"नर्मदा नदी" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

नर्मदा
	जबलपूर, मध्य प्रदेश येथील नर्मदेकाठचा 'झाशी घाट'
उगम	अमरकंटक
मुख	अरबी समुद्र
पाणलोट क्षेत्रामधील देश	भारत (मध्य प्रदेश, महाराष्ट्र, गुजरात)
लांबी	१,३१२ किमी (८१५ मैल)
उगम स्थान उंची	९०० मी (३,००० फूट)
पाणलोट क्षेत्राचे क्षेत्रफळ	१,००,०००
धरणे	सरदार सरोवर धरण(केवडिया कॉलोनी)

इतिहास न्याहाळा

← मागील फरक पुढील फरक →

Content deleted Content added

दृश्यविकिमजकूर

Inline

१५:०९, १७ जुलै २०११ ची आवृत्ती

नर्मदा नदी भारतातील प्रमुख नद्यांपैकी एक आहे. ही नदी भारताच्या मध्य प्रदेश (१०७७ कि.मी) , महाराष्ट्र (७६ कि.मी), गुजरात (१०० कि.मी.) या राज्यांतून वाहते. नर्मदा भारतीय उपखंडातील पाचव्या क्रमांकाची मोठी नदी असून सर्वांत मोठी पश्चिम वाहिनी नदी आहे. (इतर पश्चिम वाहिनी मोठ्या नद्या: तापी व मही).

उगम, मार्गक्रमण व मुख

उगम

अमरकंटक (शाडोल जिल्हा, मध्य प्रदेश ) येथील नर्मदाकुंडातुन.

मार्गक्रमण

मुख

भरूच, गुजरातच्या पश्चिमेस खंबायतच्या आखातात.

खोरे

नर्मदेचे खोरे विंध्य व सातपुडा पर्वतरांगांमध्ये (७२°३२' ते ८१°३५' रेखांश व २१°२०' ते २३°४५' अक्षांश) पसरले असून एकूण पाणलोट क्षेत्रफळ ९८७९६ चौरस कि.मी. आहे. यातील ८६% भूभाग मध्य प्रदेशात असून १२% गुजरात व अगदी थोडा (२%) महाराष्ट्रातील नंदुरबार जिल्ह्यात आहे. नर्मदेला तब्बल ४१ उपनद्या येऊन मिळतात. त्यातल्या २२ उपनद्या सातपुड्यातून तर उर्वरित विंध्य पर्वतातून वाहणार्‍या आहेत. ^[१]

नर्मदेचे खोर्‍याचे ढोबळ मानाने पाच भाग पडतात.

वरच्या बाजूचे (उगमाजवळील) डोंगराळ प्रदेश (शाडोल, मंडला, दुर्ग, बालाघाट आणि शिवनी)
वरच्या बाजूचे मैदानी प्रदेश(जबलपूर, नरसिंगपूर, सागर, दामोह, छिंदवाडा, हुशंगाबाद, बैतूल, रायसेन व शिहोर)
मधले पठार (खांडवा, देवास, इंदूर व धार )
खालच्या बाजूचे (मुखाकडील) डोंगराळ प्रदेश (खरगोन, झाबुआ, नंदुरबार, बडौदा)
खालच्या बाजूचे मैदानी प्रदेश (नर्मदा जिल्हा, भरूच जिल्हा)

उपनद्या

सातपुडा

शेर
शक्कर
दुधी
तवा (नर्मदेची सर्वांत मोठी उपनदी)
गंजल

विंध्य

हिरण
लोहार
करम
बारना

पर्यावरण

वनसंपदा

भूविज्ञान

नर्मदेचे खोरे भूदोषामुळे (पृथ्वीचे भूकवच प्रसारण पावतांना तयार झालेला चर) तयार झाले आहे.

सातपुड्याचा उत्तरेकडील उतार व विंध्य पर्वताचा दक्षिणेकडील उतार यांनी नर्मदेचे पाणलोट क्षेत्र तयार झाले आहे. विंध्य पर्वताचे पठार मात्र उत्तर दिशेला झुकलेले असल्याने तेथील पाणी गंगा किंवा यमुना या नद्यांना जाते.

जीवाश्म विज्ञानाच्या दृष्टीने नर्मदेचे खोरे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. नर्मदेच्या खोर्‍यात अनेकदा डायनासोरचे जीवाश्म आढळून आले आहे. (उदा. Titanosaurus indicus आणि Rajasaurus narmadensis.)

मानववंशशास्त्रदृष्ट्या महत्त्व

नर्मदा नदीच्या प्रदेशात असलेले भीमबेटका येथील पूर्वैतिहासिक गुंफाचित्रे आणि मानवी निवासस्थाने (इ.पू. १५०००) संयुक्त राष्ट्र संघटनेने 'जागतिक वारसा स्थळ' म्हणून घोषित केली आहेत.

