भारतामधील निवडणुका
political elections for public offices in India | |||
| माध्यमे अपभारण करा | |||
 विकिपीडिया | |||
| प्रकार | aspect in a geographic region | ||
|---|---|---|---|
| उपवर्ग | निवडणूक | ||
| चा आयाम | निवडणूक | ||
| स्थान | भारत | ||
| भाग |
| ||
| |||
 | |||
भारत ही जगातील सर्वात मोठी लोकशाही आहे.[१]ह्या देशात संसदीय प्रणाली आहे जी भारताच्या संविधानाने परिभाषित केली आहे. ह्यात केंद्र सरकार आणि राज्य सरकारमध्ये शक्ती वितरीत केली आहे.
भारताचे राष्ट्रपती हे देशाचे औपचारिक प्रमुख आहेत. तथापि, भारताचे पंतप्रधान, जे लोकसभेच्या राष्ट्रीय निवडणुकीत बहुमत असलेल्या पक्षाचे किंवा राजकीय आघाडीचे नेता आहे. पंतप्रधान हे भारत सरकारच्या कार्यकारी शाखेचे नेते आहेत. पंतप्रधान हे राष्ट्रपतींचे मुख्य सल्लागार आणि केंद्रीय मंत्री परिषदेचे प्रमुख आहेत.
भारत प्रादेशिकरित्या राज्यांमध्ये (आणि केंद्रशासित प्रदेश) विभागलेला आहे आणि प्रत्येक राज्याचे एक राज्यपाल आहे जे राज्याचे प्रमुख आहे. परंतु कार्यकारी अधिकार मुख्यमंत्र्यांकडे आहे जे प्रादेशिक बहुमत मिळविलेल्या पक्षाचे किंवा राजकीय आघाडीचे नेता आहे.
निवडणूक प्रशासन[संपादन]
निवडणूक आयोग ही भारताची संघराज्य संस्था आहे जी राज्यघटनेच्या तरतुदींनुसार अंमलात आणली गेली आहे. ही भारतातील सर्व निवडणूक प्रक्रियांवर देखरेख आणि प्रशासन करण्यासाठी जबाबदार आहे. कोणत्याही पक्षपात न करता निवडणूका मुक्त आणि निष्पक्ष आहेत याची खात्री करण्यासाठी ही संस्था जबाबदार आहे.[२]
निवडणूकांचे प्रकार[संपादन]
भारतीय प्रजासत्ताकमधील निवडणुकांमध्ये खालील निवडणुकांचा समावेश होतो:
- भारताचे राष्ट्रपती
- भारताचे उपराष्ट्रपती
- राज्यसभा (वरचे सभागृह) आणि लोकसभा (कनिष्ठ सभागृह) मधील संसद सदस्य
- राज्य विधान परिषद सदस्य
- राज्य विधानसभेचे सदस्य (तीन केंद्रशासित प्रदेशांच्या विधानसभांचा समावेश आहे - जम्मू आणि काश्मीर, दिल्ली आणि पुडुचेरी )
- स्थानिक स्वराज्य संस्थांचे सदस्य (महानगरपालिका आणि पंचायती ),
जेव्हा एखाद्या विशिष्ट घटकातील जागाधारकाचा मृत्यू होतो, किंवा राजीनामा दिला जातो किंवा अपात्र ठरवला जातो तेव्हा पोटनिवडणूक घेतली जाते.
