बंगाली भाषा

हा लेख बंगाली भाषा याबद्दल आहे. या शब्दाच्या इतर उपयोगांसाठी पाहा, बंगाली.

बंगाली
বাংলা (बांग्ला)
स्थानिक वापर	भारत, बांगलादेश
प्रदेश	बंगाल, ईशान्य भारत, आसाम काही प्रमाणात- म्यानमार, ओडिशा
लोकसंख्या	२३ कोटी २० लक्ष (अनुमान)
क्रम	५
लिपी	पूर्व नागरी लिपी,
अधिकृत दर्जा
प्रशासकीय वापर	बांगलादेश  भारत राज्यभाषा- पश्चिम बंगाल, त्रिपुरा, आसाम, अंदमान आणि निकोबार
भाषा संकेत
ISO ६३९-१	bn
ISO ६३९-२	ben
ISO ६३९-३	ben (विदागारातील आवृत्ती वेबॅक मशिनवर)

जगप्रसिद्ध बंगाली कवी रविंद्रनाथ टागोर

बंगाली (बंगाली लिपीत: বাংলা ভাষা; लिप्यंतरण: बांला भाषा) ही भारताच्या पश्चिम बंगाल राज्यात आणि बांग्लादेशात बोलली जाणारी भाषा आहे. संस्कृत, पाली व प्राकृत या भाषांमधून बंगाली भाषेचा जन्म झाला. बंगाली बंगाल नामक प्रदेशात बोलली जाणारी भाषा असून, या प्रदेशात सध्याचा बांग्लादेश व भारतातील पश्चिम बंगाल राज्य यांचा समावेश होतो. बंगाली भाषिकांची एकूण संख्या २३ कोटीच्या आसपास असून, जगातील सर्वाधिक प्रचलित भाषांमध्ये मोडते. (भाषिक संख्येनुसार जगभरात पाचवी). बंगाली बांग्लादेशातील प्रमुख भाषा असून भाषिक संख्येत भारतातील दुसऱ्या क्रमांकाची भाषा आहे. बंगाली व आसामी भाषा भाषा इंडो-इराणी भाषाकुळातील भौगोलिकदृष्ट्या सर्वांत पूर्वेकडच्या भाषा आहेत.

इतिहास

बंगाली भाषेच्या विकासाचे तीन टप्पे आहेत.

• जुनी बंगाली (इ.सन ९००/१००० - १४००) "चर्यापद" या जुन्या ग्रंथाची रचना; भक्तिगीते, आमी, तुमी या सर्वनामांचा उदय; -इल -इब या अनुक्रमे भूतकाळ व भविष्यकाळ दर्शविणाऱ्या क्रियापदांच्या वापरास प्रारंभ; ओरिया, आसामी यांचा स्वतंत्र भाषा म्हणून उदय.
• मध्य बंगाली (१४०० - १८००)-- चैतन्यचरितामृत, चंडीदासकृत "श्रीहरिकीर्तन" अशा ऐतिहासिकदृष्ट्या महत्त्वाच्या ग्रंथांची रचना; फारसी शब्दांची भर.
• आधुनिक बंगाली (१८००-पुढे) क्रियापदांचे संक्षेपीकरण, चलित भाषेचा उदय.

भौगोलिक विस्तार

• भारत : पश्चिम बंगाल, त्रिपुरा या राज्यांची राजभाषा; आसाम राज्यात सह-राजभाषेचा दर्जा.
• बांग्लादेश : राष्ट्रभाषा व बांग्लादेश प्रजासत्ताकाची अधिकृत भाषा.

विविध बोली व प्रमाण भाषा

प्रमाण भाषा

ऐतिहासिकदृष्ट्या लिखित भाषेच्या २ शैली आहेत.

1. साधुभाषा(সাধুভাষা) : बंगालीत साधुभाषा म्हणजे शुद्ध वा उच्च कोटीची भाषा. भारताचे राष्ट्रगीत जन गण मन (कवी: रवींद्रनाथ टागोर) व भारताचे राष्ट्रीय गीत वंदे मातरम ( कवी: बंकिमचन्द्र चट्टोपाध्याय) या दोन्ही रचना साधुभाषेत आहेत. आधुनिक साहित्यात साधुभाषेचा वापर नगण्य होतो. तत्सम शब्दांचा मोठ्या प्रमाणावर भरणा व क्रियापदांची लांबडी रूपे हे साधुभाषेचे वैशिष्ट्य होय.
2. चलति अथवा चलितभाषा ( চলতিভাষা /চলিতভাষা): साधुभाषा ही जुनी लिखित बंगाली होती. मौखिक व साधुभाषेतील फरक कालांतराने वाढत गेला. यामुळे १९ व्या शतकच्या प्रारंभास चलितभाषा हे "चालू भाषेचे लिखित रूप" उदयाला आले. नवद्वीप वा आजचा नादिया जिल्हा तत्कालीन बंगालचे सांस्कृतिक केंद्र असल्याने तिथली बोली ही नव्या प्रमाणभाषेसाठी प्रमाण ठरली. क्रियापदांचे संक्षिप्त रूप हा चलितभाषा व साधुभाषा प्रमुख फरक. "मी जात आहे" याचे साधुभाषेतील रूप "चोलितेछि" याचा चलितभाषेत "चोलछि" असा संक्षेप होतो. रवींद्रनाथ टागोर यांचे बहुतांश लिखाण चलितभाषेत आहे.

बोलीभाषा

भाषाशास्त्री सुनिती कुमार चॅटर्जी बंगालीच्या बोलींचे रठ, बंग, कामरूप व वरेन्द्र अशा ४ गटांत विभाजन करतात. बोलींचे बदलातील सातत्