हॉकी

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
हॉकी
हॉकी
सर्वोच्च संघटना आतंरराष्ट्रीय हॉकी संघटन
सुरवात १९ वे शतक
माहिती
संघ सदस्य ११ खेळाडू मैदानात
वर्गीकरण आउटडोअर
साधन हॉकी चेंडू,हॉकी स्टीक
ऑलिंपिक १९०८,१९२०,१९२८-सद्य

हॉकी हा भारताचा राष्ट्रीय खेळ आहे. सामान्यतः हॉकी, हा एक कौटुंबिक सांघिक खेळ आहे. खेळाचा उगम मध्ययुगीन काळातील स्कॉटलंड, नेदरलँड्स आणि इंग्लंडमध्ये असल्याचे मानले जाते. हा खेळ गवताच्या मैदानावर किंवा कृत्रिम गवताच्या मैदानावर खेळला जाऊ शकतो. प्रत्येक संघात गोलरक्षकासह अकरा खेळाडू असतात. गोल आणि कडक रबर बॉलवर मारण्यासाठी खेळाडू लाकूड किंवा फायबर ग्लासपासून बनवलेल्या काठ्या वापरतात. मुठीची लांबी खेळाडूच्या वैयक्तिक उंचीवर अवलंबून असते. फील्ड हॉकीमध्ये, डाव्या हाताची कोणतीही अडचण नसते आणि फक्त एका बाजूने मारली जाऊ शकते. त्याच्या ड्रेसमध्ये शिन-गार्ड्स (गुडघ्याच्या खाली पुढच्या बाजूला पॅडिंग), क्लीट्स, स्कर्ट किंवा शॉर्ट्स आणि जर्सी समाविष्ट आहेत. २१ व्या शतकापर्यंत ते जागतिक स्तरावर खेळले जाऊ लागले. हे प्रामुख्याने पश्चिम युरोप, भारतीय उपखंड आणि ऑस्ट्रेलियामध्ये प्रचलित होते. हॉकी हा पाकिस्तानचा राष्ट्रीय खेळ आहे आणि भारताचा राष्ट्रीय खेळ म्हणून त्याची गणना केली जाते. "फील्ड हॉकी" हा शब्द प्रामुख्याने कॅनडा, युनायटेड स्टेट्स, पूर्व युरोप आणि जगातील इतर भागांमध्ये लोकप्रिय झाला जेथे आइस हॉकी खेळली जाते.

हॉकीमध्ये पुरुषांसाठी व महिलांसाठी नियमितपणे भरवल्या जाणाऱ्या अनेक आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा आहेत. त्यांत ऑलिंपिक, कॉमनवेल्थ, हॉकी विश्वचषक, चँपियन्स चषक व युवा हॉकी विश्वचषक या स्पर्धांचा समावेश होतो.

आंतरराष्ट्रीय हॉकी संघटन (एफ.आय.एच) ही या खेळाची सर्वोच्च संघटना आहे. ती हॉकी विश्वचषक व महिला हॉकी विश्वचषक या आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांचे आयोजन करते, तसेच खेळांची नियमावली ठरवते. हाॅकी खेळात ३५-३५ मिनिटांचे दोन भाग(हाफ) असतात तर दोन हाफच्यामध्ये १० मिनिटांचा ब्रेक असतो(विश्रांति घेतली जाते).

अनेक देशांमध्ये क्लब हॉकी स्पर्धा आहेत. जगात फुटबॉलक्रिकेटनंतर सर्वात जास्त खेळाडू असणारा हा खेळ आहे.

ज्या देशात हिवाळ्यातील उन्हामुळे मैदानात हा खेळ खेळता येत नाही तेथे हा खेळ एखद्या छताखाली खेळला जातो. इंडोअर फील्ड हॉकीचे नियम नेहमीच्या हॉकीपेक्षा वेगळे आहेत. उदा, एका संघात नियमित ११ ऐवजी फक्त, ६ खेळाडू असतात. मैदानाचा आकार बहुधा ४० मी x २० मीटर असा असतो. (मराठी शब्द सुचवा) ह्या मैदानाच्या क्षेत्रफळ ८०० चौरस मीटर इतके असते. शूटिंग सर्कल ९ मीटर आकारमानाचे असते.. मैदानाला सीमांऐवजी (मराठी शब्द सुचवा) अडथळे (अवरोधके) असतात.

