राम

श्रीराम
श्रीराम seyoey6 - इत्यादींची अधिपती देवता
मराठी	राम
संस्कृत	राम:
कन्नड	ರಾಮ
तमिळ	இராமர்
निवासस्थान	अयोध्या, उत्तर प्रदेश, भारत
शस्त्र	धनुष्य, बाण
वडील	दशरथ
आई	कौसल्या
पत्नी	सीता
अपत्ये	लव कुश
अन्य नावे/ नामांतरे	कौसल्येय, दाशरथी, रघुनंदन, रघुनायक, रघुपती, भरताग्रज, इ.
या अवताराची मुख्य देवता	विष्णू
मंत्र	श्रीराम जय राम जय जय राम
नामोल्लेख	रामायण
तीर्थक्षेत्रे	अयोध्या

भगवान राम किंवा श्रीराम हे एक हिंदू धर्मातील दैवत व भगवान नारायणांचे सातवे अवतार आहेत. वाल्मिकिींनी रचलेल्या ’रामायण’ या महाकाव्याचे ते नायक आहेत. श्रीराम हे भगवान विष्णू यांचे सातवा अवतार होते. ते अयोध्या नगरीचे सूर्यवंशी महाराजा दशरथ आणि त्यांची ज्येष्ठ महाराणी कौसल्या यांचे पुत्र होते. त्यांचा जन्म चैत्र शुद्ध नवमी या तिथीला झाला. भगवान रामचंद्रांना पुरुषोत्तम म्हणले जाते. प्रभु श्री राम सत्यवचनी व एकपत्नीव्रत व परम दयाळू होते.

धार्मिक व्यक्तिरेखा

राम हा भगवान विष्णूचा अवतार आहे आणि त्याला श्री राम आणि श्री रामचंद्र या नावांनीही ओळखले जाते. रामायणातील वर्णनानुसार, अयोध्येचा सूर्यवंशी राजा, चक्रवर्ती सम्राट दशरथ याने पुत्रेष्टी यज्ञ (पुत्रप्राप्ती यज्ञ) केला ज्यामुळे त्यांना पुत्रांचा जन्म झाला. सूर्यप्रकाशामुळे त्यांचा जन्म अयोध्येत कौशल्या देवीच्या पोटी झाला. वायूच्या आशीर्वादाने भरताचा जन्म झाला. यमराजापासून लक्ष्मणाचा जन्म झाला आणि इंद्राच्या आशीर्वादाने शत्रुघ्नाचा जन्म झाला. श्री रामजी हे चार भावांमध्ये सर्वात मोठे होते. पण तो त्याच्या बहिणीपेक्षा लहान होता. भगवान रामाची खरी बहीण शांता होती जी श्री राम आणि त्यांच्या तीन भावांची मोठी बहीण होती. दरवर्षी चैत्र महिन्याच्या शुक्ल पक्षाच्या नवव्या दिवशी श्री राम जयंती किंवा राम नवमी या उत्सवाचे वर्णन संस्कृत महाकाव्य रामायण म्हणून केले जाते.

