वेद

मानवाला उमगलेले अत्युच्च आध्यात्मिक ज्ञान म्हणजे वेद अशी जागतिक मान्यता त्यांना आहे. जे जगात नाही ते वेदांमध्ये आहे असे म्हणतात. वेद हे भारतीय धर्माचे व संस्कृतीचे मूलाधार ग्रंथ आहेत. वेदान्त, पुराणे, तंत्रविद्या, सहा दर्शने इत्यादी सर्व हिंदू तत्त्वज्ञान प्रणालींचा उगम वेदांपासून आहे.

'मन्त्रब्राह्मणयोर्वेदनामधेयम्' अशी वेदाची व्याख्या करता येईल. जगातील पहिले साहित्य वेद. वेद हे मानवसृष्टीच्या आधी परमेश्वराने मानवाच्या कल्याणासाठी निर्माण केले आणि म्हणूनच ते अनादी आहेत अशी वैदिकांची धारणा आहे.

वेद हे बीसीईच्या दुसऱ्या सहस्राब्दीपासून विस्तृत स्मृती तंत्राच्या मदतीने मौखिकरित्या प्रसारित केले गेले आहेत. वेदांचा सर्वात जुना भाग असलेले मंत्र, आधुनिक युगात शब्दार्थाऐवजी त्यांच्या ध्वनीविज्ञानासाठी पाठवले जातात आणि ते ज्या स्वरूपांचा संदर्भ घेतात त्यापूर्वी ते "सृष्टीचे आदिम लय" मानले जातात. त्यांचे पठण केल्याने ब्रह्मांड पुन्हा निर्माण होते, "त्यांच्या पायावर सृष्टीच्या रूपांना सजीव करून आणि पोषण देऊन."

विविध भारतीय तत्त्वज्ञाने आणि हिंदू संप्रदायांनी वेदांवर वेगवेगळी भूमिका घेतली आहे. वेदांचे महत्त्व किंवा प्राथमिक अधिकार मान्य करणाऱ्या भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या शाळांमध्ये विशेषतः हिंदू तत्त्वज्ञानाचा समावेश होतो आणि सहा "ऑर्थोडॉक्स" (आस्तिक) शाळा म्हणून त्यांचे वर्गीकरण केले जाते. तथापि, चार्वाक, अजीविका, बौद्ध आणि जैन धर्म यांसारख्या श्रमण परंपरा, ज्यांनी वेदांना अधिकृत मानले नाही, त्यांना "हेटेरोडोक्स" किंवा "नॉन-ऑर्थोडॉक्स" (नास्तिक) शाळा म्हणून संबोधले जाते. वेदांमध्ये पूर्ण परमात्म्याची महिमा आणि मोक्ष प्राप्तीचे खरे पूजा मंत्र देखील आहेत। वेदांमध्ये भगवंत एकच आहे कविर्देव अर्थात कबीर साहेब जी त्यांच्या महिमेचे वर्णन केले आहे.

चारही पवित्र वेद ईश्वराचे संविधान आहेत. याशिवाय, वेदांमध्ये पूर्ण परमात्म्याबद्दल विस्तृत माहिती दिली आहे, परंतु ते हे सांगत नाहीत की आपल्याला पूर्ण परमात्म्याची पूजा कशी करावी किंवा आपण पूर्ण मोक्ष कसा प्राप्त करू शकतो. ही माहिती तत्वदर्शी संत देतात.

वेद

ऋग्वेद,यजुर्वेद,सामवेद आणि अथर्ववेद यांना वेद अथवा संहिता असे म्हणले जाते. या वेदांचे संहिता, आरण्यके, ब्राह्मणे आणि उपनिषदे असे चार उपविभाग आहेत. यापैकी उपनिषदे ही वेदांच्या शेवटी येतात म्हणून त्यांना 'वेदान्त' असे म्हणले जाते. वेदांना श्रुती असे म्हणतात.

प्रत्येक वेदाचे चार प्रमुख मजकूर प्रकारांमध्ये वर्गीकरण करण्यात आले आहे - संहिता (मंत्र आणि आशीर्वाद), आरण्यक (विधी, नवजात बाळाचे विधी, वय, विवाह, निवृत्ती आणि अंत्यसंस्कार, यज्ञ आणि प्रतीकात्मक यज्ञ यासारख्या विधींवरील मजकूर) , ब्राह्मण (विधी, समारंभ आणि यज्ञ यावर भाष्य), आणि उपनिषदे (ध्यान, तत्त्वज्ञान आणि आध्यात्मिक ज्ञानावर चर्चा करणारा मजकूर). उपासना (लहान विधी उपासनेशी संबंधित विभाग) काही विद्वान पाचवा भाग मानतात. विट्झेल नोंदवतात की या प्राचीन ग्रंथांमध्ये वर्णन केलेले विधी, संस्कार आणि समारंभ मोठ्या प्रमाणात भारतीय उपखंड, पर्शिया आणि युरोपीय क्षेत्रामध्ये पाळल्या जाणाऱ्या इंडो-युरोपियन विवाह विधींची पुनर्रचना करतात आणि काही अधिक तपशील वैदिक युगात आढळतात.

ऋग्वेदाची फक्त एक आवृत्ती आधुनिक युगात टिकून राहिली आहे. सामवेद आणि अथर्ववेदाच्या अनेक भिन्न आवृत्त्या ज्ञात आहेत आणि यजुर्वेदाच्या अनेक भिन्न आवृत्त्या दक्षिण आशियातील विविध भागांमध्ये आढळून आल्या आहेत.

ऋग्वेद

ऋग्वेद हा यातील मूळ ग्रंथ मानला जातो. तो काव्यरूप आहे. अनेक ॠचा ज्यात आहेत तो ऋग्वेद होय. ऋचा म्हणजे स्तुती करण्यासाठी रचलेले पद्य. अनेक ऋचा एकत्र गुंफून एखाद्या देवतेची स्तुती करण्यासाठी तयार केलेल्या काव्याला सूक्त असे म्हणतात. ऋग्वेद संहितेमध्ये विविध देवतांची स्तुती करणारी सूक्त आहेत.

यजुर्वेद

यजुर्वेद संहितेमध्ये यज्ञात म्हणले जाणारे मंत्र आहेत. यज्ञविधी मध्ये कोणत्या मंत्राचे पठण केव्हा आणि कसे करावे याचे मार्गदर्शन या संहितेमध्ये केलेले आहे. त्यात असणारे मंत्र आणि गद्यात दिलेले त्याचे स्पष्टीकरण अशी या संहितेची रचना आहे.

सामवेद

यज्ञ विधीच्या वेळी तालासुरात मंत्र गायन केले जात असे ते गायन कसे करावे याचे मार्गदर्शन साम वेदामध्ये आहे. भारतीय संगीताच्या निर्मितीमध्ये सामवेद याचा मोठा वाटा आहे.

अथर्ववेद

अथर्ववेदाच्या संहितेला अथर्व ऋषींचे नाव देण्यात आले. अथर्व वेदांमध्ये दैनंदिन जीवनातील अनेक गोष्टींना महत्त्व दिलेले आढळते. आयुष्यात येणाऱ्या संकटावर तसेच दुःखांवर कशा पद्धतीने उपाय करायचे हे त्यामध्ये सांगितले आहेत. तसेच अनेक औषधी वनस्पतींची माहिती त्यात दिलेली आहे. राजाने राज्य कसे करावे याचेही मार्गदर्शन त्यामध्ये केलेले आहे.

वेदांचे उपविभाग

या वेदांचे संहिता, आरण्यके, ब्राह्मणे आणि उपनिषदे असे चार उपविभाग आहेत.

आरण्यके

आरण्यक म्हणजे अरण्यात जाऊन एकाग्रचित्ताने केलेली चिंतने.

वेदानंतर ब्राह्मण आणि उपनिषदांचा काल आला. या कालात वेद, त्यातील कर्मकांड, यज्ञयाग, विधिविधान यांच्या गर्दीतून आध्यात्मिक विचार आणि अनुभूतींचा शोध घेण्याची प्रक्रिया जोमाने सुरू झाली. या प्रक्रियेचे दोन परस्परपूरक भाग होते. एक म्हणजे बाह्यरचना सांभाळण्याचा आणि दुसरा म्हणजे वेदांचे अंतरंग उलगडण्याचा. पहिला भाग ब्राह्मण ग्रंथांनी केला आणि दुसरा भाग उपनिषदांनी केला.

ब्राह्मणग्रंथ

यज्ञविधी मध्ये वेदांचा वापर कसा करावा हे सांगणाऱ्या ग्रंथांना ब्राह्मण ग्रंथ म्हणतात. प्रत्येक वेदाचे स्वतंत्र ब्राह्मणग्रंथ आहेत. यज्ञ विधी पार पाडत असताना कोणत्याही प्रकारची चूक होऊ नये याची खबरदारी घेतलेली दिसते. ब्राह्मणग्रंथांमध्ये वैदिक विधिविधान आणि रचना यांचा भौतिक उपयोग, त्यांची प्रतीकात्मक मांडणी, आचारसंहिता, त्यांत म्हटल्या जाणाऱ्या ऋचांचे महत्त्व, वैदिक रूढी आणि परंपरा यांचे संकेत या संबंधीचा सविस्तर विचार झाला.

उपनिषदे

उपनिषद म्हणजे गुरूजवळ बसून मिळवलेले ज्ञान होय. जन्म-मृत्यू सारख्या घटनांबद्दल अनेक प्रश्न आपल्या मनामध्ये येत असतात; त्या प्रश्नांची उत्तरे सहज मिळत नाहीत; अशा गहन प्रश्नांवर उपनिषदांमध्ये चर्चा केलेली आहे. उपनिषद्कालीन ऋषींनी ब्राह्मणग्रंथांपेक्षा दुसरा मार्ग अवलंबला. त्यांनी वेदांच्या ऋचांना आणि मंत्रांना आधारभूत मानून साधना केली आणि ध्यानांत प्रगती केली आणि त्यांना विविध अनुभूतीही प्राप्त झाल्या. उपनिषदांचा भर अंतःस्फूर्ति आणि अनुभूतीवरच आहे. त्यामुळे त्यांचे अनुभूतीचे उद्गार हे चिरंतन सत्याचे नूतन आविष्कार ठरले.

