मेरी कोम
|
 | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| वैयक्तिक माहिती | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| पूर्ण नाव | मंगते चुंगनेजंग मेरी कोम | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| राष्ट्रीयत्व | भारतीय | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| निवासस्थान | इम्फाल, मणिपूर | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| जन्मदिनांक | १ मार्च, १९८३ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| जन्मस्थान | कांगथेई, मणिपूर | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| उंची | १.५८ मी (५ फु २ इं) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| वजन | ५१ किलो (११० पौंड) (फ्ल्यायवेट व पिनवेट) | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| खेळ | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| देश | भारत | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| खेळ | बॉक्सिंग | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| प्रशिक्षक | एम. नरजीत सिंग | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
मांगते चुंगनेजंग मेरी कोम ( १ मार्च १९८३) ही एक भारतीय बॉक्सिंगपटू आहे.[१] मेरी कोमने महिला जागतिक हौशी बॉक्सिंग अजिंक्यपद सहावेळा जिंकले असून २०१२ लंडन ऑलिंपिक स्पर्धेत फ्लायवेट प्रकारामध्ये तिने कांस्यपदक मिळवले. २०१४ इंचॉन आशियाई स्पर्धेमध्ये कोमने सुवर्णपदक मिळवले.
२०१३ साली कोमने अनब्रेकेबल नावाचे आत्मचरित्र लिहिले.[२] २०१४ साली तिच्या जीवनावर आधारित मेरी कोम ह्याच नावाचा हिंदी चित्रपट प्रदर्शित झाला आहे. त्या चित्रपटात आघाडीची अभिनेत्री प्रियांका चोप्रा हिने मेरी कोमची भूमिका केली आहे.
मांगते चुंगनीजांग मेरी कोम राजकारणी आणि विद्यमान संसद सदस्य आहे. सहा वेळा जागतिक हौशी बॉक्सिंग चॅम्पियनशिप जिंकणारी ती एकमेव महिला आहे, पहिल्या सात जागतिक चॅम्पियनशिपपैकी प्रत्येकी एक पदक जिंकणारी एकमेव महिला बॉक्सर आहे आणि आठ जागतिक चॅम्पियनशिप पदके जिंकणारी एकमेव बॉक्सर (पुरुष किंवा महिला) आहे. मॅग्निफिसेंट मेरी असे टोपणनाव असलेली, ती २०१२ उन्हाळी ऑलिंपिकसाठी पात्र ठरलेली एकमेव भारतीय महिला बॉक्सर आहे, ज्याने फ्लायवेट (५१ किलो) गटात स्पर्धा केली आणि कांस्य पदक जिंकले. आंतरराष्ट्रीय बॉक्सिंग असोसिएशन (हौशी) (एआयबीए) द्वारे तिला जगातील नंबर १ महिला लाइट-फ्लायवेट म्हणून देखील स्थान देण्यात आले होते. २०१४ मध्ये इंचिओन, दक्षिण कोरिया येथे झालेल्या आशियाई खेळांमध्ये सुवर्णपदक जिंकणारी ती पहिली भारतीय महिला बॉक्सर ठरली आणि २०१८ राष्ट्रकुल खेळांमध्ये सुवर्णपदक जिंकणारी ती पहिली भारतीय महिला बॉक्सर आहे. विक्रमी सहा वेळा आशियाई हौशी बॉक्सिंग चॅम्पियन बनणारी ती एकमेव बॉक्सर आहे. मेरी कोमने इंडोनेशियातील प्रेसिडेंट चषक स्पर्धेत ५१ किलो वजनाचे सुवर्ण जिंकले.
२५ एप्रिल २०१६ रोजी, भारताच्या राष्ट्रपतींनी कोमला भारतीय संसदेचे वरिष्ठ सभागृह, राज्यसभेचे सदस्य म्हणून नामित केले. मार्च २०१७ मध्ये, भारत सरकारच्या युवा व्यवहार आणि क्रीडा मंत्रालयाने अखिल कुमार यांच्यासह मेरी कोमची बॉक्सिंगसाठी राष्ट्रीय निरीक्षक म्हणून नियुक्ती केली.
