publishing Group, Inc|isbn=9780823931804|language=en}}</ref> श्रावण महिन्यातील प्रत्येक वारी कोणत्या ना कोणत्या देवतेची पूजा वा व्रत करण्याची हिंदू आणि जैन धर्मियांची परंपरा आहे.
या विशिष्ट महिन्यात केल्या जाणा-या शंकराच्या उपासनेला हिंदू धर्मात विशेष महत्व आहे.<ref name=":0" />
या विशिष्ट महिन्यात केल्या जाणाऱ्या शंकराच्या उपासनेला हिंदू धर्मात विशेष महत्त्व आहे.<ref name=":0" />

श्रावणाला हिंदीत सावन म्हणतात.


==साहित्यात==
==साहित्यात==
ओळ ३७: ओळ ३९:
व्रत म्हणजे व्रतवैकल्ये! वैकल्यांचा अर्थ विकलता ! म्हणजे बारीक होणे. स्वार्थ व परमार्थ साधणारे हे व्रत आहे . <ref>लेखक- य .शं. लेले (लेखक हे धर्मशास्राचे अभ्यासक असून त्यांच्या अभ्यासातून त्यांनी त्यांचे विचार मांडले आहेत.) विवेक २६ ऑगस्ट २००७</ref>
व्रत म्हणजे व्रतवैकल्ये! वैकल्यांचा अर्थ विकलता ! म्हणजे बारीक होणे. स्वार्थ व परमार्थ साधणारे हे व्रत आहे . <ref>लेखक- य .शं. लेले (लेखक हे धर्मशास्राचे अभ्यासक असून त्यांच्या अभ्यासातून त्यांनी त्यांचे विचार मांडले आहेत.) विवेक २६ ऑगस्ट २००७</ref>


सोमवार- श्रावणातील सोमवारी शंकराची पूजा व उपासना करण्याची पद्धत आहे.नवविवाहित वधू लग्नानंतर पाच वर्षेपर्यंत श्रावणातल्या दर सोमवारी शिवामूठ वाहतात. मूठभर तांदूळ व तीळ, मूग, जवस, व सातूची शिवामूठ एकेका सोमवारी एकेक याप्रमाणे शिवाला वाहतात.<br>
सोमवार- श्रावणातील सोमवारी शंकराची पूजा व उपासना करण्याची पद्धत आहे. नवविवाहित वधू लग्नानंतर पाच वर्षेपर्यंत श्रावणातल्या दर सोमवारी शिवामूठ वाहतात. मूठभर तांदूळ व तीळ, मूग, जवस, व सातूची शिवामूठ एकेका सोमवारी एकेक याप्रमाणे शिवाला वाहतात.<br>


मंगळवार-नवविवाहित स्त्रिया श्रावणात दर मंगळवारी शिव मंगळागौरीची पूजा करतात. <br>
मंगळवार-नवविवाहित स्त्रिया श्रावणात दर मंगळवारी शिव मंगळागौरीची पूजा करतात. पहिली पाच वर्षे मंगळागौर केल्यानंतर नंतरच्या एखाद्या वर्षी उद्यापन करतात. <br>


बुधवार- बुधाची पूजा <br>
बुधवार- बुधाची पूजा <br>
ओळ ४५: ओळ ४७:
गुरुवार- बृहस्पती पूजा <br>
गुरुवार- बृहस्पती पूजा <br>


शुक्रवार - जिवती देवीचे पूजन , पुरणाच्या दिव्यांनी अपत्यांना ओवाळणे,आणि हळदी-कुंकू करण्याचीही प्रथा आहे.<br>
शुक्रवार - जिवती देवीचे पूजन, पुरणाच्या दिव्यांनी अपत्यांना ओवाळणे आणि हळदी-कुंकू करण्याचीही प्रथा आहे.<br>


शनिवार- ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मण यांचे पूजन<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोष खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref><br>
शनिवार- ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मण यांचे पूजन<ref>{{स्रोत पुस्तक|title=भारतीय संस्कृती कोष खंड नववा|last=जोशी|first=महादेवशास्त्री|publisher=|year=|isbn=|location=|pages=}}</ref><br>
ओळ ५२: ओळ ५४:


