रघुवंश

रघुवंशम् हे प्राचीन भारतातील संस्कृत नाटककार आणि [कवी कालिदास] याने सुमारे चौथे शतक ते सहावे शतक अथवा गुप्त काळ या दरम्यान रचलेले महाकाव्य आहे. कालिदासाची मेघदूत , कुमारसंभवम् ही काव्येही प्रसिद्ध आहेत.

रघुवंशम हे कालिदासाने लिहिलेले संस्कृत महाकाव्य आहे . या महाकाव्यात रघूच्या कुळात जन्मलेल्या २९ राजांचे एकवीस प्रकारचे श्लोक वापरून वर्णन केले आहे . यामध्ये दिलीप , रघु , दशरथ , राम , कुश आणि अतिथी यांचे विशेष वर्णन केले आहे. या सर्वांनी समाजात आदर्श निर्माण करण्यात यश मिळविले. यात रामाचे सविस्तर वर्णन केले आहे.

आदिकवी वाल्मिकींनी रामाला नायक बनवून आपल्या रामायणाची रचना केली , ज्याचे अनुसरण जगातील अनेक कवी आणि लेखकांनी आपापल्या भाषेत केले आणि रामाची कथा त्यांच्या पद्धतीने मांडली. कालिदासाने रामाची कथा रचली असली तरी या कथेत त्यांनी एकही पात्र नायक म्हणून उभे केले नाही. त्यांनी आपल्या 'रघुवंश' या ग्रंथात संपूर्ण राजवंशाची कथा रचली, जी दिलीपपासून सुरू होते आणि अग्निवर्णाने संपते . अग्निवर्णाच्या गरोदर पत्नीच्या मृत्यूनंतर तिच्या राज्याभिषेकानंतर महाकाव्य संपते.

रघुवंशावरील सर्वात पहिले उपलब्ध भाष्य 10 व्या शतकातील काश्मिरी कवी वल्लभदेव यांचे आहे . [१] परंतु सर्वात प्रसिद्ध भाष्य म्हणजे मल्लिनाथ (इ.स. १३५० - १४५०) यांनी रचलेली 'संजीवनी' .

कालिदासने 'रघुवंश' या कथेची १९ भागांमध्ये विभागणी केली आहे, ज्यामध्ये राजा दिलीप , रघु , अज , दशरथ , राम , लव , कुश , अतिथी आणि नंतरच्या २९ रघुवंशी राजांची कथा विणली आहे. या वंशाचा अधःपतन हा त्याचा शेवटचा राजा अग्निवर्णाच्या विलासीपणामुळे झाला आहे आणि हे कार्यही येथेच संपते.

रघुवंश काव्यात कालिदासांनी रघुवंशी राजांचे वाद्य बनवून उदारमतवादी पुरुषांचे स्वरूप वाचकांसमोर ठेवले आहे. या कथेतून कवीने राजाचे चरित्र, आदर्श, राजधर्म या विषयांचे सुंदर वर्णन केले आहे. [२] [३] भारताच्या इतिहासातील सूर्यवंशाच्या या अध्यायाचा तो भागही आहे , ज्यामध्ये एकीकडे राजधर्म करणाऱ्या राजाची कीर्ती आणि कीर्ती देशभर पसरते, असा संदेश आहे. दुस-या बाजूने चारित्र्यहीन राजा, बदनामी आणि जीवितहानी यामुळे पतन निश्चित आहे, जरी तो कोणत्याही उच्च कुळाचा वंशज असला तरी!

या महाकाव्याच्या सुरुवातीला रघुकुलातील राजांचे महत्त्व आणि त्यांच्या कर्तृत्वाचे वर्णन करण्याच्या निमित्ताने महान कवीने अनेक प्रकारची आनंददायी उपदेशे सजीवांना दिली आहेत. रघुवंशी राजांचे थोडक्यात वर्णन जाणून घ्यायचे असेल तर रघुवंशाच्या फक्त एका श्लोकात त्याचा कळस पुढीलप्रमाणे आहे-