२०१८ मध्ये तिच्या सहाव्या जागतिक विजेतेपदानंतर, मणिपूर सरकारने तिला "मीथोई लीमा" ही पदवी बहाल केली आहे, ११ डिसेंबर २०१८ रोजी इंफाळ येथे आयोजित सत्कार समारंभात मणिपूरची सर्वात यशस्वी बॉक्सर बनली आहे. २०१९ मध्ये जागतिक अजिंक्यपद स्पर्धा. समारंभात, मणिपूरच्या तत्कालीन मुख्यमंत्र्यांनी असेही घोषित केले की, इम्फाळ पश्चिम जिल्ह्यातील राष्ट्रीय खेळांच्या गावाकडे जाणाऱ्या रस्त्याच्या पट्ट्याला, जेथे कोम सध्या राहतात, त्याला एमसी मेरी कोम रोड असे नाव देण्यात येईल. २०२० मध्ये तिला पद्मविभूषण, भारताचा दुसरा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार प्रदान करण्यात आला.
जीवन
[संपादन]मणिपूर दुर्गम खेड्यात, कांगथेईमध्ये एक गरीब कुटुंबात मेरी कोमचा जन्म झाला.[३] मुलांना शिकवण्याइतकीही आई-वडिलांची परिस्थिती नव्हती. बँकॉकच्या आशियाई स्पर्धांमध्ये मणिपुरी बॉक्सर डिंको सिंग यांनी सुवर्णपदक पटकावल्याचे कळताच, मेरी कोमलाही आपण बॉक्सिंगच्या रिंगणात कां उतरू नये, असे वाटू लागले. घरचा विरोध असतानाही इ.स. २००० मध्ये १७ व्या वर्षी मेरी कोमने बॉक्सिंग रिंगमध्ये पहिले पाऊल टाकले. दोन आठवड्यांत ती बॉक्सिंगचे बेसिक शिकलीसुद्धा आणि २००० सालीच मेरी कोमने राज्यस्तरीय स्पर्धेचे जेतेपद मिळवले; वर्तमानपत्रात नाव-फोटो झळकले आणि घरी मेरी कोमच्या यशाची कल्पना आली. पण बॉक्सिंगबद्दल मेरी कोमची ओढ पाहून त्यांचा विरोधही मावळला. सातव्या ईस्ट इंडिया महिला बॉक्सिंग स्पर्धेत मेरी कोमने सुवर्णपदक पटकावले आणि त्यानंतर पुढच्या पाच वर्षांत सर्व राष्ट्रीय स्पर्धांमध्ये उत्तम कामगिरी बजावली. हिस्सार इथे झालेल्या दुसऱ्या आशियाई महिला बॉक्सिंग स्पर्धेत आंतरराष्ट्रीय स्तरावरच्या पहिल्या सुवर्णपदावर मेरी कोमने आपले नाव कोरले. तैवानमध्ये तिने विजयाची पुनरावृत्ती केली आणि मग तिचा जागतिक स्पर्धेतील विजेतेपदांचा धडाका सुरू झाला. अर्थात, अमेरिकेतील पहिल्या जागतिक मुष्टीयुद्ध स्पर्धेत तिला रौप्य पदकावर समाधान मानावे लागले, पण बहुधा त्यातच पुढच्या यशाचे गमक दडले होते. २००३ साली मेरी कोमला अर्जुन पुरस्कार प्रदान करण्यात आला. २००४ साली नॉवेर्मध्ये, २००५मध्ये रशियात आणि २००६ला दिल्लीत झालेल्या जागतिक स्पर्धेत तिने अजिंक्यपद पटकावले. तिचा फिटनेस जबरदस्त होता. प्रतिस्पर्ध्याला रिंगमध्ये जास्तीत जास्त पळवून त्याची दमछाक करण्याचे तिचे तंत्र आहे. दोन मुलांची आई झाल्यानंतरही, २००८ मध्ये तिने चीनमध्ये चौथे जागतिक जेतेपद जिंकले होते.
