सोने

सोने, _७९Au
सामान्य गुणधर्म
साधारण अणुभार (Ar, standard)	१९६.९७ ग्रॅ/मोल
सोने - आवर्तसारणीमधे
	Pt ← सोने → Hg
अणुक्रमांक (Z)	७९
गण	अज्ञात गण
श्रेणी	संक्रामक (धातू)
भौतिक गुणधर्म
रंग	पिवळा
स्थिती at STP	घन
विलयबिंदू	१३३७ °K (१०६४ °C, १९४७ °F)
क्वथनबिंदू (उत्कलनबिंदू)	३१२९ °K (२८५६ °C, ५१७३ °F)
घनता (at STP)	१९.३ ग्रॅ/लि
आण्विक गुणधर्म
इतर माहिती
	संदर्भ \| सोने विकिडेटामधे

सोने (सुवर्ण, स्वर्ण, कनक, हेम) हा एक मौल्यवान धातू आहे. सोने हे मूलद्रव्य असून त्याचा अणुक्रमांक ७९ आहे (संज्ञा Au). चकाकी असलेला आणि सहज आकार देण्याजोगा मऊ धातू असल्याने सोन्याचा दागिन्यांमध्ये वापर होतो. जुन्या काळी सोन्याची नाणी प्रचारात होती. सोने हे समाजात प्रतिष्ठा वाढवणारी अशी वस्तू समजली जाते. सोने हे खाणीत मिळते.

जगातील सर्व चलनांची तुलना सोन्याच्या किंमतीशी केली जाते, त्यामुळे सोन्याला अचल चलन असेही म्हणतात. सोन्याकडे एक सुरक्षित व निश्चित लाभ देणारी गुंतवणूक म्हणून पाहिले जाते. अर्थव्यवस्थेला स्थैर्य यावे म्हणून देश सोन्याचा साठा करतात. सोने उत्तम विद्युत्‌वाहक आहे. ते कधीही गंजत नाही. त्यापासून सुतासारख्या तारा (जर) किंवा पातळ पत्रा बनवता येतो.

भारतासह जगातील इतर सर्व संस्कृतीमध्ये विशेष करून महिला सोन्याचे दागिने परिधान करताना दिसतात. भारतामध्ये सोन्याचे मंगळसूत्र आणि इतर दागिने हे सौभाग्याचे लेणे समजतात. सोन्याचे आयुर्वेदिक महत्त्वही खूप मोठे आहे. सोने शरीरावर परिधान केल्याचे अनेक फायदे आहेत. तत्कालीन लोकांना शास्त्रीय पद्धतीने हे सांगितले असते तर त्यांना ते समजले नसते. म्हणूनच की काय त्याला धर्माची जोड दिली गेलीं असावी. परंतु, सोन्याचे दागिने परिधान केल्यामुळे भारतीय स्त्रियांचे आरोग्य चांगले राहाते, यात मात्र शंका नाही.

भारतात आजही गुंतवणूक म्हणून सोन्याची खरेदी अनेक घरात केली जाते.

आढळ

सोने जगात अनेक ठिकाणी आढळते. अमेरिका, दक्षिण आफ्रिका, चीन आणि ऑस्ट्रेलियाह्या देशांत सोन्याच्या खाणी आहेत. अमेरिकेत नेवाडा राज्यात सोने जास्त प्रमाणात मिळते.

सोन्याच्या तेजामुळे मनुष्य अत्यंत पुरातन काळापासून प्रभावित झाला आहे, कारण बहुधा सोने निसर्गात मुक्त अवस्थेत मिळते, हे असावे. प्राचीन संस्कृतिकाळातही या धातूला सन्मान प्राप्त होता. इसवी सनाच्या २५०० वर्षांपूर्वीच्या मोहेंजोदारो व हड़प्पा येथे भग्नावस्थेत मिळालेल्या सिंधू संस्कृतीच्या अवशेषांवरून स्वर्णाचा उपयोग आभूषणांसाठी केला जात होता, असे दिसते. त्या काळात दक्षिण भारताच्या म्हैसूर प्रदेशातून हा धातू प्राप्त होत होता.चरकसंहितेमध्ये (इ.स.पू. ३०० वर्षांपासून) स्वर्ण तथा त्याच्या भस्माचे औषधि रूपात वर्णन आहे. कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रात सुवर्णाच्या खाणीची ओळख करण्याचे उपाय धातुकर्म, विविध स्थानांपासून प्राप्त धातु आणि त्याच्या शोधाचे उपाय, सोन्याच्या शुद्धतेची कसोटीवर (एका प्रकारच्या दगडावर) परीक्षा आणि स्वर्णशाळेत त्याच्या तीन प्रकारचे उपयोगांवरचे (क्षेपण, गुण व क्षुद्रक यांच्यावरचे) वर्णन आले आहे. या सर्व वर्णनावरून हे माहीत होते की त्या वेळी भारतात सुवर्णकलेचे स्तर फार उच्च होते.