गोस्वामी तुलसीदास यांनी त्यांच्या जीवनावर केंद्रस्थानी असलेल्या भक्तीचे सुप्रसिद्ध महाकाव्य रामचरितमानस देखील रचले आहे. या दोघांशिवाय, रामायण इतर भारतीय भाषांमध्ये देखील रचले गेले आहे, जे खूप प्रसिद्ध आहेत. श्री राम हे भारतात अत्यंत पूजनीय आणि एक आदर्श पुरुष आहेत आणि जगातील अनेक देशांमध्ये श्री राम यांना थायलंड, इंडोनेशिया इत्यादी आदर्श म्हणून पूजले जाते. त्याला पुरुषोत्तम या शब्दाने सुशोभित केले आहे. मर्यादा-पुरुषोत्तम राम हे अयोध्येचा राजा दशरथ आणि राणी कौशल्ये यांचे ज्येष्ठ पुत्र होते. रामाच्या पत्नीचे नाव सीता होते, त्यांना तीन भाऊ होते- लक्ष्मण, भरत आणि शत्रुघ्न. हनुमान हा रामाचा सर्वात मोठा भक्त मानला जातो. रामाने लंकेचा राजा (ज्याने अधर्माचा मार्ग स्वीकारला होता) रावणाचा वध केला. श्रीरामांची मर्यादा पुरुषोत्तम अशी ख्याती आहे. श्रीरामाने राज्य, मित्र, आई-वडील, अगदी पत्नीलाही सन्मानाचे पालन करण्यासाठी सोडले. त्यांचे कुटुंब आदर्श भारतीय कुटुंबाचे प्रतिनिधित्व करते. रामाचा जन्म रघुकुलमध्ये झाला, ज्यांच्या परंपरेने रघुकुल विधी नेहमी चालत आले, पण आयुष्य गेले नाही. रामाचे वडील दशरथ यांनी त्यांची सावत्र आई कैकेयीला त्यांच्या कोणत्याही दोन इच्छा पूर्ण करण्याचे वचन दिले होते. दासी मंथरा हिच्या वेषात कैकेयीने आपला मुलगा भरतासाठी अयोध्येचे सिंहासन आणि राजा दशरथाकडून रामासाठी चौदा वर्षांचा वनवास या वरदानांच्या रूपात मागितला. वडिलांच्या वचनाचे रक्षण करण्यासाठी रामाने चौदा वर्षांचा वनवास आनंदाने स्वीकारला. आदर्श पत्नीचे उदाहरण देताना पत्नी सीतेने पतीसोबत वनवास जाणे योग्य मानले. भाऊ लक्ष्मणानेही चौदा वर्षे रामासोबत वनात घालवली. भरताने न्यायासाठी मातेचा आदेश धुडकावून लावला आणि मोठा भाऊ राम याच्याकडे जंगलात गेला आणि त्याची पादुका आणली. नंतर गादीवर ठेवून राज्य केले. राम जेव्हा वनवासी होते तेव्हा त्यांची पत्नी सीता हिला रावणाने पळवून नेले होते. जंगलात रामाला हनुमानासारखा मित्र आणि भक्त सापडला ज्याने रामाची सर्व कामे पूर्ण केली. हनुमान, सुग्रीव इत्यादी वानर जातीतील महापुरुषांच्या मदतीने रामाने सीता शोधली. त्याने समुद्रावर पूल बांधून लंकेत पोहोचले आणि रावणाशी युद्ध केले. त्याचा वध करून त्यांनी सीतेला परत आणले. राम अयोध्येला परतल्यावर भरताने राज्य त्यांच्या हाती दिले. राम फक्त होता. त्यांनी चांगले राज्य केले, त्यामुळे आजही लोक सुशासनाची उपमा रामराज्य म्हणून देतात. त्याचे दोन पुत्र कुश आणि लव यांनी त्यांचे राज्य घेतले. हिंदू धर्मातील अनेक सण, दसरा, रामनवमी आणि दीपावली, रामाच्या वन-कथेशी संबंधित आहेत.

श्रीरामाच्या काही नावांचा उगम (व्युत्पत्ती आणि अर्थ)

'रम्' या मूळातील 'घञ्' प्रत्यय जोडल्याने 'राम' हा शब्द तयार झाला आहे. तो सर्व प्राणिमात्रांच्या हृदयात 'रमन' (वास) आहे, म्हणून तो 'राम' आहे आणि भक्त त्याच्यामध्ये 'रमन' (ध्यान) करतात, म्हणूनच तो 'राम' देखील आहे - "रमते कणे कणे इति रामः". 'विष्णुसहस्रनाम' वरील आपल्या भाष्यात, आदि शंकराने पद्म पुराणाचे उदाहरण देत म्हणले आहे की, योगी नित्यानंदाच्या रूपात परमभगवानामध्ये आनंद मानतात, म्हणून ते 'राम' आहेत.

