नायोबियम

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून

नायोबियम (Nb) (अणुक्रमांक ४१) हे एक मूलद्रव्य आहे.

,  Nb
सामान्य गुणधर्म
साधारण अणुभार (Ar, standard)  ग्रॅ/मोल
- आवर्तसारणीमधे
हायड्रोजन हेलियम
लिथियम बेरिलियम बोरॉन कार्बन नत्रवायू प्राणवायू फ्लोरीन निऑन
सोडियम मॅग्नेशियम ॲल्युमिनियम सिलिकॉन स्फुरद गंधक क्लोरिन आरगॉन
पोटॅशियम कॅल्शियम स्कॅन्डियम टायटॅनियम व्हेनेडियम क्रोमियम मँगेनीज लोखंड कोबाल्ट निकेल तांबे जस्त गॅलियम जर्मेनियम आर्सेनिक सेलेनियम ब्रोमिन क्रिप्टॉन
रुबिडियम स्ट्रॉन्शियम यिट्रियम झिर्कोनियम नायोबियम मॉलिब्डेनम टेक्नेटियम रुथेनियम ऱ्होडियम पॅलॅडियम चांदी कॅडमियम इंडियम कथील अँटिमनी टेलरियम आयोडिन झेनॉन
Caesium Barium Lanthanum Cerium Praseodymium नियोडायमियम Promethium Samarium Europium Gadolinium Terbium Dysprosium Holmium Erbium Thulium Ytterbium Lutetium Hafnium Tantalum Tungsten Rhenium Osmium Iridium Platinum सोने पारा Thallium Lead Bismuth Polonium Astatine Radon
फ्रान्सियम रेडियम ॲक्टिनियम थोरियम प्रोटॅक्टिनियम युरेनियम नेप्चूनियम प्लुटोनियम अमेरिसियम क्युरियम बर्किलियम कॅलिफोर्नियम आइन्स्टाइनियम फर्मियम मेंडेलेव्हियम नोबेलियम लॉरेन्सियम रुदरफोर्डियम डब्नियम सीबोर्जियम बोह्रियम हासियम मैटनेरियम Darmstadtium Roentgenium Copernicium Nihonium Flerovium Moscovium Livermorium Tennessine Oganesson


Nb

गण अज्ञात गण
भौतिक गुणधर्म
घनता (at STP)  ग्रॅ/लि
आण्विक गुणधर्म
इतर माहिती
संदर्भ | विकीडाटामधे

ज्या ज्या ठिकाणी कमी तपमानात ताकद टिकविण्याची गरज पडते त्या प्रत्येक ठिकाणी नायोबियमचा प्रवेश झाला आहे. विशेषतः जेट इंजिनच्या टर्बाइन यंत्रातील पाते, येथे तापमान वाढून चालत नाही म्हणून नायोबियम हाच सक्षम पर्याय आहे. नायोबियम अनेक धातूंसोबत मिळून मिस्ळून यांत्रिक सामानाचे सुटे भाग बनविण्याच्या कार्यात उपयोगी पडतो.

मिश्रधातूंचा एक घटक म्हणून नायोबियम महत्त्वाची भूमिका बजावतो. नायोबियम ऍल्युमिनियम, टायटॅनियम, मॉलिब्डेनम, झिर्कोनियम इ. धातूंचा मित्र आहे. या धातूच्या अंगी न्युट्रॉन पारदर्शकता आहे. उच्च वितळणबिंदू, उत्तम उष्णता रोधकता, रासायनिक परिणामास रोखणारे गुणही याच्याजवळ आहेत. चांदीऐवजी अनेक क्षेत्रात नायोबियम वापरण्याकडे आता कल असून नायोबियमची नाणीही करण्याचा विचार गंभीरपणे होत आहे. या दोन्ही धातूंची किंमत सारखीच असून चांदी दिवसेंदिवस दुर्मिळ होत असल्याने नायोबियम त्यास उत्तम पर्याय म्हणून समोर येत आहे.

शोधाचा इतिहास[संपादन]

१७ व्या शतकाच्या मध्यात उत्तर अमेरिकेतील कोलंबिया नदीच्या पात्रात सोनेरी शिरा असणारा, कृष्णवर्णी, वजनदार खनिज प्रकार आढळला. इतर अनेक नमुन्यांसह तो ब्रिटिश वस्तुसंग्रहालयाकडे पाठविला गेला आणि पुढे सुमारे १५० वर्षे तो तेथेच पडून होता. इंग्लिश रसायनशास्त्रज्ञ चार्ल्स हॅचेट यांनी त्याचे पहिल्यांदा पृथक्करण करून त्यास कोलंबियम असे नाव दिले. पुढच्याच वर्षी स्वीडनचे रसायनशास्त्रज्ञ अँड्रिस एकबर्ग यांना स्कॅंडिनेव्हियात सापडलेल्या खनिजावर संशोधन करून त्यास टांटालम असे नाव दिले. पण कोलंबियम आणि टांटालम असे दोन वेगळे धातू नसून एकाच धातूस दोन ठिकाणी दोन वेगवेगळी नावे ठेवल्या गेली असे रसायनशास्त्रज्ञांचे मत होते. १८४४ साली जर्मन रसायनशास्त्रज्ञ आणि खनिज तज्ज्ञ हेन्रिक रोझ यांनी सिद्ध केले की कोलंबियम आणि टांटालम हे दोन वेगवेगळे पदार्थ आहेत. हेन्रिक रोझ यांनीच मग कोलंबियम धातूस नायोबियम असे नाव दिले.

१८६६ मध्ये स्वीस रसायनशास्त्रज्ञ जे. सी. गॅलिसर्ड द मेरिग्नॅक यांनी पहिल्यांदा या जुळ्या धातूंना वेगळे करण्याची औद्योगिक स्वरूपाची पहिली रीत प्रत्यक्षात आणली. त्यांना या मूलद्रव्यांच्या संयुगाची वेगवेगळ्या प्रकारे विरघळण्याची रीत कळली आणि ही दोन्ही मूलद्रव्ये वेगळी असल्याचे सिद्ध तर झालेच पण त्यांच्या औद्योगिक उत्पादनास सुरुवातही झाली. १९ व्या शतकाच्या अखेरीस फ्रेंच रसायनशास्त्रज्ञ हेन्री मॉइसन यांनी पहिल्यांदा नायोबियमची शुद्ध प्रत मिळविली.

नावाची व्युत्पत्ती[संपादन]

ग्रीक पुराणकथेप्रामाणे टॅंटलस राजाची मुलगी निओब हिच्या नावावरून नायोबियम हे नाव कोलंबियम धातूला देण्यात आले.