कृष्णा नदी
 |
कृष्णा नदी हा लेख अपूर्ण आहे आणि पूर्ण करण्यास आपण हातभार लावू शकता. हा लेख संपादित करण्यासाठी येथे टिचकी द्या. |
| कृष्णा | |
|---|---|
श्री शैल्यम, आंध्र प्रदेश येथील कृष्णा नदीने तासलेल्या घळीतून नदीपात्राचे दृश्य
|
|
| उगम | सह्याद्रीमध्ये महाबळेश्वरजवळ |
| पाणलोट क्षेत्रामधील देश | महाराष्ट्र, कर्नाटक, आंध्र प्रदेश |
| लांबी | १,२९० किमी (८०० मैल) |
| उगम स्थान उंची | १,१३६ मी (३,७२७ फूट) |
| पाणलोट क्षेत्राचे क्षेत्रफळ | २.९५ लाख |
| उपनद्या | वेण्णा, कोयना, वारणा, पंचगंगा, तुंगभद्रा, घटप्रभा, |
| धरणे | धोम, अल्लमट्टी, श्रीशैलम, नागर्जुनसागर |
कृष्णा नदी (मराठी: कृष्णा; कन्नड: ಕೃಷ್ಣಾ ನದಿ ; तेलुगू: కృష్ణా నది ;) ही दक्षिणी भारतातून वाहणारी एक प्रमुख नदी आहे. ही नदी महाराष्ट्रातील महाबळेश्वरजवळ उगम पावून सुमारे १,३०० कि.मी. अंतर पार करत आंध्र प्रदेशातील राजमहेंद्री येथे बंगालच्या उपसागराला मिळते. वाटेमध्ये ती कर्‍हाड, औदुंबर, सांगली, नरसोबाच्या वाडीवरून कर्नाटक राज्यात प्रवेश करते. महाराष्ट्र राज्यातील कृष्णा नदीचा प्रवास २८१ कि.मी. आहे.
महाराष्ट्रातून कर्नाटकात गेलेली कृष्णा नदी पुढे पूर्वेकडे आंध्र प्रदेशात जाते. कर्नाटकात कृष्णेला दक्षिणेकडून येणारी घटप्रभा नदी मिळते. आंध्र प्रदेश व कर्नाटकच्या सीमेवर महाराष्ट्रातून येणारी भीमा नदी व कृष्णा यांचा संगम होतो. कृष्णा नदी आंध्र प्रदेशातल्या मच्छलीपट्टणमच्या दक्षिणेस बंगालच्या उपसागराला मिळते. मुखाजवळ तिचा प्रवाह ३ शाखांत विभागला जातो व त्रिभुजप्रदेश निर्माण होतात. कृष्णा नदीच्या खोर्‍याचा आंध्र प्रदेशांतील भाग अधिक विस्तृत व सुपीक आहे. तिच्या उगमाकडील भागात पावसाचा पाणीपुरवठा कमी असल्याने उगमाकडे उन्हाळ्यात पाणी खूप कमी असते.
आंध्र प्रदेशातील नागार्जुन सागर हे कृष्णा नदीवरील मोठे धरण आहे. तुंगभद्रा नदीवरील तुंगभद्रा धरण व कोयना धरण ही तिच्या उपनद्यांवरील मुख्य धरणे आहेत. कृष्णा व गोदावरी यांचे त्रिभुजप्रदेश कालव्यांनी जोडले आहेत.
अनुक्रमणिका
ऐतिहासिक, धार्मिक, आख्यायिका[स्रोत संपादित करा]
स्कंदपुराणामध्ये कृष्णानदीचे माहात्म्य ६० अध्यायांत वर्णन केलेले आहे. त्यामध्ये वाई (वैराजक्षेत्र), लिंब-गोवे, माहुली, कराड, नरसोबाची वाडी (अमरेश्वर), औदुंबर (भुवनेश्वरी) इत्यादी तीर्थक्षेत्रांचे महत्त्व वर्णन केले आहे.[१]
इ.स. सन १२१५ मध्ये यादव राजांनी बांधलेल्या महाबळेश्वराच्या हेमांडपंथी शिवमंदिराजवळ चंद्रराव मोरे यांनी पंचगंगा मंदिर बांधले. त्या देवळाच्या जवळपास कृष्णा, कोयना, वेण्णा, सावित्री, गायत्री या पाच नद्यांचा उगम आहे, असा सर्वसामान्य भाविकांचा समज असतो.[२]
दक्षिणी भारतातील इतर काही ठिकाणांप्रमाणेच कृष्णेच्या खोर्‍यातही अश्मयुगीन अवशेष आढळून आले आहेत.[३]
नदीकाठची शहरे, मानवी वस्ती व संस्कृती[स्रोत संपादित करा]
शहरे[स्रोत संपादित करा]
नदीकाठची गावे[स्रोत संपादित करा]
अथणी, कुरुंदवाड, चिक्कोडी, धनगांव, धोम, नृसिंहवाडी (नरसोबाची वाडी), पसरणी, बहे, माहुली, मेणवली, रायबाग.