संसदीय सार्वत्रिक निवडणूका (लोकसभा)[संपादन]
लोकसभा (हाऊस ऑफ द पीपल) किंवा भारताच्या संसदेच्या कनिष्ठ सभागृहाचे सदस्य भारतातील सर्व प्रौढ (१८+ वय वर्षे) नागरिकांच्या मतदानाद्वारे निवडले जातात. नागरिकांच्या संबंधित मतदारसंघात उभे असलेल्या उमेदवारांच्या गटातून ही निवडणूक होते. प्रत्येक पात्र नागरिक त्यांच्या मतदारसंघातच मतदान करू शकतो. लोकसभा निवडणूकीत जिंकलेल्या उमेदवारांना 'संसद सदस्य' किंवा खासदार म्हटले जाते आणि पाच वर्षे किंवा मंत्रिपरिषदेच्या सल्ल्यानुसार राष्ट्रपतींनी सभा विसर्जित करेपर्यंत त्यांची जागा ठेवली जाते. नवीन कायदे तयार करणे, भारतातील सर्व नागरिकांना प्रभावित करणारे, विद्यमान कायदे काढून टाकणे किंवा सुधारणे या विषयांवर सभागृहाची बैठक नवी दिल्लीतील संसद भवनाच्या लोकसभा चेंबर्समध्ये होते. लोकसभेच्या ५४३ सदस्य निवडण्यासाठी ५ वर्षांतून एकदा निवडणूका होतात.[३]
लोकसभा निवडणूकीचा इतिहास[संपादन]
राज्य विधानसभा निवडणूका[संपादन]
राज्य विधानसभेचे सदस्य, त्यांच्या संबंधित मतदारसंघात उभे असलेल्या उमेदवारांच्या गटातून थेट मतदानाद्वारे निवडले जातात. भारतातील प्रत्येक प्रौढ नागरिक त्यांच्या मतदारसंघातच मतदान करू शकतो. राज्य विधानसभेच्या निवडणुका जिंकणाऱ्या उमेदवारांना 'मेंबर ऑफ लेजिस्लेटिव्ह असेंब्ली' (एमएलए) किंवा आमदार म्हटले जाते.
| राज्य / केंद्रशासित प्रदेश | १९५० चे दशक | १९६० चे दशक | १९७० चे दशक | १९८० चे दशक | १९९० चे दशक | २००० चे दशक | २०१० चे दशक | २०२० चे दशक |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| आंध्र प्रदेशमधील निवडणुका | १९५५ १९५७ |
१९६२ १९६७ |
१९७२ १९७८ |
१९८३ १९८५ १९८९ |
१९९४ १९९९ |
२००४ २००९ |
२०१४ २०१९ |
२०२४ |
| अरुणाचल प्रदेशमधील निवडणुका | – | – | १९७८ | १९८० १९८४ |
१९९० १९९५ १९९९ |
२००४ २००९ |
२०१४ २०१९ |
२०२४ |
| आसाममधील निवडणुका | १९५२ १९५७ |
१९६२ १९६७ |
१९७२ १९७८ |
१९८३ १९८५ |
१९९१ १९९६ |
२००१ २००६ |
२०११ २०१६ |
२०२१ |
| BR | 1952 1957 |
1962 1967 1969 |
1972 1977 |
1980 1985 |
1990 1995 |
2000 2005 (Feb) 2005 (Oct) |
2010 2015 |
2020
2025 |
| CG | State didn't exist. Was part of MP. (Established in 2000) | 2003 2008 |
2013 2018 |
2023 | ||||
| DL | 1952 | – | – | – | 1993 1998 |
2003 2008 |
2013 2015 |
2020
2025 |
| GA | – | 1963 1967 |
1972 1977 |
1980 1984 1989 |
1994 1999 |
2002 2007 |
2012 2017 |
2022 |
| GJ | – | 1962 1967 |
1972 1975 |
1980 1985 |
1990 1995 1998 |
2002 2007 |
2012 2017 |
2022 |
| HR | – | 1967 1968 |
1972 1977 |
1982 1987 |
1991 1996 |
2000 2005 2009 |
2014 2019 |
2024 |
| HP | 1952 |
1967 | 1972 1977 |
1985 |
1990 1993 1998 |
2003 2007 |
2012 2017 |
2022 |
| JK | 1951 1957 |
1962 1967 |
1972 1977 |
1983 1987 |
1996 | 2002 2008 |
2014 | 2024 (expected) |
| JH | State didn't exist. Was part of Bihar. (Established in 2000) | 2005 2009 |
2014 2019 |
2024 | ||||
| KA | Mysore 1952 Mysore 1957 |
Mysore 1962 Mysore 1967 |
Mysore 1972 1978 |
1983 1985 1989 |
1994 1999 |
2004 2008 |
2013 2018 |
2023 |
| KL | 1952 Thiru-Kochi 1954 Thiru-Kochi 1957 |