मेजर ध्यानचंद हे भारतीय हॉकी खेळाचे जादूगार आहेत. जे स्थान पेले यांना फुटबाल या खेळात आहे, तेच स्थान हॉकी या खेळात मेजर ध्यानचंद यांना आहे. मेजर ध्यानचंद यांचा जन्म २९ ऑगस्ट १९०५ रोजी झाला होता

ज्या देशांमध्ये हॉकीचा अधिक सामान्य प्रकार आहे तेथे हा खेळ फक्त "हॉकी" म्हणून ओळखला जातो. "फील्ड हॉकी" हा शब्द प्रामुख्याने कॅनडा आणि युनायटेड स्टेट्समध्ये वापरला जातो, जेथे "हॉकी" बहुतेकदा आइस हॉकीचा संदर्भ देते. स्वीडनमध्ये लँडहॉकी हा शब्द वापरला जातो. इनडोअर फील्ड हॉकी हा एक लोकप्रिय प्रकार आहे, जो हॉकीच्या प्राथमिक तत्त्वांना मूर्त रूप देताना अनेक बाबतीत भिन्न आहे.

हॉकीचे मैदान[संपादन]

बहुतेक हॉकी फील्डचे परिमाण मूलत: शाही उपायांच्या पूर्ण संख्येचा वापर करून निश्चित केले गेले होते. इंटरनॅशनल हॉकी फेडरेशन (FIH) ने हॉकीच्या नियमांनुसार आता मेट्रिक मोजमाप अधिकृत परिमाणे आहेत.

हॉकी चे मैदान हे 91.4 मीटर × 55 मीटर (100.0 yd × 60.1 yd) आयताकृती क्षेत्र आहे. प्रत्येक टोकाला 2.14 मीटर (7 फूट) उंच आणि 3.66 मीटर (12 फूट) रुंद गोल, तसेच प्रत्येक शेवटच्या रेषेपासून (सामान्यत: 23-मीटर रेषा म्हणून संदर्भित) 22.90 मीटर (25 yd) फील्ड ओलांडून रेषा आहेत. किंवा 25-यार्ड रेषा) आणि फील्डच्या मध्यभागी. 0.15 मीटर (6 इंच) व्यासाचा स्पॉट, ज्याला पेनल्टी स्पॉट किंवा स्ट्रोक मार्क म्हणतात, प्रत्येक गोलच्या मध्यभागी 6.40 मीटर (7 yd) अंतरावर ठेवलेला असतो. शूटिंग सर्कल बेस लाइनपासून 15 मीटर (16 yd) अंतरावर आहे.

फील्ड हॉकीचे गोल दोन सरळ पोस्ट्सचे बनलेले असतात, वरच्या बाजूला क्षैतिज क्रॉसबारने जोडलेले असतात, बॉल गोलपोस्टमधून गेल्यावर पकडण्यासाठी नेट लावलेला असतो. गोलपोस्ट आणि क्रॉसबार पांढरा आणि आयताकृती आकाराचा असावा आणि 2 इंच (51 मिमी) रुंद आणि 2-3 इंच (51-76 मिमी) खोल असावा. फील्ड हॉकी गोलमध्ये साइडबोर्ड आणि बॅकबोर्डचा समावेश होतो, जे जमिनीपासून 50 सेमी (20 इंच) उभे असतात. बॅकबोर्ड गोलच्या पूर्ण 3.66 मीटर (12.0 फूट) रुंदीवर धावतो, तर साइडबोर्ड 1.2 मीटर (3 फूट 11 इंच) खोल आहेत.