वैदिक संस्कृती

वेद वाड्.मयावर आधारलेली संस्कृती म्हणजे वैदिक संस्कृती होय. वेद हे आपले सर्वाधिक प्राचीन साहित्य मानले जाते. चार वेद, ब्राह्मण ग्रंथ, आरण्यके आणि उपनिषदे रचण्यास सुमारे पंधराशे वर्षांचा कालावधी लागला. त्या कालावधीत वेदकालीन संस्कृतीत अनेक बदल होत गेले; त्या बदलांचा आणि वेदकालीन लोकजीवनाचा अभ्यास करण्यासाठी वैदिक वाङ्मय हे महत्त्वाचे साधन आहे.

वेदांची निर्मिती अनेक ऋषींनी केली. वेदांमधील काही सूक्त स्त्रियांनी रचलेली आहेत. वैदिक भाषा संस्कृत ही होती. वैदिक साहित्य अत्यंत समृद्ध आहे. मौखिक पठनाच्या आधारे वेदांचे जतन केले गेले.

शब्दोत्पत्ती

वेद हा संस्कृत शब्द असून तो 'विद्' (जाणणे) या संस्कृत धातूपासून तयार झाला आहे. वेद या शब्दाचा अर्थ 'ज्ञान' असा सुद्धा घेतला जातो. वेदभक्तांच्या दृष्टीने हे ज्ञान पवित्र आणि दैवी ज्ञान आहे. परंतु मूळ रूपामध्ये हा शब्द साहित्य ग्रंथामध्ये एक विशाल राशी-विशेषाचा बोधक आहे. प्राचीन काळी ऋषींना वेद 'दिसले' म्हणून त्यांना वेद असे नाव मिळाले आहे. सत्, चित् आणि आनंद असे ब्रह्माचे स्वरूप असल्याचे वेदांमध्ये म्हणले आहे; म्हणून वेदाला "ब्रह्म" असेही म्हणतात. जो ग्रंथ इप्सित फलाची प्राप्ती आणि अनिष्ट गोष्ट दूर करण्याचा मानवी बुद्धीला अगम्य असा उपाय दाखवून देतो त्याला वेद असे म्हणावे.

वैदिक ग्रंथ

वैदिक संस्कृत ग्रंथ-संग्रह

"वैदिक ग्रंथ" हा शब्द दोन वेगवेगळ्या अर्थांमध्ये वापरला जातोः `वैदिक काळात वैदिक संस्कृतमध्ये लिहिलेले ग्रंथ आणि ''वेदांशी संबंधित' किंवा 'वेदांशी निगडीत' असे मानले जाणारे कोणतेही ग्रंथ.

वैदिक संस्कृत ग्रंथांच्या संग्रहामध्ये खालील गोष्टींचा समावेश आहे:

• संहिता - (संस्कृत संहिता, "संग्रह") हे मंत्रांचे संग्रह आहेत. चार "वैदिक" संहिता आहेत: ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद आणि अथर्ववेद. त्यापैकी बहुतांश अनेक आवृत्त्यांमध्ये (शाखा) उपलब्ध आहेत. काही संदर्भांमध्ये, वेद हा शब्द केवळ मंत्रांचा संग्रह असलेल्या या संहितांचा संदर्भ देण्यासाठी वापरला जातो. हा वैदिक ग्रंथांचा सर्वात जुना स्तर आहे, जो इ. स. पू. १५००-१२०० (ऋग्वेद पुस्तक ०२-०९) आणि इतर संहितांसाठी इ. स. पू. १२००-९०० दरम्यान रचला गेला होता. संहितांमध्ये इंद्र आणि अग्नीसारख्या देवतांना "युद्धात यश मिळविण्यासाठी किंवा कुळ कल्याणासाठी त्यांचे आशीर्वाद सुरक्षित करण्यासाठी" आवाहन केले जाते. [34] ब्लूमफील्डच्या वैदिक कॉन्कॉर्डन्स (१९०७) मध्ये गोळा केलेल्या वैदिक मंत्रांच्या संपूर्ण संग्रहामध्ये सुमारे ८९००० पदांचा (छंदयुक्त पाय) समावेश आहे, ज्यापैकी ७२००० चार संहितांमध्ये आढळतात.
• ब्राह्मण - ब्रह्मविषयक चिंतन ग्रंथ म्हणजे ब्राह्मणग्रंथ. हे गद्य ग्रंथ आहेत जे गंभीर विधींवर भाष्य करतात आणि त्यांचे स्पष्टीकरण देतात. तसेच त्यांचा अर्थ आणि अनेक संबंधित विषयांवर भाष्य करतात. प्रत्येक ब्राह्मण हा संहिता किंवा त्याच्या पुनरावृत्तींपैकी एकाशी संबंधित आहे. सर्वात जुने सुमारे इ. स. पू. ९०० चे होते, तर सर्वात अलीकडील ब्राह्मण (जसे शतपथ ब्राह्मण) सुमारे इ. स. पू. ७०० पर्यंत पूर्ण झाले होते. ब्राह्मण एकतर स्वतंत्र ग्रंथ तयार करू शकतात किंवा अंशतः संहितांच्या ग्रंथात समाकलित केले जाऊ शकतात. त्यात आरण्यक आणि उपनिषदांचाही समावेश असू शकतो.
• आरण्यके - ज्यांनी जंगलात एकांतवास म्हणून ध्यान केले अशा लोकांनी रचले होते. आणि ते वेदांचा तिसरा भाग आहेत. ग्रंथांमध्ये धार्मिक विधींपासून ते प्रतीकात्मक मेटा-धार्मिक दृष्टिकोनापर्यंत समारंभांची चर्चा आणि अर्थ लावणे समाविष्ट आहे.
• उपनिषदे - इ. स. पू. ८०० ते वैदिक काळाच्या अखेरीस लिहिलेली जुनी प्रमुख उपनिषद (बृहदारण्यक, चंदोग्य, काता, केन, ऐतरेय आणि इतर). उपनिषदे ही मुख्यत्वे तात्विक स्वरुपाची असतात. त्यातील काही संवादाच्या स्वरूपात आहेत. ती हिंदू तात्विक विचारांचा आणि त्यांच्या वैविध्यपूर्ण परंपरांचा पाया आहेत. उपनिषदांच्या मध्यवर्ती कल्पना अजूनही हिंदू धर्मात प्रभावी आहेत. वैदिक काळाच्या समाप्तीनंतर ब्राह्मण आणि आरण्यक यांची निर्मिती थांबली. परंतु अन्य उपनिषदांची रचना करण्यात आली.
• सूत्र साहित्य - 'वेदांच्या उपाख्यानांच्या' अर्थाने 'वैदिक' मानले जाणारे ग्रंथ कमी स्पष्टपणे परिभाषित केले गेले आहेत आणि त्यात नंतरच्या उपनिषदांसारख्या अनेक उत्तर-वैदिक ग्रंथांचा आणि श्रौत सूत्र आणि गृह सूत्रांसारख्या सूत्र साहित्याचा समावेश असू शकतो, ते स्मृती ग्रंथ आहेत. वेद आणि ही सूत्रे मिळून वैदिक संस्कृत ग्रंथाचा भाग बनतात.

ब्राह्मण, आरण्यक आणि उपनिषदे ही केवल, ब्रह्म आणि आत्मा किंवा आत्मवस्तु यासारख्या अमूर्त संकल्पनांचा शोध घेण्यासाठी तात्विक आणि रूपकात्मक मार्गांनी संहितांचा अर्थ लावतात आणि त्यावर चर्चा करतात. त्यामध्ये काही ठिकाणी कल्पनांची उत्क्रांती दिसून येते. उदाहरणार्थ प्रत्यक्ष यज्ञापासून प्रतीकात्मक यज्ञापर्यंत हा विकास दिसतो. उपनिषदांमध्ये त्याला आध्यत्मिक अर्थ प्रदान करण्यात आलेला दिसतो. यामुळे आदि शंकरासारख्या नंतरच्या हिंदू विद्वानांना प्रत्येक वेदाला कर्म-कांड (कर्मखंड, कृती/यज्ञ विधी-संबंधित विभाग, संहिता आणि ब्राह्मण) आणि ज्ञान-कांड (ज्ञानखंड, ज्ञान/अध्यात्माशी संबंधित विभाग, अशा प्रकारे उपनिषदांचे वर्गीकरण करण्याची प्रेरणा मिळाली आहे.

श्रुती आणि स्मृती

वेदांना श्रुति ("काय ऐकले जाते") म्हणजे दिव्य स्फूर्तीतून अवतरलेली सत्ये धारण करणारे शब्द असे म्हटले जाते. ते स्मृतिग्रंथांपेक्षा ("काय लक्षात ठेवले जाते") वेगळे आहेत. वर्गीकरणाची ही स्वदेशी प्रणाली मॅक्स म्युलरने स्वीकारली होती आणि ती काही वादविवादाच्या अधीन आहे असे असूनही, ती अजूनही मोठ्या प्रमाणावर वापरली जाते. जसे एक्सेल मायकेल स्पष्ट करतात: हे वर्गीकरण अनेकदा भाषिक आणि औपचारिक कारणांमुळे मान्य होत नाहीः कोणत्याही एका वेळी केवळ एकच संग्रह नसतो, तर अनेक संग्रह वेगवेगळ्या वैदिक शाळांमध्ये हस्तांतरित केले जातात; उपनिषदांना कधीकधी आरण्यकांपासून वेगळे करता येत नाही; ब्राह्मणांमध्ये संहिताशी संबंधित भाषेचे जुने स्तर आहेत; वैदिक शाळांच्या विविध बोलीभाषा आणि स्थानिक पातळीवर प्रमुख परंपरा आहेत. तरीसुद्धा, मॅक्स म्युलरने स्वीकारलेल्या वर्गीकरणाला चिकटून राहण्याचा सल्ला दिला जातो कारण ती पद्धत भारतीय परंपरेचे पालन करते, ऐतिहासिक क्रम बऱ्यापैकी अचूकपणे व्यक्त करते. आणि वैदिक साहित्यातील सध्याच्या आवृत्त्या, अनुवाद आणि मोनोग्राफवर आधारित आहे.

