युधिष्ठिर

द्रौपदीसह सिंहासनावर विराजलेला युधिष्ठिर; भोवती अन्य पांडव (काल्पनिक चित्र)

युधिष्ठिर (IAST: Yudhiṣṭhira) हा महाभारतातील प्रमुख पात्रांपैकी एक आहे. तो पाच पांडव भावांमध्ये सर्वात मोठा आहे. युधिष्ठिराचा नंतर इंद्रप्रस्थचा सम्राट म्हणून राज्याभिषेक करण्यात आला.

लहानपणापासूनच, युधिष्ठिरावर त्याचा काका विदुर आणि आजोबा भीष्म यांचा खूप प्रभाव होता. त्याचा धर्माच्या सद्गुणांवर विश्वास होता. त्याला कृपा आणि द्रोण या दोन योद्धा- ऋषींनी प्रशिक्षण दिले होते. नंतर युधिष्ठिराची हस्तिनापुराचा युवराज म्हणून नियुक्ती करण्यात आली, परंतु त्याची जागा दुर्योधनाने घेतली. कुंतीच्या गैरसमजामुळे, युधिष्ठिर आणि त्याच्या चार भावंडांचा पांचाळाची राजकन्या द्रौपदी हिच्याशी विवाह झाला. युधिष्ठिर आणि दुर्योधन यांच्यातील वारसाहक्क संपवण्यासाठी धृतराष्ट्राने भीष्माच्या विनंतीवरून आपल्या राज्याचे विभाजन केले. पांडूच्या ज्येष्ठ पुत्राला राज्य करण्यासाठी एक नापीक जमीन देण्यात आली होती, जी त्याने नंतर इंद्रप्रस्थ या भव्य शहरामध्ये विकसित केली.

त्याने राजसूय यज्ञ केल्यानंतर, युधिष्ठिरला त्याचा मत्सरी चुलत भाऊ दुर्योधन आणि त्याचा काका शकुनी यांनी जुगार खेळण्यासाठी आमंत्रित केले होते. या खेळात निपुण असलेल्या शकुनीने युधिष्ठिराच्या विरोधात दुर्योधनाचे प्रतिनिधित्व केले आणि त्याचे राज्य, संपत्ती, त्याचे भाऊ, द्रौपदी आणि अगदी स्वतःचे स्वातंत्र्य यांचा जुगार खेळायला लावला. खेळानंतर, पांडव आणि द्रौपदी यांना तेरा वर्षांसाठी वनवासात पाठवण्यात आले, त्यापैकी शेवटच्या वर्षी त्यांना गुप्त राहावे लागले. त्याच्या वनवासात, युधिष्ठिराची त्याच्या आध्यात्मिक वडिलांनी परीक्षा घेतली आणि त्याच्या गुप्त राहण्याच्या वर्षासाठी, युधिष्ठिराने कंकाचा वेश धारण केला आणि मत्स्य राज्याच्या राजाची सेवा केली.

युधिष्ठिर हा कुरुक्षेत्र युद्धातील विजेत्या पांडव गटाचा नेता होता आणि त्याने शल्य सारख्या अनेक पराक्रमी योद्ध्यांना पराभूत केले. महाकाव्याच्या शेवटी, नश्वर शरीर टिकवून ठेवत स्वर्गात जाणारा त्याच्या भावांमध्ये तो एकमेव होता.

जन्म आणि सुरुवातीचे जीवन

एकदा ब्राह्मण ऋषी, किंडमा आणि त्यांची पत्नी जंगलात निसर्गाचा आनंद घेत असताना युधिष्ठिराचे वडील पांडू यांनी त्यांना हरण समजून चुकून त्यांच्यावर गोळी झाडली. मरण्यापूर्वी, किंडमाने राजाला शाप दिला की तो कोणत्याही स्त्रीशी संभोग करतो तेव्हा मरतो. या शापामुळे पांडू बाप होऊ शकला नाही. हत्येसाठी अतिरिक्त प्रायश्चित्त म्हणून, पांडूने हस्तिनापुराच्या सिंहासनाचा त्याग केला आणि त्याचा आंधळा भाऊ धृतराष्ट्र याने राज्याचा ताबा घेतला.