1960 1965 1967 |
1970 1977 |
1980 1982 1987 |
1991 1996 |
2001 2006 |
2011 2016 |
2021 |
| मध्य प्रदेशमधील निवडणूका | Bhopal 1952 MB 1952 MP 1952 VP 1952 1957 |
1967 | 1972 1977 |
1980 1985 |
1990 1993 1998 |
2003 2008 |
२०१३ २०१८ |
२०२३ |
| महाराष्ट्रामधील निवडणूका | – | १९६२ १९६७ |
१९७२ १९७८ |
१९८० १९८५ |
१९९० १९९५ १९९९ |
२००४ २००९ |
२०१४ २०१९ |
२०२४ |
| MN | – | 1967 | 1972 1974 |
1980 1984 |
1990 1995 |
2000 2002 2007 |
2012 2017 |
2022 |
| ML | – | – | 1972 1978 |
1983 1988 |
1993 1998 |
2003 2008 |
2013 2018 |
2023 |
| MZ | – | – | 1972 1978 1979 |
1984 1987 1989 |
1993 1998 |
2003 2008 |
2013 2018 |
2023 |
| NL | – | 1964 1969 |
1974 1977 |
1982 1987 1989 |
1993 1998 |
2003 2008 |
2013 2018 |
2023 |
| OR | 1952 1957 |
1961 1967 |
1971 1974 1977 |
1980 1985 |
1990 1995 |
2000 2004 2009 |
2014 2019 |
2024 |
| PB | 1952 1957 |
1962 1967 1969 |
1972 1977 |
1980 1985 |
1992 1997 |
2002 2007 |
2012 २०१७ |
२०२२ |
| PY | – | 1964 1969 |
1974 1977 |
1980 1985 |
1990 1991 1996 |
2001 2006 |
2011 2016 |
2021 |
| RJ | 1952 1957 |
1962 1967 |
1972 1977 |
1980 1985 |
1990 1993 1998 |
2003
2008 2013 |
2018 | 2023 |
| SK | – | – | 1979 | 1985 1989 |
1994 1999 |
2004 2009 |
2014 | 2024 |
| TN | MS 1952 MS 1957 |
MS 1962 MS 1967 |
1971 1977 |
1980 1984 1989 |
1991 1996 |
2001 2006 |
२०११ २०१६ |
२०२१ |
| तेलंगणामधील निवडणूका | १९५२ (हैद्रबाद) | राज्य स्थापना २०१४ साली झाली. | २०१४ २०१८ |
२०२३ | ||||
| त्रिपुरामधील निवडणूका[८] | – | १९६७ | १९७२ १९७७ |
१९८३ १९८८ |
१९९३ १९९८ |
२००३ २००८ |
२०१३ २०१८ |
२०२३ |
| उत्तर प्रदेशमधील निवडणूका | १९५१ १९५२ १९५७ |
१९६२ १९६७ १९६९ |
१९७४ १९७७ |
१९८० १९८५ १९८९ |
१९९१ १९९३ १९९६ |
२००२ २००७ |
२०१२ २०१७ |
२०२२ |
| उत्तराखंडमधील निवडणूका | राज्य स्थापना २००० साली झाली. | २००२ २००७ |
२०१२ २०१७ |
२०२२ | ||||
| पश्चिम बंगालमधील निवडणूका | १९५२ १९५७ |
१९६२ १९६७ १९६९ |
१९७१ १९७२ १९७७ |
१९८२ १९८७ |
१९९१ १९९६ |
२००१ २००६ |
२०११ २०१६ |
२०२१ |
राज्यसभा निवडणूका[संपादन]
राज्यसभा, हे भारताच्या संसदेचे वरचे सभागृह आहे. ह्याचे उमेदवार थेट नागरिकांद्वारे निवडले जात नाहीत, परंतु विधानसभेच्या सदस्यांद्वारे निवडले जातात. १२ सदस्य हे भारताचे राष्ट्रपती नामनिर्देशित करू शकतात जे कला, साहित्य, विज्ञान आणि सामाजिक सेवांमधील योगदानासाठी उल्लेखनीय आहे. राज्यसभेतील संसद सदस्यांना सहा वर्षांचा कार्यकाळ मिळतो. दर दोन वर्षांनी एक तृतीयांश सदस्य निवडले जातात. एखादे विधेयक कायदा होण्यापूर्वी राज्यसभा द्वितीय-स्तरीय पुनरावलोकन संस्था म्हणून काम करते. [९]
निवडणूक प्रक्रिया[संपादन]
उमेदवारांनी त्यांचे उमेदवारी अर्ज निवडणूक आयोगाकडे दाखल करणे आवश्यक आहे. त्यानंतर उमेदवारांची यादी प्रसिद्ध केली जाते. कोणत्याही पक्षाला प्रचारासाठी सरकारी संसाधने वापरण्याची परवानगी नाही. सरकार निवडणुकीच्या काळात प्रकल्प सुरू करू शकत नाही. मतदानाच्या दोन दिवस आधी संध्याकाळी ६.०० वाजता प्रचार संपतो.