व्यापकपणे ज्ञात असलेल्या श्रुतींमध्ये वेद आणि त्यांचे अंतर्भूत ग्रंथ-संहिता, उपनिषद, ब्राह्मण आणि आरण्यक यांचा समावेश आहे. सुप्रसिद्ध स्मृतींमध्ये भगवद्गीता, भागवत पुराण आणि रामायण आणि महाभारत या महाकाव्यांचा समावेश आहे.

लेखकत्व

हिंदू वेदांना अपौरुषेय मानतात, म्हणजे वेद मानवनिर्मित नाहीत, तर ते अतिमानवी आहेत किंवा कोणत्या एका लेखकाने लिहिलेले नाहीत असा त्याचा अर्थ होतो. ऋषींचे ज्ञान हे तर्कावर आधारलेले नसून त्यांच्या अंतर्यामी प्रकाशित झालेले असे. ज्ञानदृष्टीने थेट पाहणे त्यांना महत्त्वाचे वाटे. भारतीय परंपरेतले ऋषींचे हे अनुभूत उद्गार म्हणजे वेदांचा प्रारंभ होय. ऋषी हे ऋचांचे लेखक नव्हेत तर शाश्वत सत्याचे आणि वस्तुनिष्ठ ज्ञानाचे द्रष्टे होते. तिचा नाद आणि लय ही त्यांनी ऐकलेली होती. त्यासाठी त्यांनी आपली धारणाशक्ति शुद्ध केली होती. त्या धारणाशक्तीला अनंत दिव्यतेतून ऐकू आलेला शब्द म्हणजे श्रुति. दृष्टि आणि श्रुति ही वेदांची परिभाषा आहे. त्यातून उत्स्फूर्त साक्षात्कारप्राप्त ज्ञान सूचित होत असते.

महाभारतात वेदांच्या निर्मितीचे श्रेय ब्रह्माला दिले जाते. वैदिक स्तोत्रे स्वतःच असा दावा करतात की जसा सुतार रथ बांधतो, तशी वेदांची निर्मिती ऋषींनी सर्जनशीलतेने प्रेरित होऊन कुशलतेने केली होती. परंपरेनुसार, व्यास हे वेदांचे संकलक आहेत. त्यांनी चार प्रकारच्या मंत्रांची चार संहितांमध्ये मांडणी केली.

वेदांचे महत्त्व व प्रामाण्य

वेद हे आर्यधर्माच्या मूलस्थानी आहेत. 'वेदोऽखिलो धर्ममूलम् |' असे मनुवचन प्रसिद्धच आहे. वेदांवरून तत्कालीन आर्य जनांच्या भौतिक उन्नतीची कल्पना येते. व्यक्ती, समाज आणि राष्ट्र या तीन गोष्टींच्या माध्यमातून आर्यांनी भौतिक उत्कर्ष साधला होता. वेद, स्मृती, सदाचार आणि स्वतःच्या अंतःकरणास जे बरे वाटेल ते, अशी धर्माची चार प्रकारची लक्षणे आहेत. भारतीय आस्तिक दर्शनानी आपापले तत्त्वज्ञान मांडताना वेदांचा आधार घेतला आहे.

भारतात प्राचीन काळापासून वेदांचा अभ्यास आणि विवेचन करण्याची परंपरा आहे. वैदिक सनातन वर्णाश्रम (हिंदू) धर्मानुसार, वैदिक काळात, ब्रह्मापासून वेदव्यास आणि जैमिनीपर्यंत ऋषी आणि तत्त्ववेत्त्यांनी हे शब्द आणि पुरावे म्हणून स्वीकारले आणि त्यांच्या आधारावर त्यांचे धर्मग्रंथ तयार केले. पराशर, कात्यायन, याज्ञवल्क्य, व्यास, पाणिनी इत्यादींना प्राचीन काळातील वेदांत विद्वान म्हणतात. वेद ज्ञात झाल्यानंतर म्हणजे चार ऋषींच्या ध्यानात आल्यानंतर त्यांचा अर्थ लावण्याची परंपरा आहे [३]. त्यामुळे मंत्र, ब्राह्मण, आरण्यक आणि उपनिषद या रूपातही एका वेदाचे स्वरूप चार मानले गेले आहे. इतिहास (महाभारत), पुराण इत्यादी महान ग्रंथ वेदांवर व्याख्यानांच्या स्वरूपात रचले गेले. प्राचीन काळी आणि मध्ययुगात या विवेचन आणि विवेचनामुळे धर्मग्रंथातील वादविवाद निर्माण झाले. मुख्य विषय देव, अग्नि, रुद्र, विष्णू, मरुत, सरस्वती इत्यादी शब्दांशी संबंधित होते. वेदवेता महर्षी स्वामी दयानंद सरस्वती यांच्या मते ज्ञान, कृती, उपासना आणि विज्ञान हे वेदांचे विषय आहेत. या तिन्ही शाश्वत शाश्वत अस्तित्व, जीव, देव आणि निसर्ग यांच्या वैयक्तिक स्वरूपाचे ज्ञान केवळ वेदांमधूनच उपलब्ध आहे. वेदांमध्ये मूर्तीपूजा अवैध मानली गेली आहे.

कणाद यांनी वेदांना तत्त्वज्ञान आणि विज्ञानाचा उगम मानला आहे. हिंदू धर्मानुसार, सर्वात जुने नियम निर्माता महर्षी मनू यांनी वेदोखिलो धर्ममूलम् म्हटले - फुलांशिवाय वेद म्हणजे संपूर्ण संहितेच्या स्वरूपात वेद, ब्राह्मण, आरण्यक आणि उपनिषदे हे धर्म आणि धर्मशास्त्राचे मूळ आधार आहेत. वेदांना केवळ धार्मिकच नव्हे तर ऐतिहासिक दृष्टिकोनातूनही अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. वैदिक काळातील आर्यांची संस्कृती आणि सभ्यता जाणून घेण्यासाठी वेद हे एकमेव साधन आहे. मानवजातीचा आणि विशेषतः वैदिकांनी त्यांच्या बाल्यावस्थेत आपला धर्म आणि समाज कसा विकसित केला याचे ज्ञान केवळ वेदांमधूनच उपलब्ध आहे. हे जागतिक साहित्यातील सर्वात जुने ग्रंथ (पुस्तके) मानले जातात. भारतीय भाषांचे मूळ स्वरूप ठरवण्यासाठी वैदिक भाषा अत्यंत उपयुक्त ठरली आहे.

कालनिर्णय, प्रसारण आणि अर्थ लावणे

वेदांचा कालनिर्णय

वेद हे सर्वात प्राचीन पवित्र ग्रंथांपैकी एक आहेत. ऋग्वेद संहिताचा सर्वात जुना भाग उत्तर-पश्चिम भारतात (पंजाब) इ. स. पू. १५०० ते १२०० दरम्यान रचला गेला होता, इतर तीन संहिता कुरु राज्याच्या काळापासून मानल्या जातात. ऋग्वेदाचे पुस्तक १० आणि इतर संहिता इ. स. पू. १२०० ते ९०० दरम्यान अधिक पूर्वेकडे, यमुना आणि गंगा नद्यांच्या दरम्यान, आर्यावर्तचा मध्यवर्ती भाग आणि कुरु राज्य "सर्कम-वैदिक" ग्रंथ, तसेच संहितांची आवृत्ती, इ. स. पू. १००० ते ५०० दरम्यानची आहे. परिणामी वैदिक कालखंड, मध्य दुसरा ते मध्य पहिली सहस्राब्दी बीसीई, किंवा उशीरा कांस्य युग आणि लोह युग असा मानला जातो.

मंत्रग्रंथांच्या रचनेनंतरच वैदिक काळ आपल्या शिखरावर पोहोचतो. संपूर्ण उत्तर भारतात विविध शाखांच्या स्थापनेसह, ज्यांनी मंत्रसंहितेवर ब्राह्मण चर्चा करून त्यांच्या अर्थाचे भाष्य केले आणि बुद्ध आणि पाणिनी युगात त्याचा शेवट होतो. महाजनपदांचा उदय (पुरातत्वीयदृष्ट्या, नॉर्दर्न ब्लॅक पॉलिश वेअर). मायकेल विट्झेल यांनी सी.१५०० ते इ.स.५००-४०० BCE. विट्झेल यांनी चौदाव्या शतकातील पूर्व मितान्नी सामग्रीचा विशेष संदर्भ दिला आहे. तो ऋग्वेदिक काळाच्या समकालीन इंडो-आर्यनचा एकमेव एपिग्राफिक रेकॉर्ड आहे. ते सर्व वैदिक संस्कृत साहित्यासाठी १५०० BCE (पतंजली) हे टर्मिनस अँट क्यूम म्हणून आणि १२०० BCE (प्रारंभिक लोहयुग) हे अथर्ववेदासाठी टर्मिनस पोस्ट क्वेम म्हणून देतात.