उपयोग

सोन्याचा वापर इलेक्‍ट्रॉनिक्‍स उद्योगांमध्ये केला जातो. वेगवेगळे जोड, तारांचे जोड यामध्ये सोन्याचा वापर केला जातो. वैद्यकीय क्षेत्रात सोडियम ऑर्थिओमलेट वा ऑर्थिओग्लुकोज ही अल्पप्रमाणात सोन्याचा अंश असलेली औषधे बनवली गेली आहेत. सोन्याची काही समसंयुगे काही कर्करोगांच्या उपचारांसाठी वापरली जातात. त्याचा उपयोग शस्त्रक्रियांसाठीची उपकरणे, वैद्यकीय उपकरणे यातही होतो. इतिहास काळापासून पडलेल्या दाताच्या जागी सोन्याचा दात बसविण्याची प्रथा होती. अंतराळ क्षेत्रात सोन्याचा वापर होतो. तेथे उष्णतेचे नियमन करण्यासाठी सोन्याचा पातळ थर दिलेली उपकरणे वापरली जातात. सोने मौल्यवान आहे.

सोन्याचा मुलामा (Gilding)

एखाद्या पदार्थावर त्याच्या सुरक्षेसाठी किंवा त्याला शोभिवंत करण्यासाठी यांत्रिक आणि रासायनिक साधनांद्वारे सोने चढ़विले जाते. ही कला खूप प्राचीन आहे. इजिप्तवासी आदिकाळात लाकडांवर आणि अनेक प्रकारच्या धातूंवर सोन्याचा मुलामा देण्यात प्रवीण आणि कार्यरत होते. बायबल ग्रंथाच्या जुन्या टेस्टामेंटमध्ये पण गिल्डिंगचा उल्लेख मिळतो. रोम आणि ग्रीस इत्यादी देशात प्राचीन काळापासून या कलेला पूर्ण प्रोत्साहन मिळत राहिले. प्राचीन काळात जास्त जाडीची सोन्याची पाने प्रयोगामध्ये असायची. त्यामुळे या प्रकारची गिल्डिंग अधिक मजबूत व चमकदार होत गेली. जुन्या देशांच्या सजावटकलेत सोन्याच्या मुलाम्याचे प्रमुख स्थान आहे- मंदिरांचे घुमट आणि राजमहालांची शोभा वाढविण्यासाठी ही कला विशेषतः उपयोगात आणत. भारतात आजही सोन्याच्या मुलाम्याची कामे चालतात.

आधुनिक गिल्डिंगमध्ये भिन्न भिन्न प्रक्रिया उपयोगात आणतात आणि याने अनेक प्रकारच्या थरांत सोने चढवता येते. उदाहरणार्थ फोटोच्या फ्रेम, कपाटावर सजावटी चित्रण, घरांची आणि महालांची सजावट, पुस्तकांना धातूचे आवरण, कपड्याची बटने बनविण्यासाठी, गिल्ड टाव ट्रेड(???), प्रिंटिग व विद्युत्‌ आवरण, मातीची भांडी, चिनी मातीचे कप व इतर पात्रे, काचेची भांडी व काचेच्या बांगड्याची सजावट, टेक्सटाईल, चामड़े आणि पार्चमेंटवरही सोन्याने नक्षी काढतात.

