"भीमबेटका" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

Content deleted Content added

Inline

१८:४९, १५ डिसेंबर २०१७ ची आवृत्ती

भीमबेटका ही एक पुरातन जागा व जागतिक वारसा स्थान असून, हे ठिकाण भारताच्या मध्य प्रदेश राज्याच्या रायसेन जिल्ह्यात आहे भोपाळ पासून ४५ किमी अंतरावर आहे. भारताच्या आदिम संस्कृतीचे अवशेष येथे बघावयास मिळतात. सुमारे एक लाख वर्षांपूर्वीची मानवाच्या राहण्याची ही जागा असावी असे अनेकांचा तर्क आहे.^[१]^[२] यांपैकी तेथील पाषाणयुगीन गुहेतील चित्रकारी इसवी सनपूर्व ३०,००० वर्षांपूर्वीची असल्याचे मानले जाते.^[३] ही भित्तिचित्रे भारतातली सर्वात प्राचीन भित्तिचित्रे समजली जातात. भीमबेटकाच्या सभोवताली अजून सुमारे पाचशे शैलगृहे आहेत, जिथे अशी प्रागैतिहासिक भित्तिचित्रे असली तरी तेथे पोहोचता येत नाही या गुहांपर्यंत जायला रस्ते नाहीत.

भीमबेटकाचे नाव हे अतिबलवानभीम या महाभारतातील पात्राबरोबर जोडले जाते.^[४] हे नाव भीमाची बैठक -भीमबैठक-भिमबेटका असे अपभ्रंश होऊन बनलेले असावे असे काही मानतात. मध्य प्रदेशामध्ये ह्या ठिकाणाला भीमबैठक याच नावाने ओळखतात.^[४]

शोध

श्रीधर विष्णू वाकणकर ह्या मराठी पुरातत्त्वशास्त्रज्ञाने या गुहांचा शोध लावला. इ.स. १९५७ मध्ये वाकणकर आगगाडीने दिल्लीहून भोपाळला जात असताना त्यांना डोंगरात काही खोदलेले दिसले. स्थानिक प्रवाशांकडे चौकशी करता त्या गुहा आहेत आणि आत जनावरे असतात असे कळले. जवळच्याच स्थानकावर रेल्वेगाडीचा वेग कमी झाला असता वाकणकरांनी बाहेर उडी मारली आणि त्या गुहांच्या शोधार्थ ते निघाले. एकटेच काटयाकुटयांमधून वर डोंगरावर चालत गेल्यावर त्यांना या गुहांचा शोध लागला.

त्यानंतर ते सतत तिथे जात राहिले आणि त्यांनी या चित्रांचा सखोल अभ्यास केला. सोबत बटाटे घेऊन जायचे आणि तिथे वाळूत ते पुरायचे. दुपारी ते बटाटे उकडलेले असत, तेच जेवण म्हणून जेवायचे असे व्रतस्थ राहून त्यांनी गुहांचा अभ्यास केला. भीमबेटकामध्ये विविध प्राणी, पक्षी, झाडे, शिकारीची दृश्ये अशी आदिमानवाने त्याच्या आयुष्यात आलेल्या प्रसंगांची रंगीत चित्रे काढलेली दिसतात. कित्येक हजार वर्षांपूर्वी चितारलेली ही नैसर्गिक रंगातली चित्रे बघण्यासारखी आहेत. २००३ मध्ये युनेस्कोने जागतिक वारसा स्थानांमध्ये भीमबेटकाचा समावेश केला.

स्वरूप

या भित्तिचित्रांमध्ये एका लहान मुलाच्या हाताचा ठसा आहे आणि हत्ती, हरीण, वाघ, चितळ, बैल, मोर इत्यादी प्राणी चिरतारलेले आढळतात. तसेच एका गुहेमध्ये एक मिरवणूक चितारलेली आहे. यात घोडयावर बसलेली काही माणसे आहेत, त्यांच्या हातात तलवारी आणि भाले आहेत असे दिसते. बरोबर वाद्ये वाजवणारे दोन वाजंत्री आहेत आणि राजदंड घेऊन चालणारा एक माणूस आहे. तसेच एका गुहेत एक पुढचा एक पाय उंचावलेला पांढराशुभ्र घोडा असे देखणे चित्र दिसते.