• राम : राम म्हणजे स्वतः आनंदात रममाण असलेला आणि दुसऱ्यांना आनंदात रममाण करणारा.
• रामचंद्र : रामाचा जन्म सूर्यवंशात झाला. त्याचा जन्म दुपारी १२ वाजता झाला, तरी त्याला रामभानु अशा तऱ्हेचे नावात सूर्य असलेले नाव दिले नाही. पुढे रामाने चंद्राचा हट्ट केल्याच्या प्रसंगावरून त्याला रामचंद्र हे नाव पडले होते.
• श्रीराम : दुष्ट रावणाचा वध करून आणि लंका जिंकून घेतल्यानंतर, राम जेव्हा सीतेसह अयोध्येला परतला, तेव्हा सर्व अयोध्यावासी त्याला ‘श्रीराम’ म्हणू लागले.

अवतारात पुरातनता

वैदिक वाङ्मयात 'राम'चा उल्लेख प्रचलित स्वरूपात नाही. 'राम' हा शब्द ऋग्वेदात फक्त दोनच ठिकाणी वापरला आहे (१०-३-३ आणि १०-९३-१४). त्यांपैकी एक स्थान काळा रंग (रात्रीचा अंधार) या अर्थाने वापरला जातो आणि उरलेले एक स्थान व्यक्ती या अर्थाने वापरले जाते; पण तरीही तो अवतारपुरुष किंवा दशरथाचा पुत्र असण्याची चिन्हे नाहीत. नीळकंठ चतुर्धर यांनी ऋग्वेदातील अनेक स्तोत्रे निवडून त्यांचा रामायणाचा अर्थ दिला असला तरी ही त्यांची वैयक्तिक धारणा आहे. त्या मंत्रांचा रामायणाचा अर्थ खुद्द ऋग्वेदाच्या त्या भागांत किंवा इतर कोणत्याही भाष्यकाराने सिद्ध केलेला नाही. ऋग्वेदात 'इक्ष्वाकुह' (१०-६०-४) आणि एका ठिकाणी 'दशरथ' (१-१२६-४) हा शब्दही वापरला गेला आहे. पण रामाशी त्याच्या सहवासाचे कोणतेही संकेत मिळत नाहीत.

ऐतरेय ब्राह्मण (७-५-१{=७-२७} आणि ७-५-८{=७-३४}) मध्ये 'राम' हा शब्द ब्राह्मणी साहित्यात दोन ठिकाणी वापरला आहे; परंतु तेथे त्याला 'रामो मार्गवेयह' म्हणतात, म्हणजे आचार्य सायनाप्रमाणे 'मृगवु' नावाच्या स्त्रीचा पुत्र. (४-६-१-७). येथे 'राम' हे यज्ञ आचार्याच्या रूपात असून त्यांना 'राम औपतपस्विनी' म्हणले आहे.

जन्म

काही हिंदू ग्रंथांमध्ये, रामाचे वास्तव्य त्रेतायुग किंवा द्वापार युगात होते असे म्हणले जाते की त्यांच्या लेखकांचा अंदाज सुमारे ५,००० ईसापूर्व होता. काही इतर संशोधकांनी रामाला १२५० ईसापूर्वच्या आसपास राहण्यासाठी अधिक योग्य स्थान मानले, कुरु आणि वृष्णी नेत्यांच्या पुनर्सूचीवर आधारित, जे अधिक वास्तववादी कारकिर्दीत दिले तर त्या काळातले असेल. रामाचे समकालीन भरत आणि सत्त्वाचे स्थान. भारतीय पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ हसमुख धीरजलाल संकलिया यांच्या मते, ज्यांनी प्रोटो- आणि प्राचीन भारतीय इतिहासात विशेष प्राविण्य प्राप्त केले आहे, हे सर्व "शुद्ध अनुमान" आहे.