अशुद्धलेखन

सोने चढवण्याची सर्व पद्धती यांत्रिक किंवा रासायनिक साधनांवर निर्भर आहे. यांत्रिक साधनांनी सोन्याची खूप बारीक पत्ती बनवतात आणि त्याला धातू किंवा या वस्तुच्या तळाशी चिपकून देतात. म्हणून धातूच्या तळाला चांगल्या प्रकारे खरचून साफ करून घेतात आणि त्याला चांगल्या प्रकारे पालिश करतात मग ग्रीज आणि दूसरे अपद्रव्यों (Impurities) जे पालिश करताना तशेच राहते गरम करून हटवून देतात. बहुधा लाल ताप वर धातुंच्या तळाशी बर्निशर ने सोनेचे पानला दाबून चिपकवून देतात मग याला गरम करतात आणि जर गरज पडल्यास अजून पाने ठेवून चिपकवतात तत्पश्चात्‌ याला गार करून बर्निशर द्वारे रगडून चकचकीत बनवतात दूसरी प्रक्रिया मध्ये पारेचा उपयोग केला जातो. धातुंच्या तळाला पूर्ववत्‌ साफ करून अम्ल विलयन मध्ये टाकून देतात मग त्याला बाहेर काढून सूखविल्या नंतर झॉवा आणि सुर्खी ने रगड़ देउन तेलकटपणा आणतात. या क्रिये नंतर तळाशी पारेचा एक पातळ थर करतात, मग याला काही वेळा साठी पाण्यात टाकतात आणि या प्रकारे हे सोने चढ़विने योग्य बनते. सोनेच्या बारीक पाने चिकटविल्याने ते पारे बरोबर मिळतात. गरम केल्या वर पारा उडतो आणि सोना भूरकट रंगाच्या अवस्थेत मिळतो. याला अगेट वर्निशर ने रगडून चकचकीत बनवतात या विधित सोनेला दुहेरी पारा लागताे आणि पारेची पुनः प्राप्ति होत नाही. रासायनिक गिल्डिंग मध्ये प्रक्रिया आहेत ज्यात प्रयुक्त सोने कोणत्या न कोणत्या अवस्थेत रासायनिक कंपाउंडच्या रूपात राहते.

सोने चढ़विणे - चाँदी वर सामान्यत: सोने चढविण्यासाठी सोनेचे अम्लात द्रावण बनवितात आणि कपड्याच्या सहायाने द्रावणच्या धात्विक तळाशी पसरवितात. मग याला जाळून देतात व चाँदीला चिटकलेली काळी व भारी भस्मला चमड्याने व बोटांनी रगडून चमकदार केले जाते. अन्य धातूंवर सोना चढविण्या आधी त्या वर चाँदी चढवितात.

आेले सोने चढ़ाई - गोल्ड क्लोराइडच्या पातळ द्रावणला हाईड्रोक्लोरिक अम्लच्या उपस्थितीत पृथक्कारी बीकरच्या मदतीने ईथरीय द्रावण मध्ये प्राप्त करतात आणि एक छोटे बुरुश ने द्रावणला धातूच्या साफ केलेल्या तळाशी पसरवतात. ईथर उडून गेल्यावर सोने राहते ते गरम करून पालिश केल्यास चकमकीत रूप धारण करते.

आग सोनाचढ़ाई (fire Gilding) - यात धातुंचे तयार साफ आणि स्वच्छ तळाशी पारेची पातळ असा थर पसरविण्यात येतो आणि त्या वर सोन्याचा पारदन चढविण्यात येतो. तसेच पारेला गरम करून उडविले जाते. अता सोनेची एक पातळ परत वाचते ज्याला पाॉलिश करून सुंदर बनवतात. यात पारेचे जास्त नुकसान होते. काम करणाऱ्या लोकांसाठी पारेचा धूर जास्त अस्वस्थ्यकर आहे.

मातीची भांडी, पोर्सिलेन आणि काँच वर सोने चढविण्याची कला जास्त लोकप्रिय आहे. सोन्याच्या अम्लराज द्रावणला गरम करून पाउडर अवस्था मध्ये प्राप्त करतात आणि यात बारहवा भाग विस्मथ आक्साइड व थोड्या प्रमाणात बोराक्स आणि गन पाउडर मिसळून देतात. या मिश्रणाला ऊँटाच्या केसाचे बुरुश वस्तु वर यथास्थान चढविन्यात येतो. आगीत तापविल्यास या वर काळे मरकट रंगाचे सोने चिपकलेल् असते. जो अगेट बर्निशर ने पालिश कर चमकदार केले जाते. आणि मग ऐसीटिक अम्ल ने याला साफ करून घेतात.

लोहा किंवा इस्पात वर सोना चढ़विण्यासाठी तळाला साफ करून खरचटून त्या वर लाइन बनवून देतात मग लाल ताप पर्यंत गरम करून सोन्याचे पान पसरून टाकतात आणि गार केल्या वर याला अगेट बर्निशर ने रगडून चमकदार पालिश करतात या प्रकारे यात पूर्ण चमक येते आणि याची सुंदरता द्विगुणित होते.