धरण व कालवे

धार्मिक महत्त्व

गंगा, यमुना, गोदावरी आणि कावेरी प्रमाणेच 'नर्मदा नदी' हिंदू धर्मात पवित्र मानली जाते. उगमापासून ते मुखापर्यंत नर्मदा नदीकाठी अनेक तीर्थक्षेत्रे वसलेली असल्याने नर्मदा प्रदक्षिणेला (नर्मदा परिक्रमा) हिंदू धर्मात महत्त्व प्राप्त झाले आहे.

नर्मदेकाठची मंदिरे (उगमापासून ते मुखापर्यंत, क्रमाने) खालीलप्रमाणे:

अमरकंटक
शुक्लतीर्थ
ओंकारेश्वर
महेश्वर
सिद्धेश्वर्
चौसष्ट योगिनींचे मंदिर
चोवीस अवतारांचे मंदिर
भोजपूरचे शिवमंदिर
भृगु ऋषीचे मंदिर

'नार्मदीय ब्राह्मण' समाज नर्मदेला आपली कुलस्वामिनी मानतो.

पर्यटन

नर्मदेकाठची महत्त्वाची शहरे

मध्य प्रदेश

गुजरात

संदर्भ

^ http://nca.gov.in/nb_geogr.htm

[1] ttp://nca.gov.in/nb_geogr.htm

[१]

