काठमांडू

	काठमांडू; काठमाडौँ; येॅं महानगरपालिका
	नेपाळ देशाची राजधानी
	; ;
	ध्वज
	ध्वज
	काठमांडूकाठमांडूचे नेपाळमधील स्थान
	गुणक: 27°42′N 85°20′E / 27.700°N 85.333°E
देश	नेपाळ
जिल्हा	काठमांडू
स्थापना वर्ष	९ वे शतक
क्षेत्रफळ	५०.७ चौ. किमी (१९.६ चौ. मैल)
समुद्रसपाटीपासुन उंची	४,५९३ फूट (१,४०० मी)
	लोकसंख्या
- शहर	९,४९,४८६
- घनता	१८,७३९ /चौ. किमी (४८,५३० /चौ. मैल)
	http://www.kathmandu.gov.np/

काठमांडू (नेपाळी भाषा: काठमाडौँ, नेपाळ भाषा: येॅं) ही नेपाळ देशाची राजधानी व सगळ्यात मोठे शहर आहे. या शहरात १.५ दशलक्ष लोकसंख्या आणि ३० लाख काठमांडू खोऱ्यातून मोठ्या प्रमाणावर शहरी लोकसंख्येमध्ये ललितपुर, किर्तीपूर, मध्यापूर थिमी, भक्तपूर या शहरांचा समावेश आहे. हिमालयी पर्वतीय क्षेत्रात काठमांडू हे सर्वात मोठे महानगर आहे. या शहरात नेपाली बोलीभाषा आहे, पण इंग्रजी अधिक प्रमाणात समजली जाते. काठमांडू घाटीमध्ये समुद्रसपाटीपासून अंदाजे १,४०० मीटर (४,६०० फूट) उंचीचे शहर उभे आहे. घाटी ऐतिहासिकदृष्ट्या "नेपाळ मंडला" म्हणून ओळखली जाते आणि हिमालयी तळमजलांमधील नागार संस्कृती, एक महानगरीय सभ्यता आहे.

काठमांडू बऱ्याच वर्षांपासून नेपाळच्या इतिहास, कला, संस्कृती आणि अर्थव्यवस्थेचे केंद्रस्थान आहे. काठमांडूमध्ये राहणा-या लोकांच्या जीवनातील धार्मिक आणि सांस्कृतिक उत्सव हा मुख्य भाग आहे.

अर्थव्यवस्थेत पर्यटन महत्त्वाचा भाग आहे; २०१३ मध्ये, त्रिपॅडविव्हरने जगातील दहा प्रमुख प्रवासी गंतव्यांमध्ये काठमांडू तिसरे स्थान मिळविले आणि आशियामध्ये प्रथम स्थान मिळविले. काठमांडू शहर हिमालयाचे प्रवेशद्वार आहे आणि सात जागतिक वारसा स्थळांचे घर आहे. हनुमान धोक, पाटन, भक्तापूरचे दरबार, स्वयंभूनाथ व बौद्धनाथ यांच्या स्तूप, पशुपती आणि चंगू नारायण यांचे मंदिर या शहरामध्ये आहेत.

२५ एप्रिल २०१५ रोजी ७.८ तीव्रतेच्या भूकंपामुळे काठमांडूच्या ऐतिहासिक भागांचा नाश झाला आणि पुनर्निर्माण प्रक्रियेत आहेत.

राष्ट्रवादी काँग्रेसचे बिद्य सुंदर शाक्य काठमांडू महानगरपालिकेचे महापौर आणि नेपाली काँग्रेसचे हरि प्रभा खडगी हे उप महापौर आहेत.