सत्यनारायण पूजा - श्रावण महिन्यात [[सत्यनारायण पूजा]] करण्याची पद्धती गेल्या काही वर्षांपासून प्रचलित झालेली आहे असे दिसून येते.
सत्यनारायण पूजा - श्रावण महिन्यात [[सत्यनारायण पूजा]] करण्याची पद्धती गेल्या काही वर्षांपासून प्रचलित झालेली आहे असे दिसून येते.
दान -


दान-
श्रावण हा चातुर्मासातील श्रेष्ठ मास मानला जात असल्याने कित्येक धनिक लोक प्रतिपदेपासून अमावास्येपर्यंत ब्राह्मणांना व गोर गरिबांना भोजन देतात.देवस्थानातही या महिन्यात कथापुराणादी कार्यक्रम ठेवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref>
श्रावण हा चातुर्मासातील श्रेष्ठ मास मानला जात असल्याने कित्येक धनिक लोक प्रतिपदेपासून अमावास्येपर्यंत ब्राह्मणांना व गोर गरिबांना भोजन देतात.देवस्थानातही या महिन्यात कथापुराणादी कार्यक्रम ठेवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref>


ओळ ६०: ओळ ६०:


==[[भारत]]ात अन्य ठिकाणी==
==[[भारत]]ात अन्य ठिकाणी==
[[उत्तर भारत]]ात या महिन्यात झुलन यात्रा,रक्षाबंधन, जन्माष्टमी व नंदोत्सव हे उत्सव विशेष महत्त्वाचे मानतात. झुलन जत्रा हा दोलोत्सव आहे. [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]च्या दिवशी [[राधा]] व [[कृष्ण]] यांना हिंदोळ्यावर बसवून झोके देतात व स्त्रिया त्यांच्यासंबंधी गीते गातात. हा उत्सव एकादशी पासून पौर्णिमेपर्यंत चालतो. कृष्ण जन्माच्या दुसऱ्या दिवशी नंदोत्सव करतात. नंदाला पुत्र झाला असे समजून या दिवशी हळदी-कुंकू मिसळलेले पाणी पिचकारीने उडवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा</ref>
[[उत्तर भारत]]ात या महिन्यात झुलन यात्रा, रक्षाबंधन, जन्माष्टमी व नंदोत्सव हे उत्सव विशेष महत्त्वाचे मानतात. झुलन जत्रा हा दोलोत्सव आहे. [[पौर्णिमा|पौर्णिमे]]च्या दिवशी [[राधा]] व [[कृष्ण]] यांना हिंदोळ्यावर बसवून झोके देतात व स्त्रिया त्यांच्यासंबंधी गीते गातात. हा उत्सव एकादशी पासून पौर्णिमेपर्यंत चालतो. कृष्ण जन्माच्या दुसऱ्या दिवशी नंदोत्सव करतात. नंदाला पुत्र झाला असे समजून या दिवशी हळदी-कुंकू मिसळलेले पाणी पिचकारीने उडवतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा</ref>


==चित्रदालन==
==चित्रदालन==

२१:३१, १८ जून २०१९ ची आवृत्ती

श्रावण महिना हा हिंदू पंचांगानुसार आणि भारतीय सौर दिनदर्शिकेनुसार पाचवा महिना आहे. या महिन्याच्या पौर्णिमेला चंद्र श्रवण नक्षत्रात असतो, त्यावरून या महिन्याला श्रावण असे नाव मिळाले आहे.[] श्रावण महिन्याला सर्व व्रतांचा सणांचा राजा म्हटले जाते.[] श्रावण महिन्यातील प्रत्येक वारी कोणत्या ना कोणत्या देवतेची पूजा वा व्रत करण्याची हिंदू आणि जैन धर्मियांची परंपरा आहे. या विशिष्ट महिन्यात केल्या जाणाऱ्या शंकराच्या उपासनेला हिंदू धर्मात विशेष महत्त्व आहे.[]

श्रावणाला हिंदीत सावन म्हणतात.

साहित्यात

" श्रावण मासी, हर्ष मानसी, हिरवळ दाटे चोहीकडे " या बालकवी यांच्या कवितेत श्रावण मासाचे वर्णन आले आहे.