@@ ओळ २१: / ओळ २१: @@
 '''नर्मदा नदी''' [[भारत|भारतातील]] प्रमुख नद्यांपैकी एक आहे. ही नदी भारताच्या [[मध्य प्रदेश]] (१०७७ कि.मी) , [[महाराष्ट्र]] (७६ कि.मी), [[गुजरात]] (१०० कि.मी.) या राज्यांतून वाहते.
-नर्मदा भारतीय उपखंडातील पाचव्या क्रमांकाची मोठी नदी असून सर्वांत मोठी पश्चिम वाहिनी नदी आहे.  (इतर पश्चिम वाहिनी नद्या: [[तापी]] व [[माही]]).
+नर्मदा भारतीय उपखंडातील पाचव्या क्रमांकाची मोठी नदी असून सर्वांत मोठी पश्चिम वाहिनी नदी आहे.  (इतर पश्चिम वाहिनी मोठ्या नद्या: [[तापी]] व [[मही]]).
 ==उगम, मार्गक्रमण व मुख==
@@ ओळ ३४: / ओळ ३४: @@
 ===मुख===
-[[भरूच]], [[गुजरात]]च्या पश्चिमेस [[खंबाट]]च्या आखातात.
+[[भरूच]], [[गुजरात]]च्या पश्चिमेस [[खंबायत]]च्या आखातात.
 ==खोरे==
-नर्मदेचे खोरे [[विंध्य]] व [[सातपुडा]] पर्वतरांगांमध्ये (७२°३२' ते ८१°३५' रेखांश व २१°२०' ते २३°४५' अक्षांश) पसरले असून एकूण पाणलोट क्षेत्रफळ ९८७९६ वर्ग कि.मी. आहे. यातील ८६% भूभाग मध्य प्रदेशात असून १२% गुजरात व अगदी थोडा (२%) महाराष्ट्रातील नंदुरबार जिल्ह्यात आहे. नर्मदेला तब्बल ४१ उपनद्या येऊन मिळतात. त्यातल्या २२ उपनद्या सातपुड्यातून तर उर्वरित विंध्य पर्वतातून वाहणार्‍या आहेत.<ref>http://nca.gov.in/nb_geogr.htm</ref>
+नर्मदेचे खोरे [[विंध्य]] व [[सातपुडा]] पर्वतरांगांमध्ये (७२°३२' ते ८१°३५' रेखांश व २१°२०' ते २३°४५' अक्षांश) पसरले असून एकूण पाणलोट क्षेत्रफळ ९८७९६ चौरस कि.मी. आहे. यातील ८६% भूभाग मध्य प्रदेशात असून १२% गुजरात व अगदी थोडा (२%) महाराष्ट्रातील नंदुरबार जिल्ह्यात आहे. नर्मदेला तब्बल ४१ उपनद्या येऊन मिळतात. त्यातल्या २२ उपनद्या सातपुड्यातून तर उर्वरित विंध्य पर्वतातून वाहणार्‍या आहेत. <ref>http://nca.gov.in/nb_geogr.htm</ref>
 नर्मदेचे खोर्‍याचे ढोबळ मानाने पाच भाग पडतात.
 # वरच्या बाजूचे  (उगमाजवळील) डोंगराळ प्रदेश ([[शाडोल]], [[मंडला]], [[दुर्ग]], [[बालाघाट]] आणि [[शिवनी]])
-# वरच्या बाजूचे मैदानी प्रदेश([[जबलपूर]], [[नरसिंगपूर जिल्हा|नरसिंगपूर]], [[सागर]], [[दामोह]], [[छिंदवाडा]], [[होशंगाबाद]], [[बेतुल जिल्हा|बेतुल]], [[रायसेन]] व [[शिहोर]])
+# वरच्या बाजूचे मैदानी प्रदेश([[जबलपूर]], [[नरसिंगपूर जिल्हा|नरसिंगपूर]], [[सागर]], [[दामोह]], [[छिंदवाडा]], [[हुशंगाबाद]], [[बेतुल जिल्हा|बैतूल]], [[रायसेन]] व [[शिहोर]])
 # मधले पठार ([[खांडवा]], [[देवास]], [[इंदूर]] व [[धार]] )
-# खालच्या बाजूचे (मुखाकडील) डोंगराळ प्रदेश ([[खरगोन]], [[झाबुआ]], [[नंदुरबार]], [[वडोदरा]])
+# खालच्या बाजूचे (मुखाकडील) डोंगराळ प्रदेश ([[खरगोन]], [[झाबुआ]], [[नंदुरबार]], [[बडौदा]])
 # खालच्या बाजूचे मैदानी प्रदेश ([[नर्मदा जिल्हा]], [[भरूच]] जिल्हा)
@@ ओळ ७०: / ओळ ७०: @@
 नर्मदेच्या खोर्‍यात अनेकदा डायनासोरचे जीवाश्म आढळून आले आहे. (उदा. Titanosaurus indicus आणि Rajasaurus narmadensis.)
+===मानववंशशास्त्रदृष्ट्या महत्त्व===
-===नृविज्ञान===
-[[भीमबेटका]] येथील पुर्वैतिहासीक गुंफा चित्रे आणि मानवी निवास (इ.पू. १५०००) हे संयुक्त राष्ट्र संघटनेने 'जागतिक वारसा स्थळ' म्हणून घोषित केले आहे.
+नर्मदा नदीच्या प्रदेशात असलेले [[भीमबेटका]] येथील पूर्वैतिहासिक गुंफाचित्रे आणि मानवी निवासस्थाने (इ.पू. १५०००)  संयुक्त राष्ट्र संघटनेने 'जागतिक वारसा स्थळ' म्हणून घोषित केली आहेत.
 ==धरण व कालवे==
@@ ओळ ७८: / ओळ ७८: @@
 [[File:Omkareshwar1.JPG|thumb|right|[[ओंकारेश्वर]] ]]
-*नर्मदेकाठची मंदिरे (उगमापासून ते मुखापर्यंत, क्रमाने) खालील प्रमाणे:
+*नर्मदेकाठची मंदिरे (उगमापासून ते मुखापर्यंत, क्रमाने) खालीलप्रमाणे:
 # [[अमरकंटक]]
 # शुक्लतीर्थ
@@ ओळ ८४: / ओळ ८४: @@
 # महेश्वर
 # सिद्धेश्वर्
-# [[चौसष्ट योगिनी मंदीर]]
+# [[चौसष्ट योगिनींचे मंदिर]]
+# चोवीस अवतारांचे मंदिर
-# चोविस अवतार मंदीर
+# भोजपूरचे शिवमंदिर
-# भोजपूर शिव मंदीर
-# भृगु ऋषी  मंदीर
+# भृगु ऋषीचे मंदिर
-* 'नार्मदिय ब्राह्मण' समाज नर्मदेला आपली कुलस्वामिनी मानतो.
+* 'नार्मदीय ब्राह्मण' समाज नर्मदेला आपली कुलस्वामिनी मानतो.
 ==पर्यटन==
@@ ओळ ९६: / ओळ ९६: @@
 * [[जबलपूर]],
 * [[बरवानी]],
-* [[होशंगाबाद]],
+* [[हुशंगाबाद]],
 * [[हरदा]],
 * [[नर्मदा नगर]],
@@ ओळ १०६: / ओळ १०६: @@
 * [[महेश्वर]]
 === गुजरात ===
-* [[राजपीपळा]],
+* [[राजपिपळा]],
 * [[भरूच]]

ब च सं भारतातील नद्या
प्रमुख नद्या	कावेरी • कृष्णा • गंगा • गोदावरी • झेलम • नर्मदा • ब्रह्मपुत्रा • यमुना • सतलज
मध्यम नद्या	इंद्रायणी • चिनाब • तापी • पंचगंगा• भीमा • मुळा • वैतरणा• सई
छोट्या नद्या	उल्हास • क्षिप्रा • गौतमी • चंद्रभागा • पूर्णा • पैनगंगा • प्रवरा • बिंदुसरा • मंजिरा • मार्कंडेय • मुठा • येळवंडी • वर्धा • वसिष्ठा • वैनगंगा • हरिद्रा • कन्हान • पेंच • वाळकी • कोयना