पांडूचा शाप कळल्यानंतर कुंतीने त्याला सांगितले की तो मुलाचा पिता असू शकतो आणि तिला दुर्वास ऋषींचे वरदान सांगितले. मग पांडूने कुंतीला वरदान देण्याची विनंती केली आणि हस्तिनापूरवर राज्य करू शकणारा सत्यवान, ज्ञानी आणि न्याय जाणणारा पुत्र मिळवण्यासाठी धर्माला बोलावण्याची सूचना केली. मे महिन्याच्या पौर्णिमेला (संस्कृत: ज्येष्ठ मासा) पहिला आणि पांडवांमधील ज्येष्ठ युधिष्ठिराचा जन्म झाला.

युधिष्ठिराचे चार धाकटे भाऊ भीम होते, (वायूला आवाहन करून जन्मले); अर्जुना, (इंद्राला आमंत्रण देऊन जन्मलेला); आणि जुळे नकुल आणि सहदेव (अश्विनांना बोलावून जन्माला आले). जर कुंतीचा मुलगा कर्ण, तिच्या लग्नाआधी सूर्याला आमंत्रण देऊन जन्माला आला, त्याची गणना केली तर युधिष्ठिर हा कुंतीच्या मुलांपैकी दुसरा सर्वात मोठा असेल.

युधिष्ठिराला धर्म, विज्ञान, प्रशासन आणि लष्करी कलांचे प्रशिक्षण कुरु उपदेशक, कृपा आणि द्रोण यांनी दिले होते. विशेषतः, तो भाला आणि युद्ध रथ वापरण्यात निपुण झाला. असे म्हणले जाते की त्याचा भाला इतका मजबूत होता की तो कागदाच्या तुकड्याप्रमाणे दगडी भिंतीत घुसू शकतो. त्याच्या धार्मिकतेमुळे त्याचा रथ नेहमी जमिनीपासून ४ बोटांच्या अंतरावर उडत असे.

कुरुक्षेत्र युद्ध

वनवासाचा कालावधी पूर्ण झाल्यावर दुर्योधनाने युधिष्ठिराचे राज्य परत करण्यास नकार दिला. युधिष्ठिराने आपले राज्य शांततेने परत मिळवण्यासाठी अनेक राजनैतिक प्रयत्न केले परंतु व्यर्थ. त्याला कृष्णाने युद्ध करण्यास पटवले.

युधिष्ठिराच्या रथाच्या ध्वजावर सोन्याच्या चंद्राची प्रतिमा होती आणि त्याभोवती ग्रह होते. नंदा आणि उपनंद नावाचे दोन मोठे आणि सुंदर केटल-ड्रम त्याला बांधले होते. युद्ध सुरू होण्यापूर्वी, युधिष्ठिर आपले नातू भीष्म, शिक्षक द्रोण आणि कृपा आणि काका शल्य यांच्याकडून आशीर्वाद घेण्यासाठी रथातून खाली उतरले, जे सर्व युद्धात त्याच्या विरुद्ध बाजूस होते, जे सर्व त्याच्या वडिलांबद्दल आदर दर्शवत होते. त्याने इच्छूक कौरवांनाही आपल्या बाजूने सामील होण्यास सांगितले. त्याच्या विनंतीवरून धृतस्थर पुत्रांपैकी एक, युयुत्सू पांडवांच्या बाजूने युद्धात सामील झाला.

युधिष्ठिराचे वर्णन एक उत्कृष्ट कार-योद्धा आणि भाला-युद्धात निपुण असे केले गेले. युधिष्ठिराने श्रुतायुध आणि दुर्योधन सारख्या अनेक योद्ध्यांना युद्धात पराभूत केले.