श्रावण महिन्यातील सण

  • श्रावण शुद्ध पंचमी-

मुख्य पान : [[नागपंचमी|नागपंचमी]]

या दिवशी नागांची पूजा करण्याची परंपरा भारतीय संस्कृतीत प्रचलित आहे.

  • श्रावण महिन्याच्या शुक्ल पक्षातल्या षष्ठीच्या दिवशी कल्की जयंती असते.
  • श्रावण पौर्णिमा- रक्षाबंधन, नारळी पौर्णिमा.

नारळी पौर्णिमा' हा सण हिंदू महिन्यांपैकी श्रावण महिन्यातील पौर्णिमेच्या दिवशी साजरा केला जातो. या दिवशी समुद्रकिनारी राहणारे लोक वरुणदेवते प्रीत्यर्थ समुद्राची पूजा करून त्याला नारळ अर्पण करतात. या दिवशी मासेमारी करणारे महाराष्ट्रातले कोळी व समुद्राशी निगडित असलेल्या व्यवसायांतील इतर लोक समुद्राची पूजा करून त्यास नारळ अर्पण करतात. पावसाळ्यात बंद असलेले मासे पकडणे या दिवसापासून परत सुरू होते. ज्या कुटुंबात रोजच्या खाण्यात नारळ नसतो, त्याही मराठी घरांमधून या दिवशी नारळीभात, नारळाच्या वड्या यांसारखे नारळापासून बनलेले खाद्य पदार्थ बनवतात.

याच दिवशी बहीण भावाच्या हातात राखी बांधते त्यावरून या पौर्णिमेला राखी पौर्णिमा असे म्हणतात. ही पौर्णिमा पोवती पौर्णिमा म्हणूनही ओळखली जाते, कारण या दिवशी सुताची पोवती करून ती विष्णू, शिव, सूर्य इत्यादी देवतांना अर्पण करतात व मग कुटुंबातील स्त्री-पुरुष ती पोवती हातात बांधतात.

याच दिवशी श्रवण नक्षत्र असल्याने ब्राह्मण पुरुष उपाकर्म करून नवीन यज्ञोपवीत धारण करतात. या विधीला श्रावणी असे नाव आहे.
श्रावणी ही श्रावण पौर्णिमेलाच करतात असे नाही, श्रावणी हस्त नक्षत्रात चंद्र असताना 'श्रावण शुक्ल पंचमी'लाही असू शकते. पौर्णिमेला चंद्रग्रहण असल्यास श्रावण पौर्णिमेला श्रावणी नक्कीच करत नाहीत. ऋग्वेद्यांची श्रावणी, यजुर्वेद्यांची श्रावणी, तैत्तिरीय शाखा व तिच्या अंतर्गत येणाऱ्या हिरण्यकेशी उपशाखेच्या ब्राह्मणांची श्रावणी या वेगवेगळ्या दिवशी असू शकतात.

श्रावण महिन्यात लागोपाठच्या दोन दिवशी पौर्णिमा असेल, तर पहिल्या दिवशी नारळी पौर्णिमा आणि दुसऱ्या दिवशी राखी पौर्णिमा असते.

श्रावण वद्य अष्टमीला श्रीकृष्ण जन्माष्टमी असे म्हणतात, कारण या दिवशी श्रीकृष्णाचा जन्म झाला. या दिवशी भाविक स्त्रीपुरुष उपवास करतात व कृष्ण जन्माचा सोहळा करतात. श्रावण वद्य नवमी या दिवशी बालगोपाल गोपाळकाला किंवा दहीहंडी साजरी करतात.

  • पिठोरी अमावास्या/ पोळा

या महिन्यातील अमावास्येला पिठोरी अमावास्या असे नाव आहे. संततीच्या प्राप्तीसाठी सौभाग्यवती स्त्रिया पिठोरी व्रत करतात. याच दिवशी काही ठिकाणी शेतकरी पोळा नावाचा सण साजरा करतात. हा सण बैलांसंबंधी असून, या दिवशी बैलांना शृंगारून त्यांची मिरवणूक काढतात.[]

व्रते

व्रत म्हणजे व्रतवैकल्ये! वैकल्यांचा अर्थ विकलता ! म्हणजे बारीक होणे. स्वार्थ व परमार्थ साधणारे हे व्रत आहे . []

सोमवार- श्रावणातील सोमवारी शंकराची पूजा व उपासना करण्याची पद्धत आहे. नवविवाहित वधू लग्नानंतर पाच वर्षेपर्यंत श्रावणातल्या दर सोमवारी शिवामूठ वाहतात. मूठभर तांदूळ व तीळ, मूग, जवस, व सातूची शिवामूठ एकेका सोमवारी एकेक याप्रमाणे शिवाला वाहतात.