वैदिक काळात ग्रंथांचा प्रसार मौखिक परंपरेने केला गेला, आणि विस्तृत नैमनिक तंत्रज्ञानांच्या सहाय्याने त्यांचा अचूकता संरक्षित केला गेला. मौर्य काळात (इ.स.पू. 322-185) बौद्ध धर्माच्या उदयानंतर (इ.स.पू. 600) वैदिक काळानंतरच्या साहित्यिक परंपरेचा शोध लावला जाऊ शकतो. याच काळात गृहसूत्र, धर्मसूत्र आणि वेदांगांची रचना केली गेली, असे विद्वानांचे मत आहे. याच काळात संस्कृत व्याकरणावर पाणिनीने 'अष्टाध्यायी' नावाचा ग्रंथ लिहिला. इतर दोन व्याकरणाचार्य कात्यायन आणि पतंजलि उत्तर मौर्य काळात झाले. चंद्रगुप्त मौर्याच्या पंतप्रधान चाणक्याने अर्थशास्त्र नावाचा ग्रंथ लिहिला. कदाचित 1 शतक इ.स.पू. च्या यजुर्वेदाच्या कन्वा पाठात सर्वप्रथम; तथापि प्रसाराची मौखिक परंपरा सक्रिय राहिली. माइकल विटजेल यांनी 1 सहस्राब्दी इ.स.पू. मध्ये लिखित वैदिक ग्रंथांची शक्यता सुचवली. काही विद्वान जसे कि जैक गूडी म्हणतात की "वेद एक मौखिक समाजाचे उत्पाद नाहीत", या दृष्टिकोनाला ग्रीक, सर्बिया आणि इतर संस्कृतींमधील विविध मौखिक समाजांच्या साहित्याच्या प्रसारित आवृत्त्यांतील विसंगतींची तुलना करून या दृष्टिकोनाचे आधार ठेवून, त्यावर लक्ष देऊन वैदिक साहित्य खूप सुसंगत आणि विशाल आहे जे न लिहिता, पिढ्यान्पिढ्या मौखिक पद्धतीने तयार केले गेले आहे. तथापि, जैक गूडी म्हणतात की, वैदिक ग्रंथांचा एक लिखित आणि मौखिक परंपरा दोन्हीमध्ये समावेश असल्याची शक्यता आहे, याला "साक्षरता समाजाच्या समांतर उत्पाद" म्हणतात.

संसर्ग

वेद मौखिकरित्या प्रसारित केले गेले आहेत कारण त्यांची रचना वैदिक कालखंडात अनेक सहस्राब्दीपर्यंत होते. वेदांचे अधिकृत प्रसारण हे मौखिक परंपरेने संप्रदायातील पिता ते पुत्र किंवा शिक्षक (गुरु) ते विद्यार्थी (शिष्य) असे मानले जाते, ज्याची सुरुवात वैदिक ऋषींनी केली असे मानले जाते ज्यांनी आदिम ध्वनी ऐकले. केवळ ही परंपरा, जिवंत शिक्षकाने मूर्त रूप दिलेली, ध्वनींचे अचूक उच्चार शिकवू शकते आणि लपलेले अर्थ समजावून सांगू शकते, अशा प्रकारे "मृत आणि समाधीबद्ध हस्तलिखित" करू शकत नाही. लीला प्रसाद म्हटल्याप्रमाणे, "शंकराच्या मते, "योग्य परंपरा" (संप्रदाया) ला लिखित शास्त्राइतकेच अधिकार आहेत, हे स्पष्ट करते की परंपरा "ज्ञानाच्या वापरात स्पष्टीकरण आणि दिशा प्रदान करण्याचा अधिकार धारण करते"

या प्रक्षेपणात "वैदिक ध्वनींचा योग्य उच्चार आणि उच्चार" यावर जोर देण्यात आला आहे, जसे की शिक्षा, वैदिक पठणात उच्चारल्या गेलेल्या ध्वनीचे वेदांग (वैदिक अभ्यास), "अक्षरशः पुढे आणि पूर्णपणे मागे" ध्वनिक फॅशन". हौबेन आणि रथ लक्षात घेतात की वैदिक मजकूर परंपरा केवळ मौखिक म्हणून दर्शविली जाऊ शकत नाही, "कारण ती स्मृती संस्कृतीवर देखील लक्षणीयपणे अवलंबून असते". अकरा वेगवेगळ्या पठण पद्धतींमध्ये (पाठ) ग्रंथ लक्षात ठेवणे, स्मरणतंत्रीय उपकरण म्हणून वर्णमाला वापरणे, "शारीरिक हालचालींशी जुळवून घेणे (जसे की डोके हलवणे) यांसारख्या विस्तृत स्मृती तंत्राच्या मदतीने वेदांचे जतन केले गेले. समूहात ध्वनी आणि जप" आणि मुद्रा (हात चिन्हे) वापरून ध्वनी दृश्यमान करा. यामुळे एक अतिरिक्त व्हिज्युअल पुष्टीकरण आणि श्रवणीय माध्यमांव्यतिरिक्त, प्रेक्षकांद्वारे वाचन अखंडता तपासण्यासाठी एक पर्यायी माध्यम देखील प्रदान केले गेले. हौबेन आणि रथ लक्षात घेतात की प्राचीन भारतात एक मजबूत "स्मृती संस्कृती" अस्तित्वात होती जेव्हा ग्रंथ तोंडीपणे प्रसारित केले जात होते, CE पहिल्या सहस्राब्दीच्या सुरुवातीच्या काळात लेखनाच्या आगमनापूर्वी. स्टॉलच्या मते, गुडी-वॉट गृहीतकांवर टीका करताना "ज्यानुसार साक्षरता मौखिकतेपेक्षा अधिक विश्वासार्ह आहे", मौखिक प्रसाराची ही परंपरा "भारतीय विज्ञानाच्या रूपांशी जवळून संबंधित आहे" आणि तुलनेने अलीकडील परंपरेपेक्षा "अतिशय उल्लेखनीय" आहे.

मुखर्जींच्या मते, वेदांच्या शब्दांचा अर्थ (वेदार्थज्ञान किंवा अर्थ-बोध) समजून घेणे हा वैदिक शिक्षणाचा भाग होता, होल्डरेगे आणि इतर भारतशास्त्रज्ञांनी असे नमूद केले आहे की संहितांच्या प्रसारामध्ये, ध्वनीशास्त्रावर भर दिला जातो. ध्वनी (शब्द) आणि मंत्रांच्या अर्थावर (अर्थ) नाही. आधीच वैदिक कालखंडाच्या शेवटी त्यांचा मूळ अर्थ "सामान्य लोकांसाठी" अस्पष्ट झाला होता आणि अनेक संस्कृत शब्दांचा मूळ अर्थ टिकवून ठेवण्यासाठी आणि स्पष्ट करण्यासाठी निरुक्त, व्युत्पत्तिशास्त्रीय संक्षेप विकसित केले गेले. स्टॉलच्या म्हणण्यानुसार, होल्डरेजने संदर्भित केल्याप्रमाणे, जरी मंत्रांचा एक विवादास्पद अर्थ असू शकतो, परंतु जेव्हा मंत्रांचे पठण वैदिक विधींमध्ये केले जाते तेव्हा "ते त्यांच्या मूळ संदर्भापासून दूर जातात आणि त्यांच्या अर्थाशी फारसा किंवा काहीही संबंध नसलेल्या मार्गांनी वापरला जातो. " मंत्रांचे शब्द "स्वतः पवित्र" आहेत आणि "भाषिक उच्चार बनवत नाहीत." त्याऐवजी, क्लोस्टरमायरने नमूद केल्याप्रमाणे, वैदिक विधींमध्ये त्यांच्या उपयोगात ते जादुई ध्वनी बनतात, "अर्थात समाप्त होणे". ब्राह्मण आणि उपनिषदांवरील भाष्यांच्या संख्येच्या तुलनेत मंत्रांच्या अर्थावर विरळ भाष्ये आहेत, असे होल्डरेज यांनी नमूद केले आहे, परंतु ते म्हणतात की "विवादात्मक अर्थावर जोर न दिल्याने ते अर्थहीन आहेत असे सूचित होत नाही". ब्राह्मणवादी दृष्टीकोनातून, ध्वनींचा स्वतःचा अर्थ आहे, मंत्रांना "सृष्टीचे आदिम लय" मानले जाते, ते ज्या स्वरूपांचा संदर्भ घेतात त्यांच्या आधी. त्यांचे पठण केल्याने ब्रह्मांड पुनरुत्पादित होते, "त्यांच्या पायावर सृष्टीच्या रूपांना सजीव करून आणि पोषण देऊन. जोपर्यंत नादांची शुद्धता जपली जाते, तोपर्यंत मंत्रांचे पठण परिणामकारक असेल, मग त्यांचा विसंवादात्मक अर्थ समजत असला तरीही. मानव." फ्रेझियर पुढे नमूद करतात की "नंतरच्या वैदिक ग्रंथांनी कारणे सखोल समजून घेण्याचा प्रयत्न केला. विधी चालले", जे सूचित करते की ब्राह्मण समुदाय अभ्यासाला "समजण्याची प्रक्रिया" मानत होते.

मौर्य कालखंड बौद्ध धर्माचा उदय इंद्र, उत्तर वेद, स.पू. १ लोकशाहीतील जुर्वेदका परंपरावादी काँग्रेस पक्षाच्या विधान, एक विषय यायला प्रश्न ते; तथापि, प्रसाराची मौखिक परंपरा सक्रिय राहिली. जॅक गुडीने पूर्वीच्या साहित्यिक परंपरे युक्तिवाद केला आहे, असा निष्कर्ष काढला आहे की वेदांमध्ये मौखिक प्रसारसाक्षर संस्कृतीची वैशिष्ट्ये आहेत, परंतु गुडीने मत फॉक, लोपेझ जूनियर यांनी जोरदार टीका केली आहे. आणि स्टॉल, त्यांना काही आधार आहे.