युद्धाच्या पंधराव्या दिवशी, कौरवांचे तत्कालीन सर्वोच्च सेनापती आणि त्याचा गुरू द्रोण यांनी युधिष्ठिराशी संपर्क साधला, ज्याने त्याचा पुत्र अश्वत्थामा याच्या मृत्यूच्या चौकशीत भीमाच्या हातून मृत्यू झाल्याचा दावा केला. द्रोणांना अपंग करणे आणि त्याचे नैतिक समर्थन करणे याच्या कर्तव्यात फाटलेल्या युधिष्ठिराने अर्धसत्य निवडले जेथे त्याने अश्वत्थामा हत्तीच्या मृत्यूची पुष्टी केली, परंतु तो हत्ती होता आणि भ्रमाचा मुलगा नव्हता असा संदर्भाचा भाग वगळला. द्रोणांना अपंग करण्याच्या पूर्वीच्या उद्देशाने हे प्रभावी होते, परंतु या घटनेच्या आधी होता त्याप्रमाणे किंचित उंचावण्याऐवजी त्याचा स्वतःचा रथ शेवटी जमिनीवर पडला.

सतराव्या दिवशी जेव्हा अर्जुन कर्णाच्या हल्ल्यातून माघारला तेव्हा युधिष्ठिराने संयम गमावला आणि अर्जुनाचा प्रचंड अपमान केला. अर्जुनाला राग आला आणि त्याने नकळत आपली तलवार उपसली, परंतु लवकरच त्याला स्वतःची जाणीव झाली आणि त्याने आपल्या स्वामी आणि भावाची क्षमा मागितली. युधिष्ठिराने माफी मागितली आणि अर्जुनाला त्याच्या आर्चनेमेसिसकडे परत पाठवले.

युद्धाच्या शेवटच्या दिवशी युधिष्ठिराने मद्राचा राजा शल्य आणि त्याचा भाऊ मद्रसेनाचा वध केला. असे म्हणले जाते की युधिष्ठिर त्या दिवसासाठी अत्यंत उत्साही होता, आणि आपल्या काकांचा वध करण्यापूर्वी कौरवांच्या अंतिम सर्वोच्च सेनापतीविरुद्ध भयंकर द्वंद्वयुद्धात गुंतला होता.

कौरवांपासून रणांगण साफ करूनही दुर्योधनाची नजर न आल्याने युधिष्ठिराला त्याचा दास जवळच्या दलदलीत लपून बसल्याची बातमी मिळाली. अशाप्रकारे पांडव भाऊ आणि कृष्ण दलदलीत गेले आणि त्यांनी दुर्योधनाला त्याच्या आश्रयावरून टोमणे मारले. युधिष्ठिराने दुर्योधनाला अंतिम आव्हान दिले, दुर्योधनाच्या इच्छेनुसार कोणत्याही शस्त्राने पांडवांविरुद्ध लढायचे.

धुरयोधनाने भीमाची निवड केल्यामुळे, इतर पांडव भाऊ, कृष्ण आणि बलराम यांनी गदायुद्धातील गदायुद्ध पाहिले. भीमाने शेवटी जेव्हा दुर्योधनाचा पराभव केला तेव्हा त्याने आपल्या दासाचा अपमान करण्यास सुरुवात केली, तेव्हा युधिष्ठिर आपल्या भावाच्या अनादराने पुरेसा नाराज झाला आणि त्याने भीमाला रणांगण सोडण्याचा आदेश दिला. शेवटी, युधिष्ठिराने मृत कौरवांच्या अधिपतीला मृत्यूशय्येवर सोडण्यापूर्वी दुर्योधनाचे अंतिम संभाषण आणि विलाप ऐकले.

