गुरु-शिष्य परंपरा

पारंपारिक गुरु-शिष्य संबंध. वॉटर कलर, पंजाब हिल्स, भारत, १७४०.

गुरु-शिष्य परंपरा ही हिंदू, जैन, शीख आणि बौद्ध ( तिबेटी आणि झेन परंपरांसह) या मूळ भारतीय धर्मांमधील गुरू आणि शिष्यांची परंपरा आहे. प्रत्येक परंपरा एका विशिष्ट संप्रदायाशी संबंधित आहे, आणि शिकवण्यासाठी त्यांचे स्वतःचे गुरुकुल असू शकतात, जे आखाडे, गोम्पा, मठ, विहार किंवा मंदिरांवर आधारित असू शकतात. ही आध्यात्मिक संबंध आणि मार्गदर्शनाची परंपरा आहे जिथे शिकवणी गुरु, शिक्षक किंवा लामा यांच्याकडून शिष्य, श्रमण (साधक) किंवाचेला (अनुयायी) यांना औपचारिक दीक्षेनंतर दिली जाते. असे ज्ञान, मग ते अगामिक, आध्यात्मिक, शास्त्रोक्त, स्थापत्य, संगीत, कला किंवा मार्शल आर्ट्स असो, हे गुरू आणि शिष्य यांच्यातील विकसित नातेसंबंधातून दिले जाते.

असे मानले जाते की गुरूंच्या प्रामाणिकपणावर आणि विद्यार्थ्याचा आदर, बांधिलकी, भक्ती आणि आज्ञाधारकतेवर आधारित हे नाते सूक्ष्म किंवा प्रगत ज्ञान पोहोचवण्याचा सर्वोत्तम मार्ग आहे. विद्यार्थ्याला अखेरीस गुरूंनी मूर्त स्वरूप दिलेले ज्ञान प्राप्त होते.

संदर्भ[संपादन]

ब च सं हिंदू धर्म
श्रुति	ऋग्वेद • यजुर्वेद • सामवेद • अथर्ववेद • उपनिषद •
स्मृति	इतिहास (रामायण • महाभारत • भगवद्गीता) • आगम (तंत्र • यंत्र) • पुराण • सूत्र • वेदान्त
संकल्पना	अवतार • आत्मा • ब्राह्मण • कोसस • धर्म • कर्म • मोक्ष • माया • इष्ट-देव • मूर्ति • पुनर्जन्म • संसार • तत्त्व • त्रिमूर्ती • कतुर्थ • गुरु
तत्त्वज्ञान	मान्यता • प्राचीन हिंदू धर्म • सांख्य • न्याय • वैशेषिक • योग • मीमांसा • वेदान्त • तंत्र • भक्ती
परंपरा	ज्योतिष • आयुर्वेद • आरती • भजन • दर्शन • दीक्षा • मंत्र • पूजा • सत्संग • स्तोत्र • विवाह • यज्ञ
गुरु	शंकर • रामानुज • मध्व • रामकृष्ण • शारदा देवी • विवेकानंद • नारायण गुरु • अरबिन्दो • रमण महर्षी • चैतन्य महाप्रभू • शिवानंद • चिन्‍मयानंद • स्वामीनारायण • तुकाराम • प्रभुपाद • लोकनाथ ब्रह्मचारी • जलाराम
विभाजन	वैष्णव • शैव • शक्ति • स्मृति • हिंदू पुनरुत्थान
दैवते	हिंदू दैवते • हिंदू मिथकशास्त्र
युग	सत्य • त्रेता • द्वापार • कलि
चातुर्वर्ण्य	ब्राह्मण • क्षत्रिय • वैश्य • शूद्र