व्युत्पत्तिशास्त्र

येई हे शास्त्रीय नेपाळी नाव आहे. पहारीचे नाव काठमांडू कस्तमंडंद मंदिरातून येते, जे दरबार स्क्वेअरमध्ये उभे होते. संस्कृतमध्ये, कन्हा (काष्ठ) म्हणजे "लाकूड" आणि मांप (मंडप) म्हणजे "संरक्षित आश्रय". नारार भाषेतील हा सार्वजनिक मंडप, मारू सट्टा म्हणूनही ओळखला जातो, १५९६ मध्ये राजा लक्ष्मी नरसिंह मल्लाच्या काळात बिसेथने पुन्हा बांधले होते. तीन-मजल्याची रचना लाकडापासून बनवलेली होती आणि लोखंडी नाखून वापरली जात नव्हती. पौराणिक कथेनुसार, पगोड तयार करण्यासाठी वापरलेले सर्व लाकूड एका झाडापासून मिळविले होते.^[१] २५ एप्रिल २०१५ रोजी झालेल्या मोठ्या भूकंपाच्या वेळी ती इमारत ढासळली.

२० व्या शताब्दीच्या उत्तरार्धात प्राचीन हस्तलिखित शिलालेख काठमांडूला नेपाळ मंडळातील कंध्मण महानगर असे संबोधतात. महागण म्हणजे "महान शहर". मध्ययुगीन काळात या शहराला कधीकधी कांतिपुर (कन्तीपुर) असे म्हणले जाते. हे नाव दोन संस्कृत शब्दांकडून प्राप्त झाले आहे - कांती आणि पुरा.

स्वदेशी नार लोकांमध्ये काठमांडूला यवत देषा (ये देश), पाटन व भक्तापूरला यला देषा (यल देश) आणि ख्वपो देषा (ख्वप देश) म्हणून ओळखले जाते.^[२] "येन" हा यंबूचा लहान आकार आहे (यमबू), ज्याचा मूळतः काठमांडूच्या उत्तरेस उल्लेख केला जातो.^[३]

इतिहास

काठमांडूच्या काही भागांमध्ये पुरातत्त्वीय उत्खननात प्राचीन संस्कृतींचा पुरावा आढळला आहे. यापैकी सर्वात जुने शोध हे मलिगांव येथे सापडलेलला एक पुतळा आहे, जे १८५ ए.डी. येथे समजले होते. पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांचा विश्वास आहे की ते दोन हजार वर्षां पूर्वीचे आहे.^[४] पाषाण शिलालेख हे वारसा स्थानांवर सर्वव्यापी तत्त्व आहे आणि नेपाळच्या इतिहासात महत्त्वाचे स्रोत आहे.

काठमांडूचा सर्वात जुना संदर्भ जेसुइट फादर्स जोहान ग्रुबर आणि अल्बर्ट डी ऑरव्हिल यांच्या खात्यात आढळतो. १६६१ मध्ये ते तिबेटवरून भारतात परत गेले आणि त्यांनी कळविले की नेपाळ साम्राज्याची राजधानी "कॅडमेंडू" गाठली.^[५]

प्राचीन इतिहास

काठमांडूचा पुरातन इतिहास त्याच्या परंपरागत पौराणिक कथा व कल्पनेत वर्णन केला आहे. स्वयंभू पुराणानुसार वर्तमान काळात काठमांडू एकदा नागपूर नावाचा एक प्रचंड आणि खोल तलाव होता, कारण तो सर्पांनी भरलेला होता. बोधिसवत मांजुसरी यांनी तलावाची हद्द आपल्या तलवारीने काढून टाकली आणि तेथून पाणी बाहेर काढण्यात आले. त्यानंतर त्यांनी मांजपट्टन नावाचे एक शहर स्थापन केले आणि धर्माकरांना जमीन दिली. काही काळानंतर, बनसुर नावाच्या एका व्यक्तीने आउटलेट बंद केला आणि घाटी पुन्हा झीलमध्ये वळवली. मग भगवान कृष्ण नेपाळला आले, बानसुरला ठार केले आणि पुन्हा पाणी काढून टाकले. त्यानंतर ते नेपाळचे राजा बनले.^[६]^[७]

शिवपुराणाची कोटिद्र संहिता, अध्याय ११, श्लोक १८ असे स्थान आहे ज्याला नयपाल शहर असे संबोधले जाते जे आपल्या पशुपती शिवलिंगासाठी प्रसिद्ध होते. नेपाळ हे नाव कदाचित नायपाला या शहरापासून उद्भवले.