त्यागाय संभ्रुतार्थानाम् सत्याय मितभाषिणाम्। यशसे विजिगीशुनाम् प्रजायै गृहमेधिनाम् ॥ शैशवेऽभ्यस्तविद्यानाम् यौवने विषयेशिनाम् । वार्धक्ये मुनिवृत्तिनाम् योगेनान्ते तनुत्यजाम् ॥ ( जे लोक योग्याला दान देण्यासाठी धन गोळा करतात, सत्यासाठी मितभाषी असतात, कीर्तीसाठी विजयाची इच्छा बाळगतात आणि संततीसाठी विवाह करतात, जे बालपणात शिकतात, तारुण्यात ऐहिक सुख भोगतात, म्हातारपणात ऋषीसारखे जगतात आणि शेवटी ते. ज्याने योगाद्वारे शरीराचा त्याग केला (मी राजांचे वर्णन करतो. ) समीक्षकांनी कालिदासाचे सर्वश्रेष्ठ महाकाव्य 'रघुवंश' मानले आहे. सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत एका निपुण कवीचे विलक्षण कौशल्य त्यात व्यक्त होते. दिलीप आणि सुदक्षिणा यांच्या कठोर जीवनापासून सुरू झालेली ही कविता रघुवंशी राजांच्या दान, पराक्रम, त्याग आणि तपस्वीपणाची एकामागून एक कथा उलगडत जाते आणि संपते इंद्रिय अग्नि आणि त्यांच्या निधनाने. दिलीप आणि सुदक्षिणा यांचे तपस्वी आचरण, वरांतूचा शिष्य कौत्स आणि रघुचा संवाद, इंदुमती स्वयंवर, अजाचा विलाप , राम आणि सीतेचे उड्डाण, सीतेचे वैभव, संगमवर्णन, अयोध्या नगरी .रिकामेपणा वगैरेचे चित्र एकामागून एक उमटत जाते आणि वाचक विस्मित होऊन ते पाहत राहतो. अनेक कथांचे एकत्रीकरण असूनही या महाकाव्यात कवीने त्यांचा एक प्रकारे समन्वय साधला आहे, त्यामुळे त्यांच्यात नैसर्गिक प्रवाह संचारला आहे. 'रघुवंश'च्या अनेक नृत्यांच्या या प्रज्वलित नक्षत्रात आदिकवी वाल्मिकीच्या तेजस्वी रामाला कवीने तेज आणि प्रतिष्ठा दिली आहे. 'रघुवंश' हे संस्कृत महाकाव्यांमध्ये वर्णनातील जिवंतपणा, येणाऱ्या संदर्भांची सहजता, शैली आणि भावना आणि भाषा यांचा गोडवा या सर्व बाबतीत अद्वितीय आहे.

रघुवंश महाकाव्याची शैली जटिल किंवा कृत्रिम नाही, ती साधी आणि आनंददायी आहे. दागिन्यांचा मोहक वापर नैसर्गिक आणि नैसर्गिकरित्या सुंदर आहे. 'रघुवंश'च्या तेराव्या श्लोकात कवीने निवडक शब्दांत विषयाची सुंदर झांकी दाखवण्याबरोबरच इच्छित वस्तूच्या सौंदर्याचा झेंडा दाखवण्याच्या अप्रतिम युक्तीचा आश्रय घेतला आहे. गंगा आणि यमुनेचा संगम, त्यांच्या मिश्र जलप्रवाहाची छाया यांचे वर्णन करताना एकामागून एक उपमांची शृंखला सादर करून , शेवटी कवीने शिवाच्या शरीराची तसेच त्याच्या सौंदर्याची उपमा दिली आहे आणि अशाप्रकारे सौंदर्याचे वर्णन केले आहे. मर्यादेच्या बाहेर काढले आणि शाश्वतांच्या स्वाधीन केले.

रघुवंशमची सुरुवात कवीने पार्वती आणि शिवाच्या पूजेने केली आहे -

वागर्थाविव संप्रुक्तो वागर्थप्रतिपत्तये । जगत: पितरौ वंदे पार्वती परमेश्वरौ ॥ (वाणी आणि अर्थाच्या सिद्धीसाठी मी पार्वती आणि शिव, जगाची माता आणि पिता, वाणी आणि अर्थ म्हणून एकरूप होऊन प्रणाम करतो.) (वाणी आणि अर्थ हे जरी एक वेगळे म्हटले तरी एकच आहे, त्याचप्रमाणे पार्वती आणि शिव ही दोन भिन्न रूपे आहेत म्हणायला मात्र ती एकच आहेत, त्यामुळे वाणी आणि अर्थ नीट समजून घेण्यासाठी मी जगाची माता आहे. पार्वतीजी आणि पिता शिवजी, ते शिव आणि पार्वती या शब्द आणि अर्थासारखे आहेत, म्हणजेच ते एकच रूप आहेत.) रघुवंश काव्याच्या प्रारंभी, रघुकुलातील राजांचे महत्त्व आणि त्यांच्या कर्तृत्वाचे वर्णन करण्याच्या निमित्ताने महान कवीने जीवांना अनेक प्रकारची आनंददायी उपदेशे दिली आहेत. रघुवंशी राजांची वाद्ये बनवून कवीने उदार पुरुषांचे स्वरूप वाचकांसमोर ठेवले आहे, ते पुढीलप्रमाणे-