रामाची महाकथा, सध्याचे रामायण, साधारणपणे 7व्या आणि 4व्या शतकाच्या दरम्यानचे आहे. ऑक्सफर्डमधील संस्कृतचे प्राध्यापक जॉन ब्रॉकिंग्टन यांच्या मते, रामायणावरील प्रकाशनांसाठी, मूळ मजकूर कदाचित अधिक प्राचीन काळात रचला गेला होता आणि तोंडी प्रसारित केला गेला होता, आणि आधुनिक विद्वानांनी बीसीई 1 ली सहस्राब्दी विविध शतके सांगितली आहेत. ब्रॉकिंग्टनच्या मते, "कामाची भाषा, शैली आणि सामग्रीवर आधारित, तारीख अंदाजे इ.स.पू. पाचव्या शतकाची आहे".

आदर्श व्यक्तिमत्त्व

श्रीराम आदर्श पुत्र होता. रामाने आईवडिलांच्या आज्ञांचे सदैव पालन केले. आदर्श अशा बंधुप्रेमाला अजूनही राम-लक्ष्मणाचीच उपमा देतात. श्रीराम एकपत्‍नीव्रती व राजधर्माचे पालन करण्यात तत्पर आदर्श राजा होता. प्रजेने सीतेबाबत संशय व्यक्‍त केल्यावर त्याने आपल्या वैयक्‍तिक सुखाचा विचार न करता, राजधर्म म्हणून आपल्या धर्मपत्‍नीचा त्याग केला.

श्रीराम हा आदर्श शत्रूसुद्धा होता. रावणाच्या मृत्यूनंतर अग्निसंस्कार करायला त्याचा भाऊ बिभीषण नकार देतो, तेव्हा राम त्याला सांगतो, ‘‘मरणाबरोबर वैर संपते. तू जर रावणाचा अंत्यसंस्कार करणार नसलास, तर मी करीन. तो माझाही भाऊच आहे.’’

श्रीरामाने धर्माच्या सर्व मर्यादा पाळल्या असे रामायणातील उल्लेखांंवरून दिसून येते. म्हणूनच त्यांना भारतीय जनमानसात ‘मर्यादापुरुषोत्तम’ असे म्हणले जाते.

रामाच्या जीवनातील प्रमुख घटना

बालपण आणि सीता-स्वयंवर

धनुष्यधारी राम

श्रीरामाचा जन्म सध्याच्या उत्तर प्रदेशातील अयोध्या नावाच्या नगरीत झाल्याचा पुराणात स्पष्ट पुरावा आहे. अयोध्या, जी रामाच्या पूर्वजांची राजधानी होती. रामचंद्रांचे पूर्वज रघू होते.

भगवान राम लहानपणापासूनच शांत स्वभावाचे शूर पुरुष होते. मर्यादांना त्यांनी नेहमीच सर्वोच्च स्थान दिले. म्हणूनच त्यांना मरियदा पुरुषोत्तम राम म्हणून ओळखले जाते. त्याचे राज्य न्याय्य आणि सुखी मानले जात असे. म्हणून जेव्हा जेव्हा भारतात सुरजची (चांगल्या राज्याची) चर्चा होते तेव्हा रामराजा किंवा रामराज्याचे उदाहरण दिले जाते. धर्ममार्गावर चालणाऱ्या रामाने आपल्या तीन भावांसह गुरू वशिष्ठांकडून शिक्षण घेतले. किशोरवयातच, गुरू विश्वामित्रांनी जंगलात राक्षसांनी निर्माण केलेली दंगल संपवण्यासाठी त्याला सोबत घेतले. या कार्यात रामासोबत त्याचा धाकटा भाऊ लक्ष्मणही सोबत होता. बिहारमधील बक्सर जिल्हा हे ब्रह्म ऋषी विश्वामित्र यांचे स्थान आहे, जे ब्रह्म ऋषी होण्यापूर्वी राजा विश्वरथ होते. ब्रह्मा ऋषी विश्वामित्र हे वेदमाता गायत्रीचे पहिले उपासक आहेत, वेदांचा महान गायत्री मंत्र ब्रह्मा ऋषी विश्वामित्र यांच्या मुखातून प्रथम निघाला. नंतर विश्वामित्रांच्या तपोभूमीला राक्षसांचा प्रादुर्भाव झाला. तडका नावाच्या राक्षसी विश्वामित्राची तपोभूमी बक्सर (बिहार) येथे राहू लागली आणि आपल्या राक्षसी सैन्याने बक्सरच्या लोकांना त्रास देत असे. जेव्हा वेळ आली तेव्हा विश्वामित्रांच्या मार्गदर्शनाखाली भगवान श्रीरामांनी त्यांचा वध केला. त्या वेळी रामाने तडक नावाच्या राक्षसाचा वध केला आणि मारिचाला पळून जाण्यास भाग पाडले. यावेळी गुरू विश्वामित्र त्यांना मिथिला येथे घेऊन गेले. विदेह राजा जनक याने आपली कन्या सीतेच्या लग्नासाठी स्वयंवर सोहळा आयोजित केला होता. जिथे भगवान शिवाचे धनुष्य होते, ज्यासाठी सीताजींचा विवाह त्या शूर शूरवीराशी होणार होता ज्याने ते देऊ केले होते. त्या सोहळ्याला अनेक राजे-महाराजे आले होते.