कारकीर्द
[संपादन]तिच्या लग्नानंतर, कोमने बॉक्सिंगमधून थोडासा विराम घेतला. तिच्या पहिल्या मुलाला जन्म दिल्यानंतर, कोमने पुन्हा प्रशिक्षण सुरू केले. तिने भारतातील २००८ आशियाई महिला बॉक्सिंग चॅम्पियनशिपमध्ये रौप्य पदक जिंकले आणि चीनमधील २००८ AIBA महिला जागतिक बॉक्सिंग चॅम्पियनशिपमध्ये सलग चौथे सुवर्णपदक, त्यानंतर व्हिएतनाममधील २००९ आशियाई इनडोअर गेम्समध्ये सुवर्णपदक जिंकले.
२०१० मध्ये, कोमने कझाकस्तानमधील आशियाई महिला बॉक्सिंग चॅम्पियनशिप आणि बार्बाडोस येथे २०१० AIBA महिला जागतिक बॉक्सिंग चॅम्पियनशिपमध्ये सुवर्णपदक जिंकले, चॅम्पियनशिपमधील तिचे सलग पाचवे सुवर्णपदक. AIBA ने ४६ kg वर्ग वापरणे बंद केल्यानंतर तिने बार्बाडोस येथे ४८ किलो वजनी गटात स्पर्धा केली. २०१० आशियाई खेळांमध्ये, तिने ५१ किलो वर्गात भाग घेतला आणि कांस्यपदक जिंकले. २०११ मध्ये, तिने चीनमधील आशियाई महिला चषक स्पर्धेत ४८ किलो गटात सुवर्णपदक जिंकले.
३ ऑक्टोबर २०१० रोजी तिला, संजय आणि हर्षित जैन यांच्यासमवेत, दिल्लीतील २०१० राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेसाठी स्टेडियममध्ये चालवलेल्या उद्घाटन समारंभात क्वीन्स बॅटन धारण करण्याचा मान मिळाला होता. मात्र, राष्ट्रकुल क्रीडा स्पर्धेत महिला बॉक्सिंगचा समावेश नसल्याने तिने स्पर्धा केली नाही.
१ ऑक्टोबर २०१४ रोजी, तिने दक्षिण कोरियाच्या इंचॉन येथे झालेल्या २०१४ आशियाई क्रीडा स्पर्धेत कझाकस्तानच्या झायना शेकेरबेकोवा हिला फ्लायवेट (५१ किलो) समिट क्लॅशमध्ये पराभूत करून बॉक्सिंगमध्ये तिचे पहिले सुवर्णपदक जिंकले.
८ नोव्हेंबर २०१७ रोजी, व्हिएतनाममधील होची मिन्ह येथे झालेल्या आशियाई बॉक्सिंग कॉन्फेडरेशन (ASBC) महिला बॉक्सिंग चॅम्पियनशिपमध्ये तिने अभूतपूर्व पाचवे सुवर्णपदक (४८ किलो) मिळवले.
तिने पदक न जिंकलेली एकमेव मोठी आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा म्हणजे कॉमनवेल्थ गेम्स, कारण २०१८ च्या कॉमनवेल्थ गेम्सपर्यंत तिची लाइट फ्लायवेट श्रेणी कधीही खेळांमध्ये समाविष्ट करण्यात आली नव्हती जिथे तिने १४ रोजी महिलांच्या लाइट फ्लायवेट ४८ किलोमध्ये सुवर्णपदक मिळवले.
२४ नोव्हेंबर २०१८ रोजी, नवी दिल्ली, भारत येथे झालेल्या १० व्या एआयबीए महिला जागतिक बॉक्सिंग चॅम्पियनशिपमध्ये ही कामगिरी करून तिने ६ जागतिक स्पर्धा जिंकणारी पहिली महिला बनून इतिहास रचला.