मंगळवार-नवविवाहित स्त्रिया श्रावणात दर मंगळवारी शिव मंगळागौरीची पूजा करतात. पहिली पाच वर्षे मंगळागौर केल्यानंतर नंतरच्या एखाद्या वर्षी उद्यापन करतात.

बुधवार- बुधाची पूजा

गुरुवार- बृहस्पती पूजा

शुक्रवार - जिवती देवीचे पूजन, पुरणाच्या दिव्यांनी अपत्यांना ओवाळणे आणि हळदी-कुंकू करण्याचीही प्रथा आहे.

शनिवार- ब्रह्मचारी किंवा ब्राह्मण यांचे पूजन[]

रविवार- आदित्य राणूबाई पूजन

सत्यनारायण पूजा - श्रावण महिन्यात सत्यनारायण पूजा करण्याची पद्धती गेल्या काही वर्षांपासून प्रचलित झालेली आहे असे दिसून येते. दान - श्रावण हा चातुर्मासातील श्रेष्ठ मास मानला जात असल्याने कित्येक धनिक लोक प्रतिपदेपासून अमावास्येपर्यंत ब्राह्मणांना व गोर गरिबांना भोजन देतात.देवस्थानातही या महिन्यात कथापुराणादी कार्यक्रम ठेवतात.[]

भारतात अन्य ठिकाणी

उत्तर भारतात या महिन्यात झुलन यात्रा, रक्षाबंधन, जन्माष्टमी व नंदोत्सव हे उत्सव विशेष महत्त्वाचे मानतात. झुलन जत्रा हा दोलोत्सव आहे. पौर्णिमेच्या दिवशी राधाकृष्ण यांना हिंदोळ्यावर बसवून झोके देतात व स्त्रिया त्यांच्यासंबंधी गीते गातात. हा उत्सव एकादशी पासून पौर्णिमेपर्यंत चालतो. कृष्ण जन्माच्या दुसऱ्या दिवशी नंदोत्सव करतात. नंदाला पुत्र झाला असे समजून या दिवशी हळदी-कुंकू मिसळलेले पाणी पिचकारीने उडवतात.[]

चित्रदालन

संदर्भ व नोंदी

  1. ^ जोशी, महादेवशास्त्री (मार्च २०१०). पुणे: भारतीय संस्कृतिकोश मंडळ. pp. ४५६. Missing or empty |title= (सहाय्य)
  2. ^ a b c Ph.D, James G. Lochtefeld (2001-12-15). The Illustrated Encyclopoedia of Hinduism, Volume 2 (इंग्रजी भाषेत). The Rosen Publishing Group, Inc. ISBN 9780823931804.
  3. ^ भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा
  4. ^ लेखक- य .शं. लेले (लेखक हे धर्मशास्राचे अभ्यासक असून त्यांच्या अभ्यासातून त्यांनी त्यांचे विचार मांडले आहेत.) विवेक २६ ऑगस्ट २००७
  5. ^ जोशी, महादेवशास्त्री. भारतीय संस्कृती कोष खंड नववा.
  6. ^ भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा
  7. ^ भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा
हिंदू पंचांगानुसार बारा महिने
  श्रावण महिना  
शुद्ध पक्ष प्रतिपदा - द्वितीया - तृतीया - चतुर्थी - पंचमी - षष्ठी - सप्तमी - अष्टमी - नवमी - दशमी - एकादशी - द्वादशी - त्रयोदशी - चतुर्दशी - पौर्णिमा
कृष्ण पक्ष प्रतिपदा - द्वितीया - तृतीया - चतुर्थी - पंचमी - षष्ठी - सप्तमी - अष्टमी - नवमी - दशमी - एकादशी - द्वादशी - त्रयोदशी - चतुर्दशी - अमावास्या