कुरुवपुर
साहित्य[स्रोत संपादित करा]
- समर्थ रामदासांनी कृष्णा नदीची आरती लिहिली आहे.
- कृष्णा (लेखक - अरुण करमरकर) : कृष्णा नदीचा उगम, तिचा विकास, तिला मिळणार्‍या नद्या, तिचे विशाल रूप आणि या नदीने सुजलाम्‌, सुफलाम्‌ बनवलेला भूप्रदेश, या नदीवर बांधलेली धरणे, अनेक प्रकल्प, वादग्रस्त ठरलेला कृष्णा खोरे प्रकल्प, नदीच्या पाणीवाटपाचा प्रश्न अशा अनके गोष्टींचा ऊहापोह श्री. करमरकर यांनी आपल्या या छोटेखानी पुस्तकामध्ये केला आहे.
भौगोलिक[स्रोत संपादित करा]
कृष्णा खोर्‍याचे एकूण क्षेत्रफळ ३६८०४८ चौरस. कि.मी. आहे. या एकूण क्षेत्रफळापैकी ६९४२५ चौ. कि.मी. म्हणजे २७ टक्के क्षेत्र महाराष्ट्रात, ११३२७१ चौ. कि.मी. म्हणजे ४४ टक्के क्षेत्र कर्नाटकात तर ७६२५२ चौ. कि.मी. म्हणजे २९ टक्के क्षेत्र आंध्र प्रदेशात आहे.
उपनद्या[स्रोत संपादित करा]
- कृष्णेच्या वारणा, येरळा, माण, अग्रणी व बोर या सांगली जिल्ह्यातून वाहणार्‍या प्रमुख उपनद्या आहेत. त्यांपैकी कृष्णा, वारणा व येरळा नद्या निश्चितपणे पाऊस पडणार्‍या प्रदेशातून वाहतात. कृष्णा ही सातारा जिल्ह्यातून वाहत येणारी नदी असून सांगली जिल्ह्यातील तिचा प्रवाह १३० किमी.चा आहे. ती वाळवा, पलूस व मिरज तालुक्यांतून प्रथम पश्चिमेकडून पूर्वेकडे व त्यानंतर आग्नेय दिशेस वाहते. कृष्णा नदीचे खोरे हा सांगली जिल्ह्यातील सुपीक भाग आहे. या जिल्ह्यातून वाहणार्‍या वारणा, येरळा व अग्रणी या प्रमुख उपनद्यांबरोबरच कासेगाव व पेठ या नद्या आणि कटोरा ओढा, वाळू ओढा व खरा ओढा हे प्रमुख प्रवाह कृष्णेला मिळतात.
- अग्रणी नदी कृणा नदीस अथणी येथे मिळते
- उरमोडी नदी कृष्णा नदीस काशीळ येथे मिळते.
- कोयना नदी कृष्णा नदीस कर्‍हाड येथे मिळते.
- डिंडी नदी कृष्णा नदीस ..... येथे मिळते.
- तुंगभद्रा नदी कृष्णा नदीस संगमेश्वर येथे मिळते.
- दूधगंगा नदी, ही कृष्णा नदीस ..... येथे मिळते.
- पंचगंगा नदी कृष्णा नदीस नरसोबाची वाडी (सांगली जिल्हा) येथे मिळते.
- पालेरू नदी कृष्णा नदीस मुक्तेश्वरपुरम येथे मिळते.
- भीमा नदी कृष्णा नदीस कर्नाटकात मिळते.
- मलप्रभा नदी कृष्णा नदीस कुडाळसंगम येथे मिळते.
- मुशी नदी कृष्णा नदीस वडपल्ली येथे मिळते.
- येरळा नदी कृष्णा नदीस ब्रम्हनाळ. येथे मिळते.
- वारणा नदी कृष्णा नदीस हरिपूर (सांगली जिल्हा) येथे पश्चिमेकडून वारणा नदी मिळते.
- वेण्णा नदी कृष्णा नदीस संगम माहुली येथे मिळते.
जलव्यवस्थापन[स्रोत संपादित करा]
संदर्भ[स्रोत संपादित करा]
- ↑ [१] विदागारातील आवृत्ती
- ↑ जिल्हापरिषद साताराचे संकेतस्थळ
- ↑ इंडियानेटझोन.कॉम हे संकेतस्थळ
पहा[स्रोत संपादित करा]
महाराष्ट्रातील जिल्हावार नद्या
बाह्य दुवे[स्रोत संपादित करा]
- रेन वॉटर हार्वेस्टिंग.कॉम - कृष्णा नदीची माहिती (इंग्रजी मजकूर)
- [कृष्णेचा प्रागैतिहासिक कालखंड इंग्रजी] (मराठी मजकूर)
- [कृष्णेची कालरेषा इंग्रजी] (मराठी मजकूर)
|
|
||||||
|
||||||||||||||