वेद 500 बीसीई नंतरच लिहून ठेवले गेले, परंतु ध्वनींच्या अचूक उच्चारांवर जोर दिल्याने केवळ तोंडी पाठवलेले ग्रंथ अधिकृत मानले जातात. विट्झेल असे सुचवितो की बीसीईच्या पहिल्या सहस्राब्दीच्या शेवटी वैदिक ग्रंथ लिहिण्याचा प्रयत्न अयशस्वी झाला, परिणामी स्मृती नियमांनी वेद लिहिण्यास स्पष्टपणे मनाई केली. हस्तलिखित साहित्याच्या (बर्च झाडाची साल किंवा ताडाची पाने) तात्कालिक स्वरूपामुळे, हयात असलेली हस्तलिखिते क्वचितच काहीशे वर्षांची वयोमर्यादा ओलांडतात. संपूर्णानंद संस्कृत विद्यापीठाकडे 14 व्या शतकातील ऋग्वेद हस्तलिखित आहे; तथापि, नेपाळमध्ये 11 व्या शतकापासूनची अनेक जुनी वेद हस्तलिखिते आहेत.

वैदिक शिक्षण

तक्षशिला, नालंदा आणि विक्रमशिला यांसारख्या प्राचीन विद्यापीठांमध्ये वेद, वैदिक विधी आणि त्यांचे सहायक विज्ञान ज्यांना वेदांग म्हणतात, ते अभ्यासक्रमाचा भाग होते. देशपांडे यांच्या मते, "संस्कृत व्याकरणकारांच्या परंपरेनेही वैदिक ग्रंथांचे जतन आणि विवेचन करण्यात मोठे योगदान दिले आहे." यास्क (4थे इ.स. पू.) यांनी निरुक्त लिहिले, जे मंत्रांचा अर्थ नष्ट होण्याच्या चिंतेचे प्रतिबिंबित करते, तर पाणिनीस (4थे इ.स. पू.) अष्टाध्यायी हा व्याकरण परंपरेतील सर्वात महत्त्वाचा जिवंत मजकूर आहे. मीमांसा विद्वान सायनस (१४वे इ.स. इ.स.) प्रमुख वेदार्थ प्रकाश हे वेदांवरचे दुर्मिळ भाष्य आहे, ज्याचा समकालीन विद्वानांनीही उल्लेख केला आहे.

यास्क आणि सायना, एक प्राचीन समज प्रतिबिंबित करतात, असे म्हणतात की वेदाचे तीन प्रकारे अर्थ लावले जाऊ शकते, "देव, धर्म आणि परब्रह्म बद्दलचे सत्य." पूर्वकांड (किंवा कर्म-कांड), कर्मकांडाशी संबंधित वेदाचा भाग, धर्माचे ज्ञान देतो, "ज्यामुळे आपल्याला समाधान मिळते." उत्तर-कांड (किंवा ज्ञान-कांड), निरपेक्षतेच्या ज्ञानाशी संबंधित वेदाचा भाग, परब्रह्माचे ज्ञान देतो, "जे आपल्या सर्व इच्छा पूर्ण करते." होल्डरेज यांच्या मते, कर्म-कांडाच्या प्रतिपादकांसाठी वेद हा स्मरण आणि पठणाद्वारे "माणसांच्या मनात आणि अंतःकरणात कोरलेला" आहे, तर ज्ञान-कांड आणि ध्यानाच्या प्रतिपादकांसाठी वेद एक अतींद्रिय वास्तव व्यक्त करतात जे करू शकतात.

होल्डरेगे नोंदव की वैदिक शिक्षण संहितांच्या "व्याख्येपेक्षा पाठांतराला प्राधान्य दिले जाते." गॅलेविझ म्हणतात की सायना, एक मीमांसा विद्वान, "वेदाला प्रशिक्षित आणि प्राविण्य शोधून व्यावहारिक विधी वापरणे समजते", हे लक्षात घेतले की "मंत्राचा अर्थ हा सर्वात आवश्यक नसून पूर्ण प्रभु आहे. त्यांचे ध्वनी स्वरूप." गॅलेविझच्या मते, सायनाने वेदाचा उद्देश (अर्थ हा यजुर्वेदाला) "यज्ञ पार पाडण्याचा अर्थ" म्हणून पाहिले. सायनसाठी, मंत्राचा अर्थ नाही हे त्यांच्या व्यावहारिक वापराच्या संदर्भावर आहे. वेदाची ही संकल्पना, प्राविण्य संकलन आणि सादरीकरण, एक अर्थ किंवा स्तोत्र स्वायत्त संदेश" वर प्राधान्य दिले जाते. सेना श्रौता विधी आधुनिक युगात जात आहे.

मुखर्जी नोंदवतात की ऋग्वेद आणि सायनाच्या भाष्यात ऋक (शब्दांचे) आतील अर्थ किंवा सार, धर्म आणि परब्रह्म यांचे ज्ञान न समजता केवळ निष्फळ पठण म्हणून टीका करणारे परिच्छेद आहेत. मुखर्जी असा निष्कर्ष काढतात की मंत्रांच्या ऋग्वेदिक शिक्षणात " त्यांच्या अर्थाचे चिंतन आणि आकलन हे अधिक महत्त्वाचे आणि अत्यावश्यक मानले गेले त्यांची केवळ यांत्रिक पुनरावृत्ती आणि योग्य उच्चार करण्यापेक्षा शिक्षण." "ग्रंथांचे प्रभुत्व, अक्षर-प्राप्ती, त्यानंतर अर्थ-बोध, त्यांच्या अर्थाचे आकलन" असे सांगून मुकीने सायनाचा उल्लेख केला आहे. मुखर्जी स्पष्ट करतात की वैदिक ज्ञान प्रथम ऋषी आणि मुनींना समजले. केवळ वेदांची परिपूर्ण भाषा, सामान्य भाषणाच्या विरूद्ध, ही सत्ये प्रकट करू शकते, जी त्यांना स्मृतीमध्ये समर्पित करून जतन केली गेली होती. मुखर्जी यांच्या मते, ही सत्ये विद्यार्थ्याला लक्षात ठेवलेल्या ग्रंथांद्वारे दिली जात असताना, "सत्याचा साक्षात्कार" आणि ऋषींना प्रकट केलेले परमात्म्याचे ज्ञान हे वैदिक शिक्षणाचे खरे उद्दिष्ट आहे, केवळ ग्रंथांचे पठण नाही. परम ब्रह्मज्ञान, ऋत आणि सत्याचे ज्ञान, मौन आणि आज्ञापालन इंद्रिय-संयम, ध्यान, तपस्या आणि वेदांताची चर्चा करून प्रतिज्ञा करून प्राप्त करता येते.त आणि ते दुर्मिळ आहेत.

वेदोत्तर साहित्य

वेदांग

वेदांगांचा विकास वैदिक कालखंडाच्या शेवटी, इ.स.पूर्व 1ल्या सहस्राब्दीच्या मध्यभागी किंवा नंतर झाला. वैदिक अभ्यासाची ही सहायक क्षेत्रे उदयास आली कारण शतकानुशतके आधी रचलेली वेदांची भाषा त्या काळातील लोकांसाठी खूप पुरातन बनली होती. वेदांग हे असे विज्ञान होते जे अनेक शतकांपूर्वी रचलेल्या वेदांना समजून घेण्यावर आणि त्याचा अर्थ लावण्यावर केंद्रित होते.

वेदांचे सर्वांगीण अनुशीलन करण्यासाठी शिक्षा (वेदांग), निरुक्त, व्याकरण, छंद, आणि कल्प (वेदांग), ज्योतिष यांचे ग्रंथ आहेत ज्यांना ६ अंग म्हणतात. अंगांचे विषय असे आहेत:

- शिक्षा - ध्वनींचे उच्चारण।

- निरुक्त - शब्दांचे मूल भाव। यात वस्तूंचे नाव का असे आहे याचे विवरण आहे। शब्द-मूल, शब्दावली, आणि शब्द निरुक्ताचे विषय आहेत।

- व्याकरण - संधी, समास, उपमा, विभक्ती इत्यादीचे विवरण। वाक्य निर्माण समजण्यासाठी आवश्यक।

- छंद - गायन किंवा मंत्रोच्चारणासाठी आघात आणि लय यांचे निर्देश।

- कल्प - यज्ञासाठी विधिसूत्र। यामध्ये श्रौतसूत्र, गृह्यसूत्र, धर्मसूत्र आणि शुल्बसूत्र यांचा समावेश आहे। वेदांतर्गत कार्य पूर्ण करण्यासाठी आणि समर्पण करण्यासाठी यांचे महत्व आहे।

- ज्योतिष - वेळेचे ज्ञान आणि उपयोगिता। आकाशीय पिंडांच्या (सूर्य, पृथ्वी, नक्षत्र) गती आणि स्थितीने याचे ज्ञान मिळते. यात वेदांगज्योतिष नावाचे ग्रंथ प्रत्येक वेदासाठी वेगळे होते. आत्ता लगधमुनि प्रोक्त चारही वेदांच्या वेदांगज्योतिषांमध्ये दोनच ग्रंथ उपलब्ध आहेत - एक आर्च पाठ आणि दुसरा याजुस पाठ। या ग्रंथात सोमाकर नावाच्या विद्वानाचे प्राचीन भाष्य मिळते आणि कौण्डिन्न्यायन संस्कृत व्याख्या देखील मिळते.

वेदांगाचे सहा विषय ध्वन्यात्मक (शिक्षा), काव्यात्मक मीटर (चंद), व्याकरण (व्याकरण), व्युत्पत्ती आणि भाषाशास्त्र (निरुक्त), विधी आणि मार्गाचे संस्कार (कल्प), वेळ पाळणे आणि खगोलशास्त्र (ज्योतिष) आहेत.

वेदांग हे वेदांसाठी सहायक अभ्यास म्हणून विकसित झाले, परंतु त्याचे मीटर, ध्वनी आणि भाषेची रचना, व्याकरण, भाषिक विश्लेषण आणि इतर विषयांचा वेदोत्तर अभ्यास, कला, संस्कृती आणि हिंदू तत्त्वज्ञानाच्या विविध शाळांवर प्रभाव पडला. उदाहरणार्थ, कल्प वेदांगाच्या अभ्यासाने धर्मसूत्रांना जन्म दिला, ज्याचा नंतर धर्मशास्त्रांमध्ये विस्तार झाला.