पुरावा

या चित्रामुळे घोडा हे जनावर भारतात अस्तित्वात असल्याचा हा सगळयात पुरातन पुरावा उपलब्ध झाला आहे. आणि अरबांनी घोडे भारतात आणले हा आधुनिक समज खोटा पडला आहे.

पद्मश्री

भीमबेटकाचा शोध आणि त्यावरील संशोधनासाठी डॉ. विष्णू श्रीधर वाकणकर उर्फ हरीभारू या पुरातत्त्ववेत्त्याला पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. मध्य प्रदेशातील उज्जैन येथे त्‍यांच्या नावाची संशोधन संस्था उभारली आहे.

चित्र दीर्घा

भीमबेटकाचे भोपाळहून दिसणारे दृष्य
भीमबेटका येथील खडकांवरील चित्रे
भीमबेटका येथील खडकांवरील चित्रे
भीमबेटका येथील खडकांवरील चित्रे
भीमबेटका येथील खडकांवरील चित्रे

संदर्भ

^ Javid, Ali and Javeed, Tabassum. World Heritage Monuments and Related Edifices in India. 2008, page 19
^ http://originsnet.org/bimb1gallery/index.htm
^ Wendy Doniger, The Hindus (Penguin Press 2009): p.66
^ ^a ^b Mathpal, Yashodhar. Prehistoric Painting Of Bhimbetka. 1984, page 25

बाह्य दुवे

युनेस्कोच्या यादीवर भीमबेटका (इंग्रजी मजकूर)

[1] Javid, Ali and Javeed, Tabassum. World Heritage Monuments and Related Edifices in India. 2008, page 19

[2] ttp://originsnet.org/bimb1gallery/index.htm

[3] Wendy Doniger, The Hindus (Penguin Press 2009): p.66

[mathpal-4] Mathpal, Yashodhar. Prehistoric Painting Of Bhimbetka. 1984, page 25

[१]

[२]

[३]

[४]