युद्धानंतरचे राज्य

युद्धात विजय मिळवल्यानंतर युधिष्ठिराला हस्तिनापुराचा 36 वर्षे सम्राट म्हणून राज्याभिषेक करण्यात आला. कृष्ण आणि व्यास यांच्या सांगण्यावरून त्यांनी अश्वमेध केला. या यज्ञात एक घोडा वर्षभर भटकण्यासाठी सोडण्यात आला आणि युधिष्ठिराचा भाऊ अर्जुन याने घोड्याचा पाठलाग करत पांडव सैन्याचे नेतृत्व केले. ज्या देशांत घोडा फिरला त्या सर्व देशांतील राजांना युधिष्ठिराच्या अधिपत्याखाली येण्यास किंवा युद्धास सामोरे जाण्यास सांगितले होते. सर्वांनी श्रद्धांजली वाहिली, युधिष्ठिराची पुन्हा एकदा भारतवर्षाचा निर्विवाद सम्राट म्हणून स्थापना केली.

निवृत्ती आणि स्वर्गारोहण

कलियुग सुरू झाल्यावर आणि कृष्णाच्या प्रस्थानानंतर, युधिष्ठिर आणि त्याचे भाऊ निवृत्त झाले, कुरुक्षेत्राच्या युद्धात, अर्जुनाचा नातू, परीक्षित याच्या युद्धात टिकून राहण्यासाठी सिंहासन त्यांच्या एकमेव वंशजाकडे सोडले. आपले सर्व सामान आणि नातेसंबंध सोडून पांडवांनी कुत्र्यासोबत हिमालयाच्या यात्रेची अंतिम यात्रा केली. पांडव आणि द्रौपदी यांच्यात, द्रौपदीपासून सुरुवात करून शिखरावर पोहोचण्याच्या वाटेवर एक एक मरण पावले. शेवटी युधिष्ठिरालाच कुत्रा सोबत घेऊन शिखरावर पोहोचता आले.

शिखरावर पोहोचल्यावर इंद्राने त्याला स्वर्गात प्रवेश करण्यापूर्वी कुत्र्याचा त्याग करण्यास सांगितले. पण युधिष्ठिराने कुत्र्याच्या अविचल निष्ठेचे कारण सांगून तसे करण्यास नकार दिला. इंद्र म्हणाला की त्याने आपल्या कुटुंबाला मरू दिले, परंतु युधिष्ठिर म्हणाला की तो त्यांचा मृत्यू रोखू शकत नाही, परंतु गरीब प्राण्याला सोडून देणे हे मोठे पाप आहे. असे निष्पन्न झाले की कुत्रा वेशातील त्याचा देव-पिता धर्मदेव होता. त्यानंतर तो स्वर्गात गेला आणि त्याला त्याचे कौरव चुलत भाऊ सापडले परंतु त्याचे भाऊ आणि द्रौपदी नाही. त्यांनी यमराजाला याबाबत विचारले. यमराज त्याला नरकात घेऊन गेले आणि पांडव आणि त्यांच्या पत्नीच्या पापांची माहिती दिली. युधिष्ठिराने ठरवले की तो वाईट लोकांसोबत स्वर्गात राहण्यापेक्षा चांगल्या लोकांसोबत नरकात राहायचा. ही दुसरी परीक्षा आहे आणि त्यानंतर पांडव आणि द्रौपदी स्वर्ग प्राप्त करतात.

युधिष्ठिर स्वर्गात गेला की नरकात गेला याच्याशी संबंधित आणखी तीन कथा आहेत.