खेळाडूंच्या जागा महत्त्वाच्या असतात.[संपादन]

ऐतिहासिकदृष्ट्या हा खेळ नैसर्गिक गवताच्या मैदानावर विकसित झाला. 1970 च्या दशकाच्या सुरुवातीस, हॉकीसाठी कृत्रिम गवताचे मैदान वापरले जाऊ लागले, या पृष्ठभागावरील पहिले ऑलिम्पिक खेळ 1976 मध्ये मॉन्ट्रियल येथे आयोजित करण्यात आले होते. सिंथेटिक खेळपट्ट्या आता सर्व आंतरराष्ट्रीय स्पर्धांसाठी आणि बहुतेक राष्ट्रीय स्पर्धांसाठी अनिवार्य आहेत. हॉकी अजूनही काही स्थानिक स्तरांवर आणि कमी राष्ट्रीय विभागांवर पारंपारिक गवताच्या मैदानावर खेळली जात असताना, पाश्चात्य जगात जवळजवळ सर्वत्र सिंथेटिक पृष्ठभागांनी त्याची जागा घेतली आहे.

हाॅकी या खेळामध्ये खेळाडूंची सध्याची व आधीची स्थिती जाणून घेणे महत्त्वाचे असते. खेळाडूच्या स्थितीवरून त्याची हालचाल लक्षात येते. सुरुवातीला हा खेळ हिरवळीवर खेळत असत, पण सध्या आर्टिफिशियल ग्रासवर खेळतात.

1970 पासून, वाळूवर आधारित खेळपट्ट्यांना पसंती दिली जात आहे कारण ते नाटकीयरित्या खेळाला गती देतात. तथापि, अलिकडच्या वर्षांत "पाणी-आधारित" कृत्रिम टर्फच्या संख्येत मोठ्या प्रमाणात वाढ झाली आहे. पाणी-आधारित सिंथेटिक टर्फ्स वाळू-आधारित पृष्ठभागांपेक्षा चेंडू अधिक वेगाने हस्तांतरित करण्यास सक्षम करतात. या वैशिष्ट्यामुळेच ते आंतरराष्ट्रीय आणि राष्ट्रीय लीग स्पर्धांसाठी पसंतीचे पृष्ठभाग बनले आहेत. पाणी-आधारित पृष्ठभाग देखील वाळू-आधारित पृष्ठभागांपेक्षा कमी अपघर्षक असतात आणि जेव्हा ते पृष्ठभागाच्या संपर्कात येतात तेव्हा खेळाडूंना दुखापत होण्याची पातळी कमी होते.

2018 FIH काँग्रेसच्या अनुषंगाने असे ठरविण्यात आले की नवीन पृष्ठभाग तयार केले जातील अशा संकरित जातीचे असावेत ज्यांना कमी पाणी द्यावे लागते. https://www.fih.hockey/2022/news/future-of-dry-turfs-in-hockey पाणी-आधारित सिंथेटिक फील्डच्या उच्च पाण्याच्या गरजांच्या नकारात्मक पर्यावरणीय परिणामांमुळे आहे. हे असेही सांगण्यात आले आहे की कृत्रिम पृष्ठभाग अनिवार्य करण्याच्या निर्णयाने या नवीन खेळपट्ट्या घेऊ शकतील अशा समृद्ध देशांना मोठ्या प्रमाणात अनुकूलता दिली.[१]

चेतावणी[संपादन]

गोल[संपादन]

ज्यावेळेस चेंडू हा मैदानाच्या दोन्ही बाजूस असणाऱ्या नेटच्या कोणत्याही एका नेट मध्ये जातो किंवा ज्या वेळेस चेंडू नेटला धडकतो त्या वेळेस गोल पकडला जातो.

टाय ब्रेकर[संपादन]

हॉकी स्पर्धेत ३५-३५ मिनिटांचे दोन डाव (दोन half) असतात. जर ते दोन डाव संपल्यानंतरही दोन्ही संघांचे समान गोल असतील, तर टाय ब्रेकरची घोषणा होते. या घोषणे नंतर नाही कोणाचा विजय होतो नाही कोणाचा पराभव...