लिच्छवी युग

इंडो-गंगाटिक लीकावतींनी उत्तरेकडे प्रवास केला आणि किराटास पराभूत केले, सुमारे ४०० ए. या कालखंडात, विरुधाच्या लुंबिनीतील शाक्यांच्या नरसंहारानंतर, उत्तर प्रदेश स्थलांतरित झाले. सांखमधून त्यांनी यंबू आणि येंगल (लांजगवळ आणि मांजपट्टण) येथे स्थलांतर केले आणि काठमांडूच्या पहिल्या बौद्ध मठांची स्थापना केली. यामुळे नेवर बौद्ध धर्माचा आधार बनला, जो जगातील संस्कृत-आधारित बौद्ध परंपरा आहे.

लिच्छवी शासक गुनाकामादेव यांनी काठमांडू शहराचे संस्थापक कोलिग्राम आणि दक्षिणे कोलिग्राम विलीन केले.^[८] शहराला मनोजश्री तलवारश्र्राच्या आकाराचे डिझाइन करण्यात आले होते. शहराला अजिमासाने संरक्षित आठ बॅरकेंनी घसरले होते. यापैकी एक बॅरके अजूनही भद्रकाली (सिंघ दर्बरच्या समोर) येथे वापरली जात आहे.

भारत आणि तिबेट दरम्यानच्या व्यापारात या शहराने महत्त्वपूर्ण ट्रान्झिट पॉईंट म्हणून काम केले, ज्यामुळे वास्तुकलामध्ये प्रचंड वाढ झाली. मनग्रिहा, कैलासस्कट भवन, आणि भद्रवादीवा भवन या इमारतींचे वर्णन प्रवाशांच्या व भिक्षुकांच्या जिवंत पत्रांमध्ये आढळून आले आहे. उदाहरणार्थ, 7 व्या शतकातील चीनी लिच्छवी राजा एम्सुवेर्माच्या महल कैलास्कुट भवनचे वर्णन केले. व्यापाराच्या मार्गाने सांस्कृतिक देवाणघेवाण देखील झाले. अरणिकोने तिबेट व चीनमधून आपल्या सहकारी कलाकारांचे एक गट नेतृत्व केले.

मल्ला युग

मुसलमानांनी हल्ला केल्यावर तिरहुतच्या शासकांनी उत्तरेकडे काठमांडू खोऱ्यात पळ काढला. मल्ला युगाच्या सुरुवातीच्या वर्षांत खस आणि तुर्क मुस्लिमांमुळे हल्ले झाले होते. या आपत्तीमुळे लीकावी युगाच्या वास्तुशिल्ल्यांचा नाश झाला आणि शहरातील विविध मठांमधील साहित्याचे नुकसान झाले. कष्टांच्या पार्श्वभूमीवर काठमांडू पुन्हा प्रमुख झाला आणि बहुतेक मल्ल युगाच्या काळात भारत आणि तिबेट यांच्यातील व्यापार व्यापला. हिमालयी व्यवसायात नेपाळी चलन प्रमाणित बनले.

मल्ल युगाच्या उत्तरार्धात काठमांडू व्हॅलीमध्ये कांतीपुर, ललितपुर, भक्तपुर, आणि किर्तपुर हे चार मजबूत शहर होती. हे नेपाळच्या मल्ल संघटनेच्या राजधान्यांसारखे होते. या राज्यांमध्ये कला, वास्तुकला, सौंदर्यशास्त्र आणि व्यापारात एकमेकांशी स्पर्धा झाली, त्यामुळे प्रचंड विकास झाला. सार्वजनिक इमारती, मंदिराचे बांधकाम, तसेच जलप्रसाधनांचा विकास, ट्रस्टचे संस्थाकरण, कायद्याचे संहिताकरण, नाटके लिहिणे, आणि शहर स्क्वेअर मध्ये नाटकांची कामगिरी या कालखंडातील राजांनी निर्माण केले.