जेव्हा अनेक राजे प्रयत्न करूनही धनुष्य उचलू शकले नाहीत, तेव्हा विश्वामित्राची परवानगी मिळाल्यावर श्रीरामांनी धनुष्य हाती घेतले आणि अर्पण करण्याचा प्रयत्न केला. त्यांना धनुष्य अर्पण करण्याचा प्रयत्न करत असतानाच ते महान धनुष्य मोठ्या आवाजाने तुटले. महर्षि परशुरामांनी जेव्हा हा भयानक आवाज ऐकला तेव्हा ते तिथे आले आणि आपल्या गुरूचे (शिवाचे) धनुष्य तुटल्याने संताप व्यक्त करू लागले. लक्ष्मणजी हे उग्र स्वभावाचे होते. त्यांचा परशुरामजींशी वाद झाला. (असा संदर्भ वाल्मिकी रामायणात सापडत नाही.) तेव्हा श्रीरामांनी मध्यस्थी केली. अशा प्रकारे सीतेचा रामाशी विवाह झाला आणि परशुरामासह सर्वांनी तिला आशीर्वाद दिला. राम सीता अयोध्येत सुखाने राहू लागली. रामावर लोकांचे खूप प्रेम होते. त्यांच्या मवाळ, लोकसेवेची भावना आणि न्याय यामुळे ते विशेष लोकप्रिय होते. राजा दशरथ वानप्रस्थकडे निघाले होते. त्यामुळे त्याने रामाकडे राज्य सोपवण्याचा विचार केला. त्यांचा लाडका राजा आपल्या लाडक्या राजपुत्राची राजापदी नियुक्ती करणार असल्याची सुखद लहरही जनतेत होती. त्यावेळी रामाचे इतर दोन भाऊ भरत आणि शत्रुघ्न हे आपल्या आजी कैकेय्याकडे गेले होते. कैकेयीची दासी मंथरा हिने कैकेयीला फसवले की राजा तुझ्यावर अन्याय करत आहे. जर तुम्ही राजाची लाडकी राणी असाल तर तुमचा मुलगा राजा झाला पाहिजे, पण राजा दशरथला रामाला राजा बनवायचे आहे.

स्वामी तुलसीदासांच्या रामचरितमानस या बालखंडात भगवान रामाच्या बालपणाचे तपशीलवार वर्णन आढळते.