स्वरुप:-

हा खेळ चौकोनी मैदानावर प्रत्येकी 11 खेळाडूंच्या दोन संघांमध्ये खेळला जातो. हे मैदान 91.40 मीटर लांब आणि 55 मीटर रुंद असून त्याच्या मध्यभागी एक मध्यवर्ती रेषा आणि 22.80 मीटरच्या दोन इतर रेषा आहेत. फेरीची रुंदी 3.66 मीटर आणि उंची 2.14 मीटर आहे...



खेळाकरिता लागणारे साहित्य[संपादन]

हॉकी स्टिक[संपादन]

प्रत्येक खेळाडूकडे एक हॉकी स्टिक असते जी साधारणपणे 80 ते 95 सेमी (31 आणि 37 इंच) दरम्यान असते; लहान किंवा लांब काठ्या उपलब्ध आहेत. काठीची लांबी खेळाडूच्या वैयक्तिक उंचीवर आधारित असते: काठीचा वरचा भाग सहसा खेळाडूच्या नितंबावर येतो आणि उंच खेळाडूंना विशेषतः लांब काठ्या असतात.[43] गोलरक्षक एकतर विशेष स्टिक किंवा सामान्य फील्ड हॉकी स्टिक वापरू शकतात. विशिष्ट गोल-कीपिंग स्टिकला स्टिकच्या शेवटी आणखी एक वक्र असतो, ज्यामुळे चेंडू रोखण्यासाठी पृष्ठभागाचे अधिक क्षेत्रफळ मिळते.

हॉकी स्टिक पारंपारिकपणे लाकडापासून बनवल्या जात होत्या, परंतु आता अनेकदा फायबरग्लास, केवलर किंवा कार्बन फायबर कंपोझिटसह देखील बनविल्या जातात. हॉकी स्टिक तुटल्यास तीक्ष्ण धारांमुळे इजा होण्याच्या जोखमीमुळे फील्ड हॉकी स्टिकमध्ये धातूचा वापर करण्यास मनाई आहे. स्टिकला एक गोलाकार हँडल आहे, तळाशी J-आकाराचे हुक आहे आणि डाव्या बाजूला सपाट केले आहे (जेव्हा हुक वरच्या दिशेने तोंड करून हँडल खाली पाहताना). सर्व काठ्या उजव्या हाताने असणे आवश्यक आहे; डाव्या हाताला मनाई आहे.

पारंपारिकपणे काठीच्या चेहऱ्याच्या बाजूच्या वरपासून खालपर्यंत थोडासा वक्र (याला धनुष्य किंवा रेक म्हणतात) आणि दुसरा 'टाच' काठावर हँडलच्या वरच्या बाजूस (सामान्यत: ज्या कोनात असतो त्यानुसार बनवले जाते). हँडलचा भाग स्टिकच्या डोक्याच्या भागाच्या स्लाइसमध्ये घातला गेला), ज्यामुळे बॉलच्या संबंधात स्टिक हेडचे स्थान निश्चित करण्यात मदत होते आणि चेंडूला मारणे सोपे आणि अधिक अचूक होते.

काठीच्या तळाशी असलेला हुक अलीकडेच घट्ट वक्र (भारतीय शैली) होता जो आजकाल आपल्याकडे आहे. जुन्या 'इंग्रजी' काड्या लांब वाकलेल्या होत्या, त्यामुळे ती काठी उलट्या बाजूने वापरणे फार कठीण होते. या कारणास्तव खेळाडू आता घट्ट वक्र काड्या वापरतात. हँडल स्टिकच्या वरच्या तृतीयांश बनवते. हे टेनिस रॅकेटमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या पकडीत गुंडाळले जाते. ग्रिप विविध प्रकारच्या सामग्रीपासून बनलेली असू शकते, ज्यामध्ये कॅमोइस लेदरचा समावेश आहे, ज्यामुळे ओल्या जागी पकड सुधारते आणि स्टिकला मऊ स्पर्श होतो आणि आधीपासून अस्तित्वात असलेल्या पकडीवर गुंडाळलेले वेगळे वजन मिळते.