मी रघुवंशाचे वर्णन करण्याचा प्रयत्न करतो आहे, पण मला असे वाटते की सूर्यासारखे तेजस्वी ते वंश कुठे आहे, ज्याच्या सुरुवातीला 'रघु' आणि नंतरच्या काळात रामसारखे महापुरुष मोठ्या धैर्याने, शूर, उदात्त चारित्र्याने जन्माला आले. घडले आहे आणि जिथे मी खूप मंद मनाचा आहे. माझ्यासारख्या माणसाला असा रघुवंश पार करणं अगदीच अशक्य आहे हे मला चांगलंच माहीत आहे, तरीही मी धीटपणे प्रयत्न करत आहे आणि सध्या माझी परिस्थिती पेंढ्यापासून बनवलेल्या छोट्याशा घरासारखी झाली आहे.बोटी घेऊन जाताना मी विचार करतोय. विशाल आणि खोल महासागर पार करणे. आणखी एक गोष्ट, मी मंदबुद्धीचा माणूस आहे, पण मलाही प्रसिद्ध कवींसारखी प्रसिद्धी मिळावी, हा माझा उद्देश आहे. जर लोकांनी माझ्या या प्रथेबद्दल ऐकले तर ते माझ्यावर खूप हसतील. कारण या बाबतीत माझी स्थिती एखाद्या बटू माणसासारखी आहे, जो दूरच्या उंच झाडावरची ती फळे तोडायला निघाला आहे, जी फक्त उंच माणसांना आणि लांब हातांना मिळू शकते. पण यात समाधानाची बाब ही आहे की भूतकाळात महर्षि वाल्मिकी इत्यादी महान कवींनी त्यांच्याबद्दल सुंदर कविता लिहून माझ्यासाठी भाषणाची दारे खुली केली आहेत. त्यामुळेच या विषयाचा भेद माझ्यासाठी सोपा झाला आहे, जसे मणी आधीच बांधले आहेत, मग सुईने धागा बांधणे अगदी सोपे होते. मी सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे मी अत्यंत मंद आहे, मला काहीच कळत नाही. तरीही मी त्या रघुवंशींचे वर्णन करू शकतो- ज्याचे चारित्र्य सुरुवातीपासून शेवटपर्यंत शुद्ध व पवित्र होते, जो कोणतेही काम पूर्ण केल्यानंतरच विश्रांती घेत असे, कोण या पृथ्वीचा स्वामी, जो समुद्राच्या शेवटपर्यंत पसरलेला आहे आणि ज्याचा रथ पृथ्वी आहे. तेथून थेट स्वर्गात जाण्यासाठी. जो शास्त्राच्या नियमानुसार नित्य यज्ञ करत असे, जे भिक्षुकांना त्यांच्या इच्छेनुसार आणि इच्छेनुसार दान मागायचे .द्यायचे, कोण गुन्हेगारांना त्यांच्या गुन्ह्यानुसार शिक्षा करायचे आणि संधी पाहूनच त्यानुसार काम करायचे. जे रघुवंशी फक्त त्यागासाठी, दानासाठी पैसे गोळा करायचे आणि जे सत्याचे पालन करण्यासाठी फार कमी बोलत. जे काही बोलले जाते ते शब्दशः पाळले जावे, जे केवळ प्रसिद्धीसाठी इतर देश जिंकायचे, त्या राज्यांना वश करायचे किंवा तिथली लूट करायचे नाही आणि जे लोक केवळ लोकांच्या फायद्यासाठी इतर देश जिंकायचे, ते म्हणजे. , त्यांची मुले मिळवण्यासाठी. तो केवळ उपभोगासाठी घरात प्रवेश करत असे, चैनीसाठी नाही. ज्यांनी बालपणात सर्वांचा अभ्यास करून त्यात पारंगत होऊन तारुण्यात संसाराची सुखे भोगायची. यानंतर तिसऱ्या अवस्थेत ते जंगलात जाऊन तपश्चर्या करत आणि शेवटी ब्रह्मदेवाचे किंवा परमात्म्याचे चिंतन करत, योगाने पार्थिव शरीराला शांत करायचे - जे रघुवंशी होते. जे ऋषी-मुनी, ज्यांच्यात चांगले-वाईट भेद करण्याची क्षमता आहे, त्यांनाच ही कविता ऐकायला मिळू शकते, म्हणजेच रघुकुलचा हा अनुवाद. कारण सोने शुद्ध आहे की खोटे हे आगीत तापल्यावरच कळते. आता मी त्या राजवंशाचे वर्णन करतो- ज्याप्रमाणे वेदांच्या श्लोकांमध्ये आकाराला स्थान आहे, त्याचप्रमाणे सूर्यपुत्र वैवस्वत मनू हा राजांमध्ये पहिला आहे . मनु महाराज हे एक महान ऋषी होते आणि ऋषींमध्ये ते अत्यंत आदरणीय आणि आदरणीय मानले जात होते. त्याच वैवस्वत मनूच्या तेजस्वी वंशात चंद्राप्रमाणे सर्वांना आनंद देणारा आणि अत्यंत शुद्ध चारित्र्य असलेला राजा दिलीप जन्मला. त्याच्या जन्मापासूनच जणू चंद्राने दुधाच्या सागरात जन्म घेतला आहे.