निर्वासन (वनवास)

चित्र - वनवास काळात राम, सीता, लक्ष्मण

दशरथ राजाला कौशल्या, सुमित्रा आणि कैकेयी या तीन राण्या होत्या. भगवान राम कौशल्येचे पुत्र होते, लक्ष्मण हे सुमित्रा चे पुत्र होते आणि भरत व शत्रुघ्न हे कैकयी चे पुत्र होते. नियमांनुसार, राजाचा ज्येष्ठ पुत्रच राजा होण्यास पात्र आहे, त्यामुळे श्रीराम अयोध्येचा राजा होणार हे निश्चित होते. कैकेयी ज्याने राजा दशरथाचे दोनदा प्राण वाचवले होते आणि दशरथाने त्याला असे वरदान दिले होते की ती आयुष्याच्या कोणत्याही क्षणी त्याच्याकडून दोन वर मागू शकते. कैकेयीला रामाने राजा व्हावे आणि भविष्य पाहता, आपला मुलगा भरत हा अयोध्येचा राजा व्हावा, अशी इच्छा होती, म्हणून त्याने राजा दशरथाकडून रामाला १४ वर्षे निर्वासित केले आणि आपला मुलगा भरतासाठी अयोध्येचे राज्य मागितले. शब्दांत बांधलेल्या राजा दशरथाला हे स्वीकारण्यास भाग पाडले. श्रीरामांनी वडिलांच्या आज्ञेचे पालन केले. श्रीरामाची पत्नी देवी सीता आणि त्यांचे भाऊ लक्ष्मणजी देखील वनवासात गेले.

