अध्यात्म

काळ आणि जड विश्व यांच्या पलीकडे असलेल्या आत्मतत्त्वाचा अभ्यास करणारे शास्त्र. या विश्वात. हे दृष्य विश्व पंचमहाभूतांचे आहे. १) पृथ्वी, २) आप (पाणी), ३) तेज (उष्णता), ४) वायू, व ५) आकाश, या पंचभौतिक प्रकृतीत तीन गुण १) सत्व, २) रज आणि ३) तम यांची मिळून अष्टधाप्रकृती निर्माण झाली व ती ब्रम्हस्वरूपात विलसली. प्रत्येक प्राणीमात्रांचे शरीर हे ह्या अष्टधाप्रकृतीने बनलेले आहे. त्याच अष्टधाप्रकृतीचा विस्तार केला तर अनेक तत्वे निर्माण झालेली दिसतील. ही झाला जडवस्तु जी डोळ्यानां दिसते तिचा अभ्यास व जे अनंत ब्रम्हांडी, जो परमात्मा जो अनेक वर्षे तपश्चर्या करूनही समजत नाही; जो अदृष्य आहे; पण त्याच्याच सत्तेने हे जग चालते; तो ब्रह्मांडनायक परमात्मा, ईश्वर, भगवान; जो चराचरात भरला आहे; जो प्रत्येक प्राणीमात्रांच्या ह्रदयात विराजमान आहे; त्याचा अभ्यास म्हणजेच अध्यात्म होय.

अध्यात्म या संबोधात आद्य+आत्मन् अशी दोन पदे आलेली दिसतात. यातील 'आद्य' म्हणजे आधीचा व 'आत्मन्' म्हणजे आत्मा. अध्यात्म या शब्दाची फोड अधि म्हणजे शरीर व त्यात वास असणाऱ्याचे अयन करणे म्हणजे शिकणे ते अध्यात्म. अध्यात्म म्हणजे आपल्या आत्माचे ध्यान करणे.

माणसाला माणूस बनवणे, दैनंदिन जीवनात होनाऱ्या कष्टापासून मुक्ती करून आनंदमयी जीवनाचा आरंभ करणे हे अध्यात्माचे उद्दिष्ट आहे. आजकाल आपल्याला असे लोक भेटतात खास करून खेडेगावात जे सांगतात कि अध्यात्म म्हणजे कोणत्याही एका देवाचं नाव घेणे आणि आपल्या दैनंदिन जीवनात कुठेही त्याचा उपयोग न करता फक्त थोडासा वेळ आध्यात्मिक पुस्तक वाचणे. अध्यात्माचा चुकीच्या पद्धतीने वापर करून मनःशांती करण्याचा हा एक ढोंगीपणा आहे. माणसाचे एक तर संपूर्ण जीवनच आध्यात्मिक होईल नाही तर काहीही बदल घडणार नाही.