रघुवंश'ची कथा दिलीप आणि त्याची पत्नी सुदक्षिणा यांच्या वशिष्ठ ऋषींच्या आश्रमात प्रवेशाने सुरू होते. राजा दिलीप हा श्रीमंत, सद्गुणी, हुशार आणि बलवान तसेच धार्मिक आहे. ते सर्व प्रकारे पूर्ण आहेत परंतु मुलांची कमतरता आहे. मुलाला आशीर्वाद मिळावा म्हणून , दिलीपला गाय, नंदिनीची सेवा करण्यास सांगितले जाते . नेहमीप्रमाणे नंदिनी जंगलात भटकत असते आणि तिला पहारा देण्यासाठी दिलीपही तिच्यासोबत जातो. तर एक सिंहनंदिनीला त्याचे अन्न बनवायचे आहे. दिलीप स्वतःला अर्पण करतो आणि सिंगला त्याला आपले अन्न बनवण्याची प्रार्थना करतो. सिंग प्रार्थना स्वीकारतात आणि त्यांना ठार मारण्याचा प्रयत्न करतात. या उडी मारून सिंह दिसेनासा होतो. दिलीपची परीक्षा घेण्यासाठी तिने हा भ्रम निर्माण केल्याचे नंदिनी सांगते. दिलीपच्या सेवेवर खूश होऊन नंदिनी तिला पुत्रप्राप्तीचा आशीर्वाद देते. राजा दिलीप आणि सुदक्षिणा नंदिनीचे दूध घेतात आणि त्यांना रत्न नावाचा पुत्र प्राप्त होतो. या पुण्यवान पुत्राचे नाव रघु आहे, ज्याच्या पराक्रमामुळे हा वंश रघुवंश म्हणून ओळखला जातो.

रघूच्या शौर्याचे वर्णन कालिदासांनी त्यांच्या 'रघुवंश' या ग्रंथात केले आहे. अश्वमेध यज्ञाचा घोडा चोरण्यासाठी त्याने इंद्राशी युद्ध केले आणि तो परत आणला. विश्वजित यज्ञ पूर्ण करून त्यांनी आपली सर्व संपत्ती दान केली होती. जेव्हा त्याच्याकडे पैसे शिल्लक नव्हते, तेव्हा एके दिवशी ऋषिपुत्र कौत्स आला आणि त्याने त्याच्या गुरूला दक्षिणा देण्यासाठी 140 दशलक्ष सोन्याची नाणी मागितली. या ब्राह्मणाचे समाधान करण्यासाठी रघुने कुबेरावर हल्ला करण्याचे ठरवले. ही माहिती मिळताच कुबेर घाबरले आणि त्यांनी स्वतः तिजोरी भरली. रघूने संपूर्ण खजिना ब्राह्मणाच्या स्वाधीन केला; पण त्या ब्राह्मण पुत्राने फक्त 14 कोटी चलन स्वीकारले.