सीतेचे अपहरण

• वनवासात रावणाने सीतेचे अपहरण केले. रावण हा राक्षस आणि लंकेचा राजा होता. रामायणानुसार, राम, सीता आणि लक्ष्मण झोपडीत असताना सोन्याच्या हरणाचा आवाज ऐकून, पर्णकुटीजवळ सोन्याचे हरण पाहून देवी सीता व्याकुळ झाली. देवी सीतेला त्या सुंदर हरीणाला पकडण्याची इच्छा होताच हरीण किंवा हरिण घनदाट जंगलाकडे धावले.
• प्रत्यक्षात देवी सीतेचे अपहरण करण्याचा असुरांचा कट होता. ते स्वर्णमृग किंवा सोन्याचे मृग हे दैत्य राजा रावणाचे मामा मारीच होते. रावणाच्या सांगण्यावरून त्याने सोन्याच्या हरणाचे रूप धारण केले जेणेकरून योजनेनुसार तो राम आणि लक्ष्मण यांना सीताजींकडून काढून घेऊ शकेल आणि सीताजींचे अपहरण करू शकेल. दुसरीकडे, षड्यंत्राबद्दल अनभिज्ञ असलेल्या सीताजी त्यांना पाहून मोहित झाल्या आणि त्यांनी रामचंद्रजींना त्या सोन्याचे हरण जिवंत आणि सुरक्षित पकडण्याची विनंती केली जेणेकरून अयोध्येला परतल्यानंतर ते अद्भूत सुंदर हरण तिथे नेले जाईल.
• रामचंद्रजी आपल्या पत्नीची इच्छा पूर्ण करण्यासाठी गेले आणि त्यांनी लक्ष्मणजींना सीतेचे रक्षण करण्यास सांगितले. कपटी मारीच रामजींना दूर घेऊन गेला. श्रीरामाला घेऊन मारिच मोठ्याने ओरडला, "हे सीता! हे लक्ष्मणा!" तो आवाज ऐकून सीताजी चिंतित होतात आणि लक्ष्मणाला रामाकडे जाण्यास सांगतात, जेणेकरून रावण सीताजींचे सहज अपहरण करू शकेल. अशा प्रकारे फसवणूक किंवा फसवणुकीची संधी पाहून श्रीरामांनी बाण मारून सोन्याच्या हरणाचे रूप घेतलेल्या मारीच राक्षसाचा वध केला.
• दुसरीकडे, मारीचने केलेले त्यांचे आणि लक्ष्मणाच्या नावाचा आवाज ऐकून सीताजी खूप चिंताग्रस्त झाल्या आणि काही प्रकारची अप्रिय घटना जाणून घेऊन लक्ष्मणजींना श्रीरामाकडे जाण्यास सांगू लागले. लक्ष्मणजींना राक्षसांची फसवणूक समजली, म्हणून लक्ष्मण जी देवी सीतेला एकटे असुरक्षित सोडू इच्छित नव्हते, परंतु देवी सीतेच्या जबरदस्तीने विनंती केल्यावर लक्ष्मणजी आपल्या वहिनीचे शब्द नाकारू शकले नाहीत.
• वनात जाण्यापूर्वी लक्ष्मणजींनी सीताजींच्या रक्षणासाठी बाणाने एक रेषा काढली आणि सीताजींना विनंती केली की कोणत्याही परिस्थितीत या रेषेचे उल्लंघन करू नये, ही रेषा मंत्राचा उच्चार करून काढण्यात आली होती, त्यामुळे या रेषेत कोणीही प्रवेश करू शकणार नाही. ती रेषा ओलांडून. देवी सीतेचे रक्षण करण्यासाठी लक्ष्मणजींनी बाणाने रेखाटलेली उर्जा रेखा लक्ष्मण रेखा या नावाने प्रसिद्ध आहे.
• लक्ष्मणजींनी भयंकर जंगलात प्रवेश करताच आणि देवी सीतेला एकटी शोधताच, आधीच कट रचून बसलेल्या रावणाला सीताजींचे अपहरण करण्याची सुवर्ण संधी मिळाली. रावण लवकरच राम-लक्ष्मण-सीतेच्या निवासस्थानी आला, त्या पर्णकुटी किंवा झोपडीत जेथे परिस्थितीमुळे देवी सीता यावेळी एकटी होती. तो साधूच्या वेशात होता. सुरुवातीला त्याने थेट त्या सुरक्षित झोपडीत प्रवेश करण्याचा प्रयत्न केला पण लक्ष्मण रेखा ओढल्या गेल्यामुळे त्याला देवी सीता असलेल्या झोपडीत प्रवेश करता आला नाही.
• मग त्याने दुसरी पद्धत अवलंबली, त्याने साधूचा वेष घातला होता, म्हणून तो झोपडीच्या बाहेरच्या दारात उभा राहिला आणि "भिक्षम देही - भिक्षम देही" अशी घोषणा करू लागला. हा आवाज ऐकून देवी सीता झोपडीतून (लक्ष्मण रेखाचे उल्लंघन न करता) बाहेर आली. साधू दारात येत असल्याचे पाहून तिने झोपडीच्या दाराच्या चौकटीतून (लक्ष्मण रेखामधून) त्याला अन्न व फळे इत्यादी दान करण्यास सुरुवात केली. तेव्हा धूर्त रावणाने सीतेला लक्ष्मणरेषेतून बाहेर काढण्यासाठी अन्न मागितले आणि स्वतःला भूक लागली आणि तहान लागली.
• आर्यावर्ताच्या परंपरेनुसार दारात आलेल्या आणि भुकेल्या भिकाऱ्याला रिकाम्या हाताने परत न करण्याचा विचार करून ती अन्नपाणी वगैरे घेऊन चुकून लक्ष्मणरेषेतून निघून गेली. सीता लक्ष्मणरेषेबाहेर येताच रावणाने घात करून तिला पळवून नेले. रावण सीतेला बळजबरीने पुष्पक विमानात बसवून घेऊन जाऊ लागला.
• पुष्पक विमानात अपहरण होत असताना, सीताजींनी श्री राम आणि लक्ष्मणजींना मोठ्या आवाजात हाक मारली आणि आपल्या संरक्षणाची याचना केली. हा मोठा आवाज ऐकून जटायू नावाचा मोठा गिधाड पक्षी जो मनुष्यासारखा स्पष्ट बोलू शकत होता आणि पूर्वी राजा दशरथाचा परम मित्र होता, तो वनक्षेत्र सोडून आकाशात उडाला. जटायू पाहतो की अधर्मी रावण एका सुंदर मुलीचे अपहरण करत आहे आणि ती तिच्या रक्षणासाठी याचना करत आहे.
• हा अन्याय पाहून जटायू रावणाला आव्हान देतो आणि त्या मुलीला सोडून जाण्याचा इशारा देतो, पण अहंकारी रावण कुठे मानणार होता, म्हणून रावण आणि जटायूमध्ये आकाशात युद्ध सुरू होते. पराक्रमी रावणाने आपल्या न मिटणाऱ्या चाकूने जटायूचे दोन्ही पंख कापले, त्यामुळे जटायू असहाय्य होऊन पृथ्वीवर पडला. रावण सीताजींसोबत पुष्पक विमानात फिरू लागतो.
• आपल्या रक्षणासाठी आलेला मानवासारखा बोलू शकणारा विशाल गिधाड पक्षी रावणाच्या प्रहारामुळे कोसळल्याचे सीताजींनी पाहिले, तेव्हा पुष्पक विमानात आकाशातून वा हवेतून जात असताना सीताजींनी आपले दागिने काढून घेतले. जमिनीवर फेकणे.
• भगवान राम आपला भाऊ लक्ष्मणासह सीतेच्या शोधात घरोघरी फिरत होते. त्यानंतर त्याला हनुमान आणि सुग्रीव नावाची दोन वानर भेटली. हनुमान रामाचे परम भक्त झाले.
• रामायणात सीतेच्या शोधात श्रीलंकेला जाण्यासाठी ४८ किमी लांबीचा ३ किमी रुंद दगडी पूल बांधल्याचा उल्लेख आहे, त्याला राम सेतू म्हणतात.