ऑक्टोबर २०१९ मध्ये, आंतरराष्ट्रीय ऑलिम्पिक समितीने (IOC) तिला तोक्यो येथील २०२० उन्हाळी ऑलिंपिकसाठी बॉक्सिंगच्या ऍथलीट अॅम्बेसेडर गटाची महिला प्रतिनिधी म्हणून नियुक्त केले.
मार्च २०२१ मध्ये स्पेनमध्ये होणाऱ्या आगामी बॉक्सम आंतरराष्ट्रीय स्पर्धेत कोम स्पर्धा करणार होती.
मेरी कोमने आशियाई चॅम्पियनशिपमध्ये तिचे ७वे पदक जिंकले. तिने रविवारी महिलांच्या ५१ किलो वजनी गटाच्या अंतिम फेरीत कझाकस्तानच्या नाझीम काझाईबेकडून पराभूत केले. मेरी कोमने २००३ मध्ये या स्पर्धेत तिचे पहिले पदक जिंकले होते.
मेरी कोमला आशियाई बॉक्सिंग पात्रता उपांत्य फेरीत चीनच्या चांग युआन हिच्याकडून पराभव पत्करावा लागला. ६ वेळच्या विश्वविजेत्याने २०१२ मध्ये तिच्या पहिल्या खेळात कांस्यपदक जिंकले होते.
ऑलिम्पिक खेळ
[संपादन]कोम, जिने यापूर्वी ४६ आणि ४८ किलो गटात लढत दिली होती, ती ५१ किलो गटात वळली आणि जागतिक संघटनेने कमी वजनाचे वर्ग काढून टाकून केवळ तीन वजन गटांमध्ये महिला बॉक्सिंगला परवानगी देण्याचा निर्णय घेतला.
२०१२ AIBA महिला जागतिक बॉक्सिंग चॅम्पियनशिपमध्ये, कोम केवळ चॅम्पियनशिपसाठीच नव्हे तर लंडनमधील २०१२ लंडन ऑलिम्पिकमध्ये स्थान मिळविण्यासाठी देखील स्पर्धा करत होती, ज्यामध्ये महिला बॉक्सिंगला ऑलिम्पिक खेळ म्हणून प्रथमच वैशिष्ट्यीकृत केले गेले होते. ५१ किलो वजनी गटाच्या उपांत्य फेरीत तिला यूकेच्या निकोला अॅडम्सकडून पराभव पत्करावा लागला, पण कांस्यपदक मिळवण्यात ती यशस्वी ठरली. बॉक्सिंग स्पर्धेसाठी पात्र ठरणारी ती एकमेव भारतीय महिला होती, लैश्राम सरिता देवी ६० किलो वर्गात स्थान गमावून बसली होती.
कोम सोबत तिची आई लंडनला गेली होती. कोमचे प्रशिक्षक चार्ल्स ऍटकिन्सन ऑलिम्पिक व्हिलेजमध्ये तिच्यासोबत सहभागी होऊ शकले नाहीत कारण त्यांच्याकडे आंतरराष्ट्रीय बॉक्सिंग असोसिएशन (AIBA) ३ स्टार प्रमाणपत्र नाही, जे मान्यतासाठी अनिवार्य आहे. तिच्या पहिल्या आशियाई महिला बॉक्सिंग चॅम्पियनशिपसाठी बँकॉक, थायलंड येथे निवड शिबिरासाठी जाताना तिचे सर्व सामान आणि पासपोर्ट चोरीला गेला होता. पहिली ऑलिम्पिक फेरी ८ ऑगस्ट २०१२ रोजी आयोजित करण्यात आली होती, ज्यामध्ये कोमने पोलंडच्या कॅरोलिना मिचल्झुकचा १९-१४ ने पराभव केला होता. उपांत्यपूर्व फेरीत, दुसऱ्या दिवशी, तिने ट्युनिशियाच्या मारुआ रहालीचा १५-६ गुणांसह पराभव केला. तिने ८ ऑगस्ट २०१२ रोजी उपांत्य फेरीत यूकेच्या निकोला अॅडम्सचा सामना केला आणि ११ वरून ६ गुणांनी ती हरली. तथापि, तिने स्पर्धेत तिसरे स्थान मिळवले आणि ऑलिम्पिक कांस्य पदक मिळवले. मान्यता म्हणून, मणिपूर सरकारने तिला ९ ऑगस्ट २०१२ रोजी झालेल्या मंत्रिमंडळाच्या बैठकीत ५० लाख रुपये आणि दोन एकर जमीन दिली.