@@ ओळ १: / ओळ १: @@
 [[File:Bhimbetka Cave Paintings.jpg|right|300px|thumb|भीमबेटका येथील खडकांवरील चित्रे]]
-'''भीमबेटका''' ही एक पुरातन जागा व [[जागतिक वारसा स्थान]] असून, हे ठिकाण [[भारत|भारताच्या]] [[मध्य प्रदेश]] राज्याच्या [[रायसेन जिल्हा|रायसेन जिल्ह्यात]] आहे [[भोपाळ]] पासून ४५ किमी अंतरावर आहे. भारताच्या आदिम संस्कृतीचे अवशेष येथे बघावयास मिळतात. सुमारे एक लाख वर्षांपूर्वीची मानवाच्या राहण्याची ही जागा असावी असे अनेकांचा तर्क आहे.<ref>Javid, Ali and Javeed, Tabassum. ''World Heritage Monuments and Related Edifices in India''. 2008, page 19</ref><ref>http://originsnet.org/bimb1gallery/index.htm</ref> यांपैकी तेथील पाषाणयुगीन गुहेतील चित्रकारी सुमारे ३०,००० वर्षांपूर्वीची असल्याचे मानले जाते.<ref>Wendy Doniger, The Hindus (Penguin Press 2009): p.66</ref> ही भित्तिचित्रं भारतातली सर्वात प्राचीन भित्तिचित्रं समजली जातात. भीमबेटकाच्या सभोवताली सुमारे पाचशे अजून शैलगृहे आहेत, जिथे अशी प्रागैतिहासिक भित्तिचित्रं परंतु तेथे पोहोचता येत नाही कारण बाकीच्या गुहांपर्यंत जायला रस्ते नाहीत.
+'''भीमबेटका''' ही एक पुरातन जागा व [[जागतिक वारसा स्थान]] असून, हे ठिकाण [[भारत|भारताच्या]] [[मध्य प्रदेश]] राज्याच्या [[रायसेन जिल्हा|रायसेन जिल्ह्यात]] आहे [[भोपाळ]] पासून ४५ किमी अंतरावर आहे. भारताच्या आदिम संस्कृतीचे अवशेष येथे बघावयास मिळतात. सुमारे एक लाख वर्षांपूर्वीची मानवाच्या राहण्याची ही जागा असावी असे अनेकांचा तर्क आहे.<ref>Javid, Ali and Javeed, Tabassum. ''World Heritage Monuments and Related Edifices in India''. 2008, page 19</ref><ref>http://originsnet.org/bimb1gallery/index.htm</ref> यांपैकी तेथील पाषाणयुगीन गुहेतील चित्रकारी इसवी सनपूर्व ३०,००० वर्षांपूर्वीची असल्याचे मानले जाते.<ref>Wendy Doniger, The Hindus (Penguin Press 2009): p.66</ref> ही भित्तिचित्रे भारतातली सर्वात प्राचीन भित्तिचित्रे समजली जातात. भीमबेटकाच्या सभोवताली अजून सुमारे पाचशे शैलगृहे आहेत, जिथे अशी प्रागैतिहासिक भित्तिचित्रे असली तरी तेथे पोहोचता येत नाही  या गुहांपर्यंत जायला रस्ते नाहीत.
+भीमबेटकाचे नाव हे अतिबलवान[[भीम]] या  [[महाभारत|महाभारतातील]] पात्राबरोबर जोडले जाते.<ref name=mathpal>Mathpal, Yashodhar. ''Prehistoric Painting Of Bhimbetka''. 1984, page 25</ref> हे नाव भीमाची बैठक -भीमबैठक-भिमबेटका असे अपभ्रंश होऊन बनलेले असावे असे काही मानतात. मध्य प्रदेशामध्ये ह्या ठिकाणाला भीमबैठक याच नावाने ओळखतात.<ref name=mathpal />
-याचे नाव हे अतिबलवान[[भीम]] या  [[महाभारत|महाभारतातील]] पात्राबरोबर जोडले जाते.<ref name=mathpal>Mathpal, Yashodhar. ''Prehistoric Painting Of Bhimbetka''. 1984, page 25</ref> हे नाव भीमाची बैठक -भीमबैठक-भिमबेटका असे अपभ्रंश होऊन बनलेले असावे असे काही मानतात. मध्य प्रदेशामध्ये ह्या ठिकाणाला भीमबैठक याच नावाने ओळखतात.<ref name=mathpal />
 ==शोध==
-[[श्रीधर विष्णू वाकणकर]] ह्या मराठी [[पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ|पुरातत्त्वशास्त्रज्ञाने]] या गुहांचा शोध लावला. इ.स. १९५७ मध्ये वाकणकर आगगाडीने दिल्लीहून भोपाळला जात असताना त्यांना  डोंगरात काही खोदलेले दिसले. स्थानिक प्रवाशांकडे चौकशी करता त्या गुहा आहेत आणि आत जनावरे असतात असे कळले. जवळच्याच स्थानकावर रेल्वेगाडीचा वेग कमी झाला असता वाकणकरांनी बाहेर उडी मारली आणि त्या गुहांच्या शोधार्थ ते निघाले. एकटेच काटयाकुटयांमधून वर डोंगरावर चालत गेल्यावर त्यांना या गुहांचा शोध लागला.
+[[श्रीधर विष्णू वाकणकर]] ह्या मराठी [[पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ|पुरातत्त्वशास्त्रज्ञाने]] या गुहांचा शोध लावला. इ.स. १९५७ मध्ये वाकणकर आगगाडीने दिल्लीहून भोपाळला जात असताना त्यांना डोंगरात काही खोदलेले दिसले. स्थानिक प्रवाशांकडे चौकशी करता त्या गुहा आहेत आणि आत जनावरे असतात असे कळले. जवळच्याच स्थानकावर रेल्वेगाडीचा वेग कमी झाला असता वाकणकरांनी बाहेर उडी मारली आणि त्या गुहांच्या शोधार्थ ते निघाले. एकटेच काटयाकुटयांमधून वर डोंगरावर चालत गेल्यावर त्यांना या गुहांचा शोध लागला.
-त्यानंतर ते सतत तिथे जात राहिले आणि त्यांनी या चित्रांचा सखोल अभ्यास केला. सोबत बटाटे घेऊन जायचे आणि तिथे वाळूत ते पुरायचे. दुपारी ते बटाटे उकडलेले असत, तेच जेवण म्हणून जेवायचे असे व्रतस्थ राहून त्यांनी गुहांचा अभ्यास केला. भीमबेटकामध्ये विविध प्राणी, पक्षी, झाडे, शिकारीची दृश्ये अशी आदिमानवाने त्याच्या आयुष्यात आलेल्या प्रसंगांची रंगीत चित्रे काढलेली दिसतात. कित्येक हजार वर्षांपूर्वी चितारलेली ही नैसर्गिक रंगातली चित्रे बघण्यासारखी आहेत.
+त्यानंतर ते सतत तिथे जात राहिले आणि त्यांनी या चित्रांचा सखोल अभ्यास केला. सोबत बटाटे घेऊन जायचे आणि तिथे वाळूत ते पुरायचे. दुपारी ते बटाटे उकडलेले असत, तेच जेवण म्हणून जेवायचे असे व्रतस्थ राहून त्यांनी गुहांचा अभ्यास केला. भीमबेटकामध्ये विविध प्राणी, पक्षी, झाडे, शिकारीची दृश्ये अशी आदिमानवाने त्याच्या आयुष्यात आलेल्या प्रसंगांची रंगीत चित्रे काढलेली दिसतात. कित्येक हजार वर्षांपूर्वी चितारलेली ही नैसर्गिक रंगातली चित्रे बघण्यासारखी आहेत. २००३ मध्ये युनेस्कोने जागतिक वारसा स्थानांमध्ये भीमबेटकाचा समावेश केला.
 ==स्वरूप==
 या भित्तिचित्रांमध्ये एका लहान मुलाच्या हाताचा ठसा आहे आणि हत्ती, हरीण, वाघ, चितळ, बैल, मोर इत्यादी प्राणी चिरतारलेले आढळतात. तसेच एका गुहेमध्ये एक मिरवणूक चितारलेली आहे. यात घोडयावर बसलेली काही माणसे आहेत, त्यांच्या हातात तलवारी आणि भाले आहेत असे दिसते. बरोबर वाद्ये वाजवणारे दोन वाजंत्री आहेत आणि राजदंड घेऊन चालणारा एक माणूस आहे. तसेच एका गुहेत एक पुढचा एक पाय उंचावलेला पांढराशुभ्र घोडा असे देखणे चित्र दिसते.
 ==पुरावा==
 या चित्रामुळे [[घोडा]] हे जनावर भारतात अस्तित्वात असल्याचा हा सगळयात पुरातन पुरावा उपलब्ध झाला आहे. आणि अरबांनी घोडे भारतात आणले हा आधुनिक समज खोटा पडला आहे.
@@ ओळ २५: / ओळ २७: @@
 चित्र:Bhimbetka rock paintng1.jpg|भीमबेटका येथील खडकांवरील चित्रे
 </gallery>
 ==संदर्भ==
 <references/>
 ==बाह्य दुवे==
 {{युनेस्को||925}}