भारत, तिबेट, चीन, पर्शिया आणि युरोपमधील इतर ठिकाणांच्या कल्पनांचा पुरावा राजा प्रताप मल्ल्याच्या काळातील शिलालेखात आढळून येतो. या कालखंडातील पुस्तके त्यांच्या तांत्रिक परंपरा (तांत्रख्या), औषध (हरमीखला), धर्म (मुळदेवशाशिदेव), कायदा, नैतिकता आणि इतिहास यांचे वर्णन करतात. काठमांडू दरबार स्क्वेअर, पाटन दरबार स्क्वेअर, भक्तपुर दरबार स्क्वेअर, किर्तीपूरचे पूर्वीचे दरबार, न्यातापोला, कुंभेश्वर, कृष्णा मंदिर आणि इतर या काळातील वास्तुशिल्पीय उल्लेखनीय इमारतींचा समावेश होतो.

आधुनिक युग

अर्ली शाह शासन

१७६८ मध्ये काठमांडूच्या लढाईनंतर गोरखा साम्राज्याने मल्लयुद्ध संपवले. काठमांडू गोर्की साम्राज्याची राजधानी म्हणून स्वीकारली गेली आणि साम्राज्य नेपाळ म्हणून संबोधले गेले. या युगाच्या सुरुवातीच्या काळात काठमांडूने आपली विशिष्ट संस्कृती कायम राखली. भिमसेन थापा यांनी ग्रेट ब्रिटन विरुद्ध फ्रान्सला पाठिंबा दिला; यामुळे काठमांडूमधील आधुनिक बॅरकेसारख्या आधुनिक सैन्य संरचनांचा विकास झाला. या कालखंडात मूळत: ९ मजला टॉवर बांधण्यात आला.

राणाचा नियम

हनुमान धोक दरबार जवळच्या कोट्ट हत्याकांडने नेपाळवर राणा शासन सुरू झाले. राणाच्या काळात, काठमांडूची युती इंग्रजांपासून ब्रिटिशांकडे वळली; यामुळे पश्चिम युरोपियन वास्तुकला शैलीत प्रथम इमारती बांधण्यात आले. या इमारतीत सर्वात प्रसिद्ध असलेल्या सिंघ दर्बर, स्वप्न गार्डन, शितल निवास आणि जुन्या नारायणिती महल आहेत. त्रिचंद्र कॉलेज (नेपाळचे पहिले महाविद्यालय), दरबार स्कूल (नेपाळचे पहिली आधुनिक शाळा), आणि बीर हॉस्पिटल (नेपाळचे पहिले हॉस्पिटल) या कालखंडात काठमांडू येथे बांधले गेले. राणा शासन निर्विवाद, आर्थिक शोषण आणि धार्मिक छळाद्वारे चिन्हांकित करण्यात आले.^[९]^[१०]

भूगोल

काठमांडू बागामती नदीच्या उत्तरेस काठमांडू व्हॅलीच्या उत्तर-पश्चिम भागात आहे आणि ५०.७ किमी २(१९.६ वर्ग मील) क्षेत्र व्यापले आहे. समुद्र पातळीपेक्षा सरासरी उंची १,४०० मीटर (४,६०० फूट) आहे.^[११] शहराला काठमांडू व्हॅलीच्या इतर अनेक नगरपालिकेने बांधले आहे, बागामती येथील दक्षिणेला ललितपुर उप-महानगर शहर (पाटण) आहे, उत्तरेकडे शहरी क्षेत्र अनेक ग्राम विकास समित्यांमध्ये विस्तारित आहे.