रावणाचा वध

हनुमान आणि श्रीराम यांची भेट दाखविणारे चित्र

सीतेला परत मिळवण्यासाठी रामाने हनुमान, विभीषण आणि वानर सैन्याच्या मदतीने रावणाच्या सर्व भाऊ-बहिणींचा आणि त्याच्या वंशजांचा पराभव केला आणि परत येताना विभीषणाला लंकेचा राजा बनवून चांगला शासक होण्यासाठी मार्गदर्शन केले.

अयोध्येला परत आले

रामाने रावणाचा युद्धात पराभव केला आणि त्याचा धाकटा भाऊ विभीषण याला लंकेचा राजा बनवले. राम, सीता, लक्ष्मण आणि काही वानर पुष्पक विमानात अयोध्येला निघाले. तेथे भेटल्यानंतर अयोध्येत राम आणि सीतेचा राज्याभिषेक झाला. संपूर्ण राज्य कार्यक्षमतेने वेळ घालवू लागला.

शारीरिक त्याग

जेव्हा रामचंद्रजींचे आयुष्य पूर्ण झाले तेव्हा यमराजांच्या संमतीने त्यांनी सरयू नदीच्या काठी गुप्तर घाटावर देह त्याग केला आणि पुन्हा बैकुंठ धाममध्ये विष्णूच्या रूपात विराजमान झाले.

रामराज्य

पंचज्ञानेंद्रिये, पंचकर्मेंद्रिये, मन, चित्त, बुद्धि आणि अहंकार यांच्यावर हृदयातील रामाचे (आत्मारामाचे) राज्य असणे, हे खरे रामराज्य होय, असे संतांचे सांगणे असते.

राम आणि त्याच्या जीवनावर आधारित काही ग्रंथ

• रामायण (या महाकाव्याच्या विविध लेखकांनी लिहिलेल्या अनेक गद्य-पद्य प्रती आहेत. मूळ रामायण हे वाल्मीकी ऋषींनी संस्कृतमध्ये लिहिलेले काव्य आहे.)
• अयोध्येचा रावण आणि लंकेचा राम (मूळ गुजराती लेखक दिनकर जोषी, मराठीत अनुवाद करणाऱ्या सुषमा शाळिग्राम)
• गीत रामायण - ग.दि.माडगूळकर

पहा

• रामायणाचा काळ

संदर्भ

• प्रभु श्रीराम (मराठी मजकूर)
• प्रभु श्रीरामाची वैशिष्ट्ये आणि कार्य (मराठी मजकूर)

विकिमीडिया कॉमन्सवर

राम

संबंधित संचिका आहेत