गुणधर्म स्वर्ण पिवळ्या रंगाचे धातु आहे. अन्य धातुंच्या मिश्रणाने याच्या रंगात फरक पडतो. यात रजतचे मिश्रण करण्याने याचे रंग हल्के पडते. ताम्रच्या मिश्रणाने पिवळा रंग गडद पडतो. मिनी गोल्ड मध्ये 8.33 प्रतिशत ताम्र असते. हे शुद्ध स्वर्णाने जास्त लाल होते. प्लैटिनम किंवा पेलैडियमच्या सम्मिश्रण ने स्वर्ण मध्ये श्वेत छटा येते.

स्वर्ण अत्यंत कोमल धातु आहे. स्वच्छ अवस्था मध्ये हे सर्वात अधिक धातवर्ध्य (malleable) आणि तन्य (ductile) धातु आहे. याला अपटून 10-5 मिमी पतले वरक बनविले जाते.

स्वर्णचे काही विशेष स्थिरांक निम्नांकित आहे:

संकेत (Au),

परमाणुसंख्या 79,

परमाणुभार 196.97,

गलनांक 106° से.,

क्वथनांक 2970° से.

घनत्व 19.3 ग्राम प्रति घन सेमी,

परमाणु व्यास 2.9 एंग्स्ट्राम A°,

आयनीकरण विभव 9.2 इवों,

विद्युत प्रतिरोधकता 2.19 माइक्रोओहम्‌ - सेमी.

स्वर्ण वायुमंडल ऑक्सीजन द्वारा प्रभावित होत नाही. विद्युत्‌वाहक-बल-शृंखला (electromotive series) मध्ये स्वर्णचे सर्वात निम्न स्थान आहे. याच्या यौगिकचे स्वर्ण आयन सरळ इलेक्ट्रान ग्रहण करून धातु मध्ये परिवर्तित होत. स्वर्ण दोन संयोजकताचे यौगिक बनवते. 1 और 3। 1 संयोजकताच्या यौगिक याला ऑरस (aurous) आणि 3च्या यौगिकांना ऑरिक (auric) म्हणतात.

स्वर्ण नाइट्रिक, सल्फ्यूरिक अथवा हाइड्रोक्लोरिक अम्ल ने प्रभावित होत नाही परंतु अम्लराज (aqua regia) (3 भाग सांद्र हाइड्रोक्लोरिक अम्ल तसेच 1 भाग सांद्र नाइट्रिक अम्लाचे सम्मिश्रण) मध्ये विरघळून क्लोरोऑरिक अम्ल (H Au Cl4) बनविते. याच्या व्यतिरिक्त गरम सेलीनिक अम्ल (selenic acid) क्षारीय सल्फाइड किंवा सोडियम थायोसल्फेट मध्ये विलेय आहे.

निर्माणविधि स्वर्ण काढण्याच्या जुन्या पद्धती मध्ये खडकांच्या वाळूमय जागा उथळ तवा वर धुतले जात. स्वर्णचे उच्च घनत्व होण्यामुळे ते खाली बसते आणि हल्की वाळू धुतल्या ने बाहेर जाते. हाइड्रालिक विधि (hydraulic mining) मध्ये पाण्याती तीव्र धारेला स्वर्णयुक्त खडका द्वारे प्रविष्ट करतात ज्या मुळे स्वर्ण मिश्रित रेत जमा होते. प्राचीन काळात भारतात पारा द्वारे पण सोन् बनविण्याचे उल्लेख ग्रंथात मिळतात.

आधुनिक विधि द्वारे स्वर्णयुक्त क्वार्ट्‌ज (quartz)ला चूर्ण करून पारदची परतदार ताम्रच्या ताटात धुतात ज्या मुळे जास्तीत जास्त स्वर्ण ताटात जमते. लेअरला खरडून त्याच्या आसवन (distillation) द्वारे स्वर्णला पारद पासून वेगळे करू शकतो. प्राप्त स्वर्ण मध्ये अपद्रव्य वर्तमान राहते. यावर सोडियम सायनाइडच्या विलयन द्वारे क्रिया करण्याने सोडियम ऑरोसायनाइड बनेल.

4 Au + 8 NaCN + O2 + 2 H2 O = 4 Na [ Au (C N)2] + 4 NaOH

या क्रिया मध्ये वायुमंडलची ऑक्सीजन आक्सीकारकच्या रूपात प्रयुक्त होते.

सोडियम ऑरोसायनाइड विलयनच्या विद्युत्‌ अपघटन द्वारे किंवा यशद धातुच्या क्रिया ने स्वर्ण मुक्त होते.