हँडल स्टिकच्या वरच्या तृतीयांश बनवते. हे टेनिस रॅकेटमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या पकडीत गुंडाळले जाते. ग्रिप विविध प्रकारच्या सामग्रीपासून बनलेली असू शकते, ज्यामध्ये कॅमोइस लेदरचा समावेश आहे, ज्यामुळे ओल्या जागी पकड सुधारते आणि स्टिकला मऊ स्पर्श होतो आणि आधीपासून अस्तित्वात असलेल्या पकडीवर गुंडाळलेले वेगळे वजन मिळते.

नुकतेच असे आढळून आले की चेहऱ्याच्या धनुष्याची खोली वाढवल्याने ड्रॅगफ्लिकमधून उच्च गती मिळणे सोपे झाले आणि स्ट्रोक चालवणे सोपे झाले. सुरुवातीला, हे वैशिष्ट्य सादर केल्यानंतर, हॉकी नियम मंडळाने स्टिकच्या लांबीपेक्षा धनुष्याच्या जास्तीत जास्त खोलीवर 50 मिमीची मर्यादा घातली परंतु अनुभवाने हे पटकन दाखवून दिले की ते जास्त आहे. नवीन नियम आता हा वक्र 25 मिमीच्या खाली मर्यादित ठेवतात जेणेकरून बॉल फ्लिक करता येईल अशी शक्ती मर्यादित करता येईल

हॉकी स्टिक ३६.५ ते ३७.५ इंच लांबघट्टलाकडापासून ही स्टिक बनवत असत. आता ही कंपोझिट, फायबर ग्लास यांपासून बनवतात.

हॉकीचा चेंडू[संपादन]

स्टँडर्ड फील्ड हॉकी बॉल्स हे कडक गोलाकार बॉल असतात, ते घन प्लास्टिकपासून बनलेले असतात (कधीकधी कॉर्क कोरवर) आणि सामान्यतः पांढरे असतात, जरी ते खेळण्याच्या पृष्ठभागाशी विरोधाभास करतात तोपर्यंत ते कोणत्याही रंगाचे असू शकतात. चेंडूंचा व्यास ७१.३–७४.८ मिमी (२.८१–२.९४ इंच) आणि वस्तुमान १५६–१६३ ग्रॅम (५.५–५.७ औंस) आहे. एक्वाप्लॅनिंग कमी करण्यासाठी चेंडू अनेकदा इंडेंटेशन्सने झाकलेला असतो ज्यामुळे ओल्या पृष्ठभागावर चेंडूचा वेग विसंगत होऊ शकतो.

हॉकीचा चेंडू हा गोल असून कडक प्लास्टिकचा असतो.

चेंडू जाळीमध्ये गेला की गोल होतो.

गोल्टीचे साहित्य[संपादन]

आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा[संपादन]

हॉकीच्या प्रमुख आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा खालीलप्रमाणे आहेत,

हॉकी ह्या विषयावर आधारित चित्रपट[संपादन]

  • चक दे इंडिया (हिंदी चित्रपट). प्रमुख भूमिका - शाहरूख खान
  • गोल्ड (हिंदी चित्रपट). प्रमुख भूमिका - अक्षयकुमार

बाह्य दुवे[संपादन]

१५:०५, २५ फेब्रुवारी २०१४ (IST)१५:०५, २५ फेब्रुवारी २०१४ (IST)१५:०५, २५ फेब्रुवारी २०१४ (IST)~
  1. ^ "Future of dry turfs in hockey". International Hockey Federation (इंग्रजी भाषेत). 2023-23-24T06:05:00+00:00. 2024-03-12 रोजी पाहिले. |date= मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य)