२०१६ रिओ ऑलिम्पिकमध्ये भारताचे प्रतिनिधित्व करण्यास उत्सुक असले तरी कोम या स्पर्धेसाठी पात्र ठरू शकला नाही. कोमने म्हणले आहे की २०२० तोक्यो ऑलिम्पिक ही तिची उन्हाळी खेळातील शेवटची स्पर्धा असेल.
२०२० उन्हाळी ऑलिंपिकमध्ये तिने रिओ ऑलिम्पिक कांस्यपदक विजेती कोलंबियाची बॉक्सर इंग्रिट व्हॅलेन्सियाशी झुंज दिली. सामना संपताच, समालोचकाने विभाजित निर्णयाने गुणांवर विजयी घोषित केले. थोडा क्षणाचा विराम नंतर "लाल रंगात" आणखी एक लहान विराम दिला गेला, पण तोपर्यंत निळ्या कोपऱ्यात असलेल्या मेरी कोमने उत्सवात तिची मुठ धरली होती आणि "इंग्रिट व्हॅलेन्सिया"चा उल्लेख केलेल्या उर्वरित समालोचनाचे पालन केले नाही. "मी या मुलीला यापूर्वी दोनदा मारहाण केली होती. रेफरीने तिचा हात वर केला यावर माझा विश्वासच बसत नव्हता. मी शप्पथ सांगतो की, मी हरले याचा मला धक्का बसला नव्हता, मला खात्री होती," तिने एका मुलाखतीत सांगितले.
मीडिया आणि लोकप्रिय संस्कृती
[संपादन]तिचे आत्मचरित्र, अनब्रेकेबल, सह-लेखक डीना सेर्टो आणि हार्पर कॉलिन्स यांनी २०१३ च्या उत्तरार्धात प्रकाशित केले.
प्रियंका चोप्राने २०१४ मध्ये तिच्या जीवनावर आधारित असलेल्या मेरी कॉम या हिंदी भाषेतील चरित्रात्मक चित्रपटात कोमची भूमिका साकारली होती. हा चित्रपट ओमंग कुमार यांनी दिग्दर्शित केला आहे आणि ५ सप्टेंबर २०१४ रोजी प्रदर्शित झाला.
द गुड नाईट स्टोरीज फॉर रिबेल गर्ल्स, हे लहान मुलांचे पुस्तक आहे ज्यात लहान मुलांसाठी महिला रोल मॉडेल्सच्या कथा आहेत, त्यात मेरी कोमची नोंद समाविष्ट आहे.
कोमने २०१६ च्या माहितीपट विथ दिस रिंग मध्ये देखील दाखवले आहे, जे २००६-२०१२ या सहा वर्षांच्या कालावधीत भारताच्या महिला बॉक्सिंग संघाच्या अनुभवांचे अनुसरण करते.
वैयक्तिक जीवन
[संपादन]कोमचे लग्न फुटबॉल खेळाडू करुंग ओंखोलर (ऑनलर)शी झाले आहे. बेंगळुरूला ट्रेनने प्रवास करताना तिचे सामान चोरीला गेल्यानंतर २००० मध्ये कोम पहिल्यांदा तिच्या पतीला भेटली. नवी दिल्लीत पंजाबमधील राष्ट्रीय खेळांना जाताना तिची भेट दिल्ली विद्यापीठात कायद्याचे शिक्षण घेत असलेल्या ओंखोलरशी झाली. ओंखोलर हे पूर्वोत्तर विद्यार्थी संघटनेचे अध्यक्ष होते आणि त्यांनी कोमला मदत केली. त्यांची मैत्री झाली आणि त्यानंतर ते एकमेकांना डेट करू लागले. चार वर्षांनी २००५ मध्ये त्यांचे लग्न झाले.