सकाळी ७.०० ते सायंकाळी ६.०० या वेळेत मतदान असते. (काही प्रदेशांसाठी, ही वेळ वेगळी असू शकते.) प्रत्येक जिल्ह्याचे जिल्हाधिकारी मतदानाची जबाबदारी घेतात. मतदान केंद्रांवर मतदान अधिकारी म्हणून सरकारी कर्मचारी कार्यरत आहेत. निवडणुकीतील फसवणूक रोखण्यासाठी मतपेटीऐवजी इलेक्ट्रॉनिक व्होटिंग मशिन्सचा (ईव्हीएम) वापर केला जात आहे. नागरिकांनी मत दिल्यानंतर त्याच्या डाव्या हाताच्या तर्जनीला शाईने चिन्हांकित केले जाते. ही प्रथा १९६२ मध्ये सुरू करण्यात आली.
घरबसल्या मतदान[संपादन]
भारताच्या निवडणूक आयोगाने ८० वर्षे आणि त्याहून अधिक वयाच्या व्यक्तींना आणि शारीरिक समस्या असलेल्यांना मतपत्रिका वापरून घरी मतदान करण्याची परवानगी दिली आहे.[१०] या सुविधेचा लाभ घेण्यासाठी, पात्र व्यक्तींनी नियुक्त केलेल्या बूथ-स्तरीय अधिकाऱ्याकडे निवडणुकीच्या तारखेच्या किमान १० दिवस अगोदर नोंदणी करणे आवश्यक आहे.[११]
संदर्भ[संपादन]
- ^ Richetta, Cécile; Harbers, Imke; van Wingerden, Enrike (2023). "The subnational electoral coercion in India (SECI) data set, 1985–2015". Electoral Studies. 85. doi:10.1016/j.electstud.2023.102662. ISSN 0261-3794.
- ^ "The Election Commission of India: Guardian of Democratic Integrity". IndiaFocus News.
- ^ "Terms of the Houses". Election Commission of India. 19 February 2020 रोजी पाहिले.
- ^ "Lok Sabha Election Results 1951-2004". Election Commission of India. 5 April 2021 रोजी पाहिले.
- ^ "Lok Sabha Election Results 2009". Election Commission of India. 5 April 2021 रोजी पाहिले.
- ^ "General Election 2014". Election Commission of India. Archived from the original on Apr 15, 2021. 5 April 2021 रोजी पाहिले.
- ^ "General Election 2019 (Including Vellore PC)". Election Commission of India. Archived from the original on Jul 24, 2021. 5 April 2021 रोजी पाहिले.
- ^ "43. India/Tripura (1949-present)". University of Central Arkansas. 28 February 2022 रोजी पाहिले.
- ^ "Rajya Sabha Election 2017: Here Is How Members Are Elected To Upper House". NDTV.com. 29 April 2019 रोजी पाहिले.
- ^ "EC provides facility to voters above 80 years of age & Divyanga to vote from home". News On AIR - News Services Division. 13 November 2023. 13 November 2023 रोजी पाहिले.
- ^ Ayub, Jamal (8 November 2023). "Vote From Home: Madhya Pradesh Polling Stations Come To The Doorstep For Elderly & Disabled". The Times of India. 13 November 2023 रोजी पाहिले.