ब च सं मध्य प्रदेश
राजधानी	भोपाळ
प्रशासकीय विभाग	भोपाळ विभाग • चंबळ विभाग • इंदूर विभाग • जबलपूर विभाग • उज्जैन विभाग • ग्वाल्हेर विभाग • रेवा विभाग • शाहडोल विभाग • हुशंगाबाद विभाग • सागर विभाग
जिल्हे	आगर माळवा • अलीराजपूर • अनुपपुर • अशोकनगर • बालाघाट • बडवानी • बैतुल • भिंड • भोपाळ • बऱ्हाणपूर • छत्रपूर • छिंदवाडा • दमोह • दतिया • देवास • धार • दिंडोरी • गुणा • ग्वाल्हेर • हरदा • हुशंगाबाद • इंदूर • जबलपूर • झाबुआ • कटनी • खांडवा(पूर्व निमर) - खरगोन(पश्चिम निमर) - मंडला • मंदसौर • मोरेना • नरसिंगपूर • नीमच • पन्ना • रेवा • राजगढ • रतलाम • रायसेन • सागर • सतना • शिहोर • शिवनी • शाहडोल • शाजापूर • शेवपूर • शिवपुरी • सिधी -सिंगरौली • टीकमगढ • उज्जैन • उमरिया • विदिशा
पर्यटन स्थळे	पेंच राष्ट्रीय उद्यान • अमरकंटक • खजुराहो • भीमबेटका • कान्हा राष्ट्रीय उद्यान • पन्ना राष्ट्रीय उद्यान • ओंकारेश्वर • महांकाळेश्वर