परिशिष्ठ

परिशिष्ठ हा शब्द वैदिक साहित्याच्या विविध सहायक कामांना लागू केला जातो, जो मुख्यत्वेकरून त्यांच्या आधीच्या ग्रंथांच्या विधी आणि विस्ताराच्या तपशीलांशी संबंधित आहे: संहिता, ब्राह्मण, आरण्यक आणि सूत्रे. ज्या वेदांशी संबंधित आहे त्या वेदांसह नैसर्गिकरित्या वर्गीकृत, पॅरिसिस्ट कार्ये चार वेदांपैकी प्रत्येकासाठी अस्तित्वात आहेत. तथापि, केवळ अथर्ववेदाशी संबंधित साहित्यच विस्तृत आहे.

• अश्वलायन गृह्य परिशिष्ठ हा ऋग्वेदाच्या सिद्धांताशी निगडित खूप उशीरा मजकूर आहे.
• गोभिला गृहपरिशिष्ठ हा अनुक्रमे ११३ आणि ९५ श्लोकांसह दोन अध्यायांचा एक छोटा छंदोबद्ध मजकूर आहे.
• कात्यायनाला वर्णिलेल्या कात्या परिशिष्टात, मालिकेच्या पाचव्या (कारणव्यूह) आणि कात्यायन शौतसूत्र परिशिष्ठात स्व-संदर्भितपणे 18 कामांचा समावेश आहे.
• कृष्ण यजुर्वेदात ३ परिस्ते आहेत आपस्तंब हौत्र परिशिष्ठ, जी सत्यसौध श्रोतसूत्र, वराह श्रौत सूत्राचा दुसरा प्राशन म्हणूनही आढळते.
• अथर्ववेदासाठी, 79 कार्ये आहेत, 72 विशिष्ट नावाच्या पॅरिसिस्ट म्हणून एकत्रित केल्या आहेत.

उपवेद

उपवेद ("उपयोजित ज्ञान") हा शब्द पारंपारिक साहित्यात काही तांत्रिक कामांचे विषय नियुक्त करण्यासाठी वापरला जातो. या वर्गात कोणते विषय समाविष्ट आहेत याची यादी स्त्रोतांमध्ये भिन्न आहे. चरणव्यूहात चार उपवेदांचा उल्लेख आहे:

• धनुर्वेद (धनुर्वेद), यजुर्वेदाशी संबंधित
• स्थापत्यशास्त्र (स्थपत्यवेद), ऋग्वेदाशी संबंधित.
• संगीत आणि पवित्र नृत्य (गंधर्ववेद), सामवेदाशी संबंधित
• अथर्ववेदाशी संबंधित औषध (आयुर्वेद).

वैदिक स्वर प्रक्रिया

वेदांच्या संहितांमध्ये मंत्राक्षरांमध्ये उभी आणि आडवी रेषा लावून त्यांच्या उच्च, मध्यम, किंवा मंद संगीतमय स्वर उच्चारण करण्याचे संकेत दिले गेले आहेत. यांना उदात्त, अनुदात्त आणि स्वारित म्हणतात. हे स्वर फार प्राचीन काळापासून प्रचलित आहेत आणि महामुनी पतंजलि यांनी त्यांच्या महाभाष्यात यांचे मुख्य नियम समाविष्ट केले आहेत।

स्वर अधिक किंवा कमी प्रमाणात उच्चारल्यामुळे त्यांचेही दोन-दोन प्रकार होतात. जसे उदात्त-उदात्ततर, अनुदात्त-अनुदात्ततर, स्वरित-स्वरितोदात्त. याखेरीज एक आणखी स्वर मानला जातो - श्रुति - ज्यात तीनही स्वऱांचा मिलन होतो. अशा प्रकारे एकूण स्वरांची संख्या ७ होते. या सात स्वरांमध्येही आपसात मिलन झाल्यामुळे स्वरांमध्ये भेद होतो ज्यासाठी स्वर चिन्हांमध्ये काही बदल होतो. यद्यपि या स्वरांचे अंकण आणि टंकणात विविध पद्धती वापरल्या जातात आणि प्रकाशक-भाष्यकारांमध्ये कोणतीही एक पद्धती सामान्य नाही, बहुतेक ठिकाणी अनुदात्तासाठी अक्षराच्या खाली एक आडवी रेषा आणि स्वरितासाठी अक्षराच्या वर एक उभी रेषा बनवण्याचा नियम आहे. उदात्ताचा स्वतःचा कोणताही चिन्ह नाही. यामुळे अंकणात समस्या येते आणि काही लेखक-प्रकाशक स्वर चिन्हांचा वापर करत नाहीत. हे स्वर इतके सक्षम असतात की योग्य वापर न झाल्यास मंत्रांच्या अर्थालाही बदलून टाकतात।

वैदिक छंद

वैदिक मंत्रांमध्ये वापरलेले छंद विविध प्रकारचे आहेत, त्यातील प्रमुख आहेत:

- गायत्री - सर्वात प्रसिद्ध छंद. आठ वर्णांचे (मात्रांचे) तीन पाद. गीतेमध्येही (अध्याय ११) याला सर्वोत्तम म्हटले आहे. यात प्रसिद्ध गायत्री मंत्र समाविष्ट आहे.

- त्रिष्टुप - ११ वर्णांचे चार पाद - एकूण ४४ वर्ण.

- अनुष्टुप - ८ वर्णांचे चार पाद, एकूण ३२ वर्ण. वाल्मीकि रामायण आणि गीता यांसारख्या ग्रंथांमध्येही वापरले गेले आहे. यालाच श्लोक असेही म्हणतात.

- जगती - ८ वर्णांचे ६ पाद, एकूण ४८ वर्ण.

- बृहती - ८ वर्णांचे ४ पाद, एकूण ३२ वर्ण.

- पंक्ति - ४ किंवा ५ पाद, एकूण ४० वर्ण. २ पादांनंतर विराम असतो. पादांमध्ये वर्णसंख्येच्या फरकामुळे याचे अनेक प्रकार आहेत.

- उष्णिक - यात एकूण २८ वर्ण असतात आणि एकूण ३ पाद असतात. २ पादांमध्ये ८-८ वर्ण असतात आणि तिसऱ्या पादात १२ वर्ण असतात. वाढलेल्या वर्णांमुळे याचे अनेक प्रकार आहेत.

हे विविध छंद वैदिक मंत्रांमध्ये वापरले जातात आणि प्रत्येकाचे विशिष्ट महत्व आहे.

वेदांच्या शाखा

याच्या अनुसार वेदोक्त यज्ञांचे अनुष्ठान हे वेदांच्या शब्दांचे मुख्य उपयोग मानले गेले आहे. सृष्टीच्या आरंभापासूनच यज्ञ करण्यामध्ये सामान्यतः मंत्रोच्चारणाची शैली, मंत्राक्षर आणि कर्मविधीमध्ये विविधता राहिली आहे. या विविधतेमुळेच वेदांच्या शाखांचा विस्तार झाला आहे. जसे की - ऋग्वेदाच्या २१ शाखा, यजुर्वेदाच्या १०१ शाखा, सामवेदाच्या १००० शाखा आणि अथर्ववेदाच्या ९ शाखा - अशा प्रकारे एकूण १,१३१ शाखा आहेत. या संख्येचा उल्लेख महर्षि पतंजलि यांनी त्यांच्या महाभाष्यातही केला आहे. उपरोक्त १,१३१ शाखांपैकी सध्या फक्त १२ शाखांचेच मूळ ग्रंथ उपलब्ध आहेत:

- ऋग्वेदाच्या २१ शाखांपैकी फक्त २ शाखांचे ग्रंथ उपलब्ध आहेत - शाकल शाखा आणि शांखायन शाखा.

- यजुर्वेदामध्ये कृष्णयजुर्वेदाच्या ८६ शाखांपैकी फक्त ४ शाखांचे ग्रंथ उपलब्ध आहेत - तैत्तिरीय शाखा, मैत्रायणीय शाखा, कठ शाखा आणि कपिष्ठल शाखा.

- शुक्लयजुर्वेदाच्या १५ शाखांपैकी फक्त २ शाखांचे ग्रंथ उपलब्ध आहेत - माध्यंदिनीय शाखा आणि काण्व शाखा.

- सामवेदाच्या १००० शाखांपैकी फक्त २ शाखांचेच ग्रंथ उपलब्ध आहेत - कौथुम शाखा आणि जैमिनीय शाखा.

- अथर्ववेदाच्या ९ शाखांपैकी फक्त २ शाखांचेच ग्रंथ उपलब्ध आहेत - शौनक शाखा आणि पैप्पलाद शाखा.

उपरोक्त १२ शाखांपैकी फक्त ६ शाखांच्या अध्ययन शैली उपलब्ध आहेत - शाकल, तैत्तिरीय, माध्यंदिनी, काण्व, कौथुम आणि शौनक शाखा. असे म्हणणेही अनुपयुक्त नाही की इतर शाखांचे काही अधिक ग्रंथ उपलब्ध आहेत, परंतु त्यांच्यामुळे शाखेचे पूर्ण परिचय मिळू शकत नाही आणि अनेक शाखांचे तर नावसुद्धा उपलब्ध नाहीत.

पाचवा आणि इतर वेद

पाच वेद आहेत. पाचवा सूक्ष्मवेद आहे ज्यामध्ये सर्वोच्च ईश्वर आणि त्यांच्या अमरलोक म्हणजेच सतलोकबद्दल संपूर्ण माहिती आहे. याशिवाय सूक्ष्मवेद आपल्याला पूर्ण परमात्म्याची पूजा करण्याची योग्य पद्धत आणि त्यांच्या विषयी माहिती देतो. आतापर्यंत भक्त समाजाला खरे आध्यात्मिक ज्ञान नव्हते ज्यामुळे तो पाचव्या वेद आणि परमात्म्याबद्दल अनभिज्ञ होता. आता तत्वज्ञानाच्या प्रकाशात लोक जाणू शकतात की पाच वेद आहेत.