पहिल्या कथेत त्याला नरक प्राप्त होतो. पांडव आणि द्रौपदी स्वर्गात जात असताना द्रौपदी आणि त्याचे भाऊ एक एक करून मरतात पण युधिष्ठिर मागे वळून पाहत नाही. असे न केल्याने त्याने आपले सर्व नश्वर संबंध सोडल्यासारखे त्याला वाटते. जेव्हा तो स्वर्गात पोहोचतो आणि त्याला द्रौपदी आणि त्याचे भाऊ तिथे सापडत नाहीत, परंतु त्याचे कौरव चुलत भाऊ सापडतात तेव्हा तो यमराजाला आपल्या भाऊ आणि पत्नीबद्दल रागाने विचारतो. यमराज त्याला नरकात घेऊन जातो आणि त्याच्या घरच्यांच्या पापाबद्दल सांगतो. युधिष्ठिराला राग येतो कारण त्याला आपल्या कुटुंबातील पापे त्याच्या चुलत भावांच्या पापांच्या तुलनेत लहान वाटतात. यमराज त्याला सांगतात की त्याने नश्वर संबंधांचा त्याग केला नाही आणि तरीही तो आपल्या चुलत भावांवर रागावलेला असल्यामुळे त्याला नरक प्राप्त झाला आहे.

दुसऱ्या कथेत त्याला स्वर्ग प्राप्त होतो. तो स्वर्गात पोहोचतो आणि यमराजांना त्याच्या भावांबद्दल आणि द्रौपदीबद्दल नम्रपणे विचारतो आणि त्याच्या चुलत भावांबद्दलही विचारतो. यमराज त्याला नरकात घेऊन जातो आणि त्याच्या घरच्यांची पापे त्याला सांगतो. यमराज युधिष्ठिराला सांगतात की, अश्वथामाच्या मृत्यूबद्दल द्रोणाशी खोटे बोलल्याबद्दल किंवा अर्धवट खोटे बोलल्यामुळे त्यालाही एकदा नरक अनुभवावा लागला. इतरांचा असा विश्वास होता कारण तो खोटे बोलण्यास कचरत होता आणि सार्वत्रिक धर्मापेक्षा मानवाचा विचार करतो. यमराज युधिष्ठिराला आश्वासन देतात की त्यांचे भाऊ आणि द्रौपदी त्यांच्या पापांचे प्रायश्चित्त झाल्यावर स्वर्गात त्यांच्यासोबत येतील.

तिसऱ्या कथेत युधिष्ठिराला स्वर्गप्राप्ती होते. तो स्वतः आपल्या भावांना आणि द्रौपदीला त्यांच्या पापांबद्दल सांगतो. जेव्हा त्याला नरकात जावे लागते तेव्हा तो फक्त प्रश्न विचारतो की त्याला तेथे किती काळ राहायचे आहे. त्याला त्याचे पाप माहीत होते. अखेरीस तो आपल्या भावांसह आणि द्रौपदीसह स्वर्ग प्राप्त करतो.

युधिष्ठिराचा शाप

कर्ण हा त्याचा मोठा भाऊ असल्याची जाणीव झाल्यावर युधिष्ठिराने सर्व स्त्रियांना कोणतेही रहस्य लपवू न शकण्याचा शाप दिला. युधिष्ठिराची आई कुंती हिने ही वस्तुस्थिती गुप्त ठेवली नसती, तर लाखो लोकांचे प्राण वाचवून युद्ध टाळता आले असते.

कौशल्ये

तो भालाफेक आणि रथ शर्यतीत निपुण होता. युधिष्ठिर हा बहुभाषिक होता, त्याला असामान्य भाषा माहित होत्या. तो त्याच्या प्रामाणिकपणा, न्याय, समजूतदारपणा, सहिष्णुता, चांगली वागणूक आणि विवेकबुद्धी यासाठी ओळखला जात असे.