त्यांना मिळून तीन मुलगे आहेत, २००७ मध्ये जन्मलेल्या जुळ्या, आणि दुसरा मुलगा २०१३ मध्ये जन्माला आला. २०१८ मध्ये, कोम आणि तिच्या पतीने मेरिलिन नावाची मुलगी दत्तक घेतली.
सामाजिक कारणांशी संबंध
[संपादन]कोम एक प्राणी हक्क कार्यकर्ता आहे, आणि पीपल फॉर द एथिकल ट्रीटमेंट ऑफ अॅनिमल्स (PETA) इंडियाचा समर्थक आहे, सर्कसमध्ये हत्तींचा वापर बंद करण्याच्या मागणीसाठी जाहिरातीमध्ये भूमिका केली आहे. "सर्कस ही प्राण्यांसाठी क्रूर ठिकाणे आहेत जिथे त्यांना मारहाण केली जाते आणि त्यांचा छळ केला जातो. एक आई म्हणून, मी कल्पना करू शकते की जेव्हा सर्कसमध्ये त्यांच्या मुलांना जबरदस्तीने परफॉर्म करण्यासाठी त्यांच्यापासून दूर नेले जाते तेव्हा प्राण्यांना काय त्रास सहन करावा लागतो. हे दुःखदायक आहे," कोमने मीडियामध्ये उद्धृत केले आहे.
कोमने पेटा इंडियाच्या मानवीय शिक्षण मोहिमेला, दयाळू नागरिकालाही पाठिंबा दिला आहे. तिने संपूर्ण भारतातील राज्यांच्या आणि केंद्रशासित प्रदेशांच्या शिक्षण मंत्र्यांना पत्र लिहून हा कार्यक्रम अधिकृत शालेय अभ्यासक्रमांमध्ये समाविष्ट करण्याची विनंती केली आहे. टाईम्स ऑफ इंडियाच्या एका मुलाखतीत ती म्हणाली होती, "प्राण्यांवरील क्रूरता दूर करण्याचा एक उत्तम मार्ग म्हणजे तरुणांना सहानुभूती शिकवणे. प्राण्यांना त्यांच्या कोपऱ्यात आपली गरज असते. आपल्या आजूबाजूला हिंसाचार दिसतो. आम्ही वर्गात आदर आणि दयाळूपणाचे धडे शिकवतो हे नेहमीपेक्षा जास्त महत्त्वाचे आहे."
पुरस्कार
[संपादन]- पद्मश्री (खेळ), २००६
- राजीव गांधी खेलरत्न पुरस्कार, २००९[४]
- पद्मभूषण (खेळ), २०१३
- अर्जुन पुरस्कार (बॉक्सिंग) २००३
- पद्मविभूषण पुरस्कार (खेळ) ,२०२० [५]
मेरी कोम संबंधी पुस्तके
[संपादन]- अनब्रेकेबल (अनुवादित आत्मचरित्र, मूळ लेखिका - एम. सी. मेरी कोम, अनुवादक- विदुला टोकेकर)
संदर्भ
[संपादन]- ^ Gaur, Anita. The Life and Times of M.C. Mary Kom (इंग्रजी भाषेत). Prabhat Prakashan. ISBN 9789351865995.
- ^ Kom, Mary (2013-11-28). Unbreakable (इंग्रजी भाषेत). HarperCollins Publishers India. ISBN 9789351160106.
- ^ Gaur, Anita (2015-01-01). Mary Kom Ki Jeevangatha (हिंदी भाषेत). Prabhat Prakashan. ISBN 9789384344313.
- ^ "Mary Kom, Vijender and Sushil get Khel Ratna". Chennai, India: The Hindu. 29 July 2009. 2012-11-07 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 8 May 2010 रोजी पाहिले.
- ^ पद्मपुरस्कार यादी
बाह्य दुवे
[संपादन]- अधिकृत संकेतस्थळ Archived 2013-02-27 at the Wayback Machine.