दिव्य प्रबंध, उदाहरणार्थ, तिरुवायमोली, काही दक्षिण भारतीय हिंदूंनी स्थानिक वेद म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या प्रामाणिक तमिळ ग्रंथांसाठी एक संज्ञा आहे. इतर ग्रंथ जसे की भगवद्गीता किंवा वेदांत सूत्रे काही हिंदू संप्रदायांनी श्रुती किंवा "वैदिक" मानली आहेत परंतु हिंदू धर्मात सार्वत्रिक नाही. भक्ती चळवळ आणि विशेषतः गौडीय वैष्णवांनी वेद या शब्दाचा विस्तार करून संस्कृत महाकाव्ये आणि पंचरात्र सारख्या वैष्णव भक्ती ग्रंथांचा समावेश केला.

पुराण

पुराण ही विश्वकोशीय भारतीय साहित्याची एक विस्तीर्ण शैली आहे, विशेषतः दंतकथा, दंतकथा आणि इतर पारंपारिक दंतकथा. यातील अनेक ग्रंथांची नावे विष्णू, शिव आणि देवी या प्रमुख हिंदू देवतांच्या नावावर आहेत. 400,000 हून अधिक श्लोकांसह 18 महापुराण (महान पुराणे) आणि 18 उपपुराण (लघु पुराणे) आहेत.

हिंदू संस्कृतीत पुराणांचा प्रभाव आहे. त्यांना वैदिक (वैदिक साहित्याशी सुसंगत) मानले जाते. भागवत पुराण हे पुराणिक शैलीतील सर्वात प्रसिद्ध आणि लोकप्रिय ग्रंथांपैकी एक आहे आणि ते द्वैत नसलेले आहे. पुराण साहित्य भारतातील भक्ती चळवळीसह विणलेले आहे आणि द्वैत आणि अद्वैत या दोन्ही विद्वानांनी महापुराणातील अंतर्निहित वेदांत विषयांवर भाष्य केले आहे.

वैदिक देवदेवता

वरुण, मित्र, अर्यमा आणि भग हे चार देव वैदिक देव म्हणून ओळखले जातात. तर वेदांमध्ये काही देवतांचा सुद्धा उल्लेख येतो. उदा. इला, सरस्वती आणि सरमा या वैदिक देवता म्हणजे अंतःस्फूर्त ज्ञानाची प्रतीके आहेत.

पाहा: वैदिक देवदेवता आणि दैत्यासुर

वैदिक संकल्पना

वेदांमध्ये सप्त लोक आणि पंच कोश या संकल्पना महत्त्वाच्या आहेत. देव आणि दैत्य किंवा देवासुर संघर्ष ही देखील वेदांमधील एक महत्त्वाची संकल्पना आहे.

वेदांमधील संज्ञा

वेदांचा अर्थ कळण्याच्या दृष्टीने त्यातील विविध पारिभाषिक शब्दांचा नेमका अर्थ माहीत असणे आवश्यक असते.

पाहा: वेदांमधील संज्ञा

वेदांमधील कथा

वेदांमध्ये ज्या कथा येतात त्यांना प्रतीकात्मक आध्यात्मिक अर्थ आहे.

पाहा: वेदांमधील कथा

वेदांचे रक्षण व अध्ययन

व्यासांनी वेदांचे प्रवर्तन केले व त्यांच्या शिष्यांनी वेदांचे ग्रहण करून त्यांची परंपरा पुढे चालू ठेवली.हे सर्व शिष्य ज्ञानोपासक होते. वेदांचे अध्ययन करणे, त्यांचे अध्यापन करणे व वेदांचे संरक्षण करणे हे त्यांचे जीवित कार्य होते. मूळच्या वेदमंत्रांमध्ये कोणत्याही प्रकारचा बदल होऊ नये यासाठी प्राचीन ऋषींनी अनेक कॢप्त्या योजल्या आहेत. हे वेदमंत्र सस्वर असे टिकावेत यासाठी आणखी एक युक्ती प्राचीन आर्यांनी योजिली आणि ती म्हणजे वेदांच्या विकृती तयार करणे ही होय...

वेदांचे स्वरूप

वेदांमध्ये अग्नी, इंद्र, वरुण, उषा,मरुत अशा विविध देवतांची स्तुतीपर सूक्ते आहेत. वैदिक ऋषींनी निसर्गातील वेगवेगळ्या शक्तींना उद्देशून रचलेली ही स्तोत्रेच आहेत. वैदिक काळातील कुटुंब व्यवस्था, लोकजीवन, संस्कृती, आश्रम व्यवस्था, शिक्षण पद्धती ,राष्ट्र दर्शन ,तत्त्वज्ञान विषयक संकल्पना अशा विविध मुद्द्यांची माहिती आपल्याला वेदांमध्ये अभ्यासायला मिळते.

^{इतर दृष्टिकोनांच्या दृष्टिकोनातून वेद}

^{वेदांच्या अनेक शब्दांचे आकलन करणे सोपे नाही. वेदांचा वास्तविक अर्थ समजण्यासाठी त्यांच्या आंतर्गत वेदांगांची रचना केली गेली. कारण यामध्ये वर्णन केलेले अर्थ समजणे शक्य नाही. सर्वाधिक विवाद-वार्ता ईश्वराच्या स्वरूपावर, म्हणजेच एकच देव किंवा अनेक देव यांवर झाली आहे. वेदांचा वास्तविक अर्थ तोच समजू शकतो जो वेदांग- शिक्षा, कल्प, व्याकरण, निरुक्त, छंद आणि ज्योतिष यांचा ज्ञाता आहे. युरोपमधील संस्कृत विद्वानांची व्याख्या हिंद-आर्य जातीच्या सिद्धांताने प्रेरित होती. प्राचीन काळातही त्यांच्या सत्तेला आव्हान देऊन असे अनेक मत प्रकट झाले ज्यांना आजही धार्मिक मत म्हणतात, पण अनेक रूपांमध्ये वेगवेगळे आहेत. यांचे मुख्य अंतर खाली स्पष्ट केले आहे. ज्यांची अविच्छिन्न परंपरा वेद, शाखा आणि कल्पसूत्रांद्वारे निर्देशित होते आणि एक अद्वितीय ब्रह्मतत्त्वाला ईश्वर मानून कोणत्याही एक देववादात न अडकता वेदवादात रमण करतात ते वैदिक सनातन वर्णाश्रम धर्माचे अनुयायी आहेत, तेच वेदांना सर्वोच्च मानतात. याशिवाय वेगळे विचार ठेवणारे आणि वेगळे देव मानणारे काही संप्रदाय आहेत:}

^{-जैन: यांना मूर्तीपूजेचे प्रवर्तक मानले जाते. हे वेदांना श्रेष्ठ मानत नाहीत पण अहिंसा मार्गावर जोर देतात.}

^{-बौद्ध: या मतामध्ये महात्मा बुद्ध यांनी प्रवर्तित केलेले ध्यान आणि तृष्णा यांना दुःखाचे कारण मानले आहे. वेदांमध्ये लिहिलेल्या ध्यानाच्या महत्त्वाला ते मान्यता देतात, परंतु ईश्वराच्या सत्ता मानण्यापासून नास्तिक आहेत. हे देखील वेद मानत नाहीत.}

^{-शैव: वेदांमध्ये वर्णन केलेल्या रुद्राच्या रूप शिवाला सर्वोपरि मानणारे. स्वतःला वैदिक धर्म मानणारे शिवाला एकमेव ईश्वराचे कल्याणकारी रूप मानतात, परंतु शैव लोक शंकर देवाच्या रूपाला (ज्यात नंदी बैल, जटा, बाघांबर इत्यादी आहेत) विश्वाचा कर्ता मानतात.}

^{-वैष्णव: विष्णू आणि त्यांच्या अवतारांना ईश्वर मानणारे. वैदिक ग्रंथांपेक्षा आपला आगम मत सर्वोच्च मानतात. विष्णूला एकच ईश्वर मानतात आणि ज्याच्या अनुसार सर्वत्र व्याप्त असलेला ईश्वर विष्णू म्हणवला जातो.}

^{-शाक्त: स्वतःला वेदोक्त मानतात परंतु पूर्वोक्त शैव, वैष्णवापेक्षा श्रेष्ठ समजतात. महाकाली, महालक्ष्मी आणि महासरस्वतीच्या रूपात नवकोटी दुर्गाला इष्टदेवता मानतात. त्या सृष्टिकारिणी आहेत असे मानतात.}

^{-सौर: जगतसाक्षी सूर्याला आणि त्यांच्या विविध अवतारांना ईश्वर मानतात. ते स्थावर आणि जंगम यांच्या आत्मा सूर्यच आहे असे मानतात.}

^{-गाणपत्य: गणेशाला ईश्वर मानतात. साक्षात शिवादी देवांनीही त्यांच्या उपासनेने सिद्धी प्राप्त केली आहे, असे मानतात.}

^{-सिख: यांचा विश्वास एकमेव ईश्वरावर आहे, पण वेदांना ईश्वराची वाणी मानत नाहीत.}

^{-आर्य समाज: हे निराकार ईश्वराचे उपासक आहेत. हे वेदांना ईश्वरीय ज्ञान मानतात. हे मानतात की वेद आदि सृष्टीत अग्नि, वायु, आदित्य आणि अङ्गिरा इत्यादी ऋषींच्या अंतःस्थानी उत्पन्न झाले आहेत. वेदांना अंतिम प्रमाण मानतात. आणि वेदांच्या नंतर जी पुराणे वगैरे रचली गेली ती वेदविरुद्ध मानून अस्वीकार करतात. रामायण आणि महाभारताच्या इतिहासाला मान्यता देतात. या समाजाचे संस्थापक महर्षि दयानंद आहेत ज्यांनी वेदांकडे परत जाण्याचा संदेश दिला. हे अर्वाचीन वैदिक आहेत.}