धृतराष्ट्र संजयला म्हणाला, "कुंती आणि पांडूचा मुलगा, युधिष्ठिर, सद्गुणी आणि शूर आहे आणि लाज आणणारी कृत्ये टाळतो. मोठ्या शक्तीने, दुर्योधनाने त्याच्यावर अन्याय केला आहे. जर तो उच्च मनाचा नसता, तर ते क्रोधित झाले असते. धृतराष्ट्रांना जाळून टाका. मी अर्जुन, भीम, कृष्ण किंवा जुळ्या भावांना जितका घाबरत नाही तितका मी राजाच्या क्रोधाला घाबरत नाही, हे सुता, जेव्हा त्याचा क्रोध उत्तेजित होतो तेव्हा त्याची तपस्या महान आहे; तो ब्रह्मचर्य आचरणात समर्पित आहे. मनातील इच्छा नक्कीच पूर्ण होतील. हे संजया, जेव्हा मी त्याच्या क्रोधाचा विचार करतो आणि तो किती न्याय्य आहे याचा विचार करतो तेव्हा मी गजराने भरून जातो."

युधिष्ठिराने भगवान शिव आणि व्यास, परशुराम, भृगु, सावर्णी मनू, नारद, मार्कंडेय, असिता देवळा आणि धौम्य यांच्यासह अनेक प्रमुख ऋषी यांच्याकडून सखोल आध्यात्मिक ज्ञान प्राप्त केले. (महाभारत सभा पर्व विभाग 77)

चित्रपट आणि इतर माध्यमांत

महाभारतातील एक महत्त्वाची व्यक्ती असल्याने, युधिष्ठिराची भूमिका गेल्या अनेक वर्षांपासून विविध अभिनेत्यांनी साकारली आहे.

• द्रौपदी (1931) या हिंदी चित्रपटात एलिझरने ही भूमिका साकारली होती.
• तमिळ चित्रपट कर्णन (1964) मध्ये प्रेम कुमार यांनी भूमिका साकारली होती.
• तेलुगू चित्रपट वीरभिमन्यू (1965) मध्ये धुलिपाला ही व्यक्तिरेखा साकारली होती.
• तेलुगू चित्रपट दाना वीरा सूरा कर्ण (1977) मध्ये एम. प्रभाकर रेड्डी यांनी भूमिका केली होती.
• महाभारत (1988) आणि महाभारत कथा (1997) या हिंदी दूरचित्रवाणी मालिकांमध्ये गजेंद्र चौहान यांनी ही व्यक्तिरेखा साकारली होती.
• श्री कृष्णा (1993) या हिंदी दूरचित्रवाणी मालिकेत रमण खत्रीने ही व्यक्तिरेखा साकारली होती.
• हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका 'एक और महाभारत' (1997) मध्ये वीरेंद्र सिंह यांनी भूमिका साकारली होती.
• हिंदी दूरचित्रवाणी मालिकेत द्रौपदी (2001,) अरूप पाल यांनी ही भूमिका साकारली होती.
• महाभारत (2013) या हिंदी दूरचित्रवाणी मालिकेत रोहित भारद्वाजने ही व्यक्तिरेखा साकारली होती.
• मनोज बाजपेयी यांनी हिंदी अ‍ॅनिमेशन चित्रपट महाभारत (2013) मध्येही या पात्राला आवाज दिला आहे.
• धर्मक्षेत्र (२०१४) या हिंदी दूरचित्रवाणी मालिकेत चंदन के आनंद यांनी भूमिका साकारली होती.
• हिंदी दूरचित्रवाणी मालिका सूर्यपुत्र कर्ण (2015) मध्ये कानन मल्होत्राने भूमिका साकारली होती.
• कुरुक्षेत्र (2019) या कन्नड चित्रपटात शशी कुमार यांनी ही व्यक्तिरेखा साकारली होती.
• कानन मल्होत्राने राधाकृष्ण शोमध्ये पुन्हा एकदा युधिष्ठिराची भूमिका साकारली.
• आयरन रिअल्म्स एंटरटेनमेंट गेम एटोलिया, द मिडनाईट एजमध्ये युधिष्ठिर नावाचा एक लाल ड्रॅगन आहे.

युधिष्ठिरावरील मराठी पुस्तके

• धर्मराज युधिष्ठिर (श्री.मा. कुलकर्णी)
• हा जय नावाचा इतिहास आहे (आनंद साधले)