रघूचा मुलगा आजही खूप पराक्रमी झाला. तो विदर्भातील राजकन्या इंदुमतीच्या स्वयंवरात गेला आणि तिला आपली पत्नी बनवले. कालिदासांनी या स्वयंवराचे सुंदर वर्णन 'रघुवंश'मध्ये केले आहे. अजाचा पराक्रम पाहून रघुने आपले सिंहासन त्याच्या हाती दिले आणि वानप्रस्थ घेतले. रघूप्रमाणेच आजाही कुशल राजा झाला. त्यांची पत्नी इंदुमतीवर त्यांचे खूप प्रेम होते. एकदा नारदजी आनंदी मनस्थितीत आपल्या वीणासह आकाशात फिरत होते. चुकून त्यांच्या वीणाचे एक फूल तुटून बागेत फिरत असलेल्या राणी इंदुमतीच्या डोक्यावर पडून तिचा मृत्यू झाला. इंदुमतीच्या वियोगाने राजा अजने व्याकूळ झाला आणि शेवटी जलसमाधी घेतली.

कालिदास 'रघुवंश'च्या आठ वाक्यांत दिलीप, रघु आणि आजा यांच्या चरित्रावर प्रकाश टाकतात. त्यांनी नंतर दशरथ, राम, लावा आणि कुश यांची कथा आठ शब्दांत सांगितली. राम जेव्हा लंकेहून परतत होते, तेव्हा पुष्पक सीतेला विमानात दंडकारण्य आणि पंचवटीतील ठिकाणे दाखवत होते जिथे त्यांनी सीतेचा शोध घेतला होता. कालिदासांनी 'रघुवंश'च्या तेराव्या श्लोकात याचे अतिशय सुंदर आणि मार्मिक चित्रण केले आहे. कालिदासाचे भौगोलिक ज्ञान किती सखोल होते हे या वाक्यावरून दिसून येते.

अयोध्येची पूर्वीची कीर्ती आणि सध्याची स्थिती कवीने सोळाव्या मंत्रात कुशाच्या स्वप्नातून अतिशय कुशलतेने वर्णन केली आहे .

रघुवंशाच्या शेवटच्या कॅन्टोमध्ये, रघुवंशाचा शेवटचा राजा अग्निवर्णाचा उपभोग आणि विलास चित्रित करण्यात आला आहे. अग्निवर्णाच्या उद्दामपणाचा कळस म्हणजे जेव्हा लोक राजाला भेटायला येतात तेव्हा अग्निवर्णाने खिडकीबाहेर पाय पसरवले. जनतेचा अनादर राज्याच्या पतनात होतो. अग्निवर्णाचा क्षय झाला आणि क्षय झाला आणि त्यामुळे त्याचाही मृत्यू झाला. याविषयी कालिदासांचे स्पष्टीकरण असे की, अग्निवर्णाचे वडील सुदर्शन यांनी आपल्या राज्याची अशी सुंदर मांडणी केली होती की, अग्निवर्णासाठी काहीही उरले नाही तेव्हा त्याच्यामध्ये इच्छा-वासना प्रबळ झाल्या आणि तो अधोगतीच्या खाईत पडत राहिला.

अग्निवर्णाच्या गरोदर पत्नीच्या मृत्यूनंतर तिच्या राज्याभिषेकानंतर हे महाकाव्य संपते.

रघुवंशावरील संस्कृत टीकाग्रंथ

रघुवंशावर प्राचीन संस्कृत पंडितांचे सुमारे ४० टीकागंथ आहेत. त्यांपैकी काही हे :-

• सर्वात प्राचीन टीका १०व्या शतकातील काश्मिरी कवी वल्लभदेव यांची
• मल्लिनाथकृत 'संजीवनी' टीका (या टीकेचे हिंदी भाषांतर राजेश्वर शास्त्री मुसलगॉवकर यांनी केले आहे)
• मणिप्रभा टीका (हिंदी)
• ब्रह्मशंकर मिश्रकृत ’सुधा’ टीका (संस्कृत)

मराठी रघुवंश

’रघुवंशा’ची कथा सांगणारी किंवा त्या महाकाव्याचा रसग्रहण करणारी अनेक पुस्तके मराठीत आहेत, त्यांपैकी काही ही :-

• कालिदास विरचित रघुवंश (गणेशशात्री लेले त्र्यंबककर) (पद्यानुवाद)
• मराठी रघुवंश (लेखक - हेमंत कानिटकर आणि पु.ना. वीरकर)
• मराठी रघुवंश कथा (लेखक - नी.शं. नवरे)
• रघुवंश (सर्ग १४) (लेखक - वसंत पाटील)
• रघुवंशातील उपमासौंदर्य (लेखक - विद्याधर भिडे)