^{-यज्ञ: यज्ञाच्या वर्तमान रूपाच्या महत्त्वाबद्दल अनेक विद्वान, मत आणि भाष्यकारांमध्ये विरोधाभास आहे. यज्ञामध्ये अग्नीचा प्रयोग प्राचीन पारशी पूजन पद्धतीसारखा असणे आणि हवनाच्या अत्यधिक महत्तेबद्दल विद्वानांमध्ये रस आहे.}

^{-देवता: देव शब्दाबद्दलच अनेक विद्वानांमध्ये असहमती आहे. वेदोक्त निर्गुण- निराकार आणि सगुण- साकार यांमध्ये, साकार रूपाला मानणाऱ्या अनेक मतांमध्ये (जसे शैव, वैष्णव आणि शाक्त सौर गणपत, कौमार) याला महामानवाच्या रूपात विशिष्ट शक्ती प्राप्त साकार चरित्र समजतात आणि त्यांची मूर्ती रूपात पूजा करतात तर इतर अनेक त्यांना ईश्वर (ब्रह्म, सत्य) चेच नाव मानतात. परोपकार (भला) करणाऱ्या वस्तू (जसे नदी, सूर्य), विद्वान आणि मार्गदर्शन करणारे मंत्र यांना देव म्हटले जाते. उदाहरणार्थ अग्नि शब्दाचा अर्थ आग न समजता सर्वात पुढे म्हणजेच प्रथम म्हणजे परमेश्वर समजतात. देवता शब्दाचा अर्थ दिव्य, म्हणजे परमेश्वर (निराकार, ब्रह्म) च्या शक्तीने पूर्ण मानला जातो - जसे पृथ्वी आदि. या मतात महादेव, देवांचे अधिपती असल्यामुळे त्यांना ईश्वर म्हणतात. याच प्रकारे सर्वत्र व्यापक ईश्वर विष्णू आणि सत्य असल्यामुळे ब्रह्मा म्हणतात. या प्रकारे ब्रह्मा, विष्णू आणि महादेव कोणत्याही चरित्राचे नाव नाही तर ईश्वराचेच नाव आहे. व्याकरण आणि निरुक्त यांच्या आधारावरच वैदिक आणि लौकिक शब्दांचे अर्थ निर्धारण केले जाते. त्याशिवाय अर्थाचा अनर्थ होतो. याचप्रमाणे गणेश (गणपति), प्रजापति, देवी, बुद्ध, लक्ष्मी इत्यादी परमेश्वराचेच नाव आहेत. वेदादी शास्त्रांमध्ये आलेले विविध एकच परमेश्वर आहेत. उपनिषदांमध्ये म्हटले आहे - एको देव सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्मा. काही लोक ईश्वराच्या सगुण-निर्गुण स्वरूपावर वाद घालत राहतात. यांमध्ये काही मूर्तिपूजा करतात आणि काही मूर्तिपूजेच्या विरोधात आहेत आणि ईश्वराला एकमेव सत्य, सर्वोपरि मानतात.}

^{-अश्वमेध: राजा न्यायपूर्वक आपल्या प्रजेला पालन करतो तेव्हा त्याला अश्वमेध यज्ञ म्हणतात. अनेक विद्वान मानतात की मेध शब्दात अध्वरं चा उपयोग झाला आहे ज्याचा अर्थ अहिंसा आहे. त्यामुळे मेध चा अर्थ काहीतरी वेगळा राहिला असावा. त्याचप्रमाणे अश्व शब्दाचा अर्थ घोडा न राहता शक्ती राहिला असावा. श्रीराम शर्मा आचार्य कृत भाष्यांनुसार अश्व शब्दाचा अर्थ शक्ती आणि गौ शब्दाचा अर्थ पोषण आहे. त्यामुळे अश्वमेध चा अर्थ घोड्याच्या बलिपेक्षा वेगळा वाटतो.}

आधुनिक काळातही अभ्यासाची गरज

खऱ्या अर्थाने वेदांचे रक्षण करायचे असेल तर वेदांतील ऋचांचाचा उच्चार योग्य माणसाने, योग्य वेळी व योग्य परिस्थितीत केल्याने त्यातील खरा अर्थ प्रकट होतो, असे सांगितले जाते. गुरू शिष्य परंपरेने चालत आलेले हे ज्ञान आजवर सांभाळले गेले आहे.

---

वेदांशी निगडित असे -

• व्यास
• वेदान्त (उपनिषदे, वगैरे)

वेदांचे भाष्यकार

• सायणाचार्य - वेदांवरील कर्मकांड-प्रधान भाष्य
• यास्काचार्य - निरुक्त व वेदांगाच्या मदतीने भाष्य
• लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक - आर्टिक्ट होम ऑफ द वेदाज या ग्रंथामध्ये टिळकांनी उषा आणि गायी या संकल्पनांचा नव्याने विचार केला आहे.
• टी.परमशिव अय्यर - अहि, वृत्र आणि सप्तनद्यांची मुक्ती या वैदिक कथेवर नवीन प्रकाश टाकला आहे.
• स्वामी दयानंद (आर्य समाज संस्थापक) - त्यांनी निरुक्तामध्ये जे प्राचीन भारतीय भाषाविकास शास्त्र आढळते त्याच्या आधारावर आणि संस्कृत भाषेचे त्यांचे ज्ञान त्याच्या आधारावर त्यांनी वैदिक ऋषींच्या वैशिष्ट्यपूर्ण मांडणीवर भाष्य केले आहे. प्राचीन भारतीय धर्म, नीती आणि वैज्ञानिक सत्य यांचा आविष्कार म्हणजे वेद हे त्यांचे मूळ गृहीत आहे. त्यांनी वैदिक ऋषींच्या परिभाषेची गूढे उकलली आहेत. त्यांनी वैदिक धर्माची 'एकं सत विप्रा: बहुधा वदन्ति' ही मुख्य संकल्पना प्रभावीपणे मांडली आहे.
• श्रीअरविंद - वेदांमधील पारिभाषिक शब्दांचा आणि त्यातील प्रतीकांचा अर्थ लावणे, देवांची कार्य व त्यांचे मानसशास्त्रीय व आंतरिक अधिष्ठान शोधणे आणि त्याच्याही पलीकडे जात त्यातील आध्यात्मिक आशयाचा शोध लावणे हे काम श्रीअरविंद यांनी केले आहे. वेदांचा मूळ हेतू साधना, आत्मविकास आणि आत्मदर्शन हा आहे, हे ध्यानात ठेवून वेदांचा अर्थ लावला पाहिजे असे श्रीअरविंद यांचे मत आहे आणि त्यानुसारच त्यांनी वेदरहस्य उलगडवून दाखविण्याचा प्रयत्न केला आहे. वेदांमधील शब्दांना एक बाह्य व एक आंतरिक अर्थ आहे हे लक्षात ठेवून त्याचा अर्थ लावला पाहिजे, वेदांतील गुप्त ज्ञानाची ही गुरुकिल्ली आहे, असे श्रीअरविंद लिहितात.

टीका

हिंदू धर्माचे अनेक विश्लेषक असा दावा करतात की हिंदू धर्म सर्व समकालीन धर्मांचे घटक स्वीकारतो आणि हिंदू धर्मातील वैदिक पुराणांसह अनेक धर्मग्रंथांमध्ये बौद्ध, जैन आणि शीख धर्माचे घटक आहेत आणि ग्रीक आणि झोरोस्ट्रियन धर्मातील महत्त्वपूर्ण घटकांनी दत्तक घेतलेले आहे. अवेस्ताः आहूरा ते असुर, देयब ते देवा, अहुरा ते मजदा ते एकेश्वरवाद, वरुण, विष्णू व गरुड, अग्निपूजा, सोम ते होम असे सोम, स्वर्ग ते सुधा, यासना ते योजना किंवा भजन, नरियसंघ ते नरसंघ (ज्याचे बरेच लोक म्हणतात) इस्लामिक प्रेषित मुहम्मद यांचे भविष्यवाणी), इंद्र ते इंद्र पर्यंत, गंडरेवापासून गंधर्व, वज्र, वायु, मंत्र, याम, आहुती, हुमाता ते सुमती इ.

वेदांविषयी मराठी पुस्तके

• अनोखा परिचय ऋग्वेद आणि उपनिषदांचा (रघुनाथ जोशी)
• ऋग्वेद शांतिसूक्त (वेदरत्न केशवशास्त्री जोगळेकर)
• ऋग्वेदसार - अनुवादासह (मूळ हिंदी, ऋग्वेद-सारः (विनोबा भावे, मराठी अनुवाद - अच्युत देशपांडे)
• ऋग्वेदाची ओळख (गुंडोपंत हरिभक्त)
• ऋग्वेदाचे प्राचीनत्व (ज्ञानेश्वर कुलकर्णी)
• ऋग्वेदीय सूक्तानि (सार्थ - संक्षिप्त- सस्वर; स्वामी विपाशानंद)
• चार वेद (विद्यावाचस्पती शंकर वासुदेव अभ्यंकर)
• वेदांची ओळख: परंपरा आणि नवा दृष्टिकोन (डॉ. प्रमोद पाठक)
• वेदामृत (विनोबा भावे)
• वेद-रहस्य - मूळ लेखक योगी श्रीअरविंद, अनुवाद - ना.स.पाठक, १९९०, श्रीअरविंद आश्रम ट्रस्ट, ISBN 81-7058-178-8
• वेद-रहस्य - मूळ लेखक योगी श्रीअरविंद, अनुवाद - स्वर्णलता भिशीकर, २०२३, श्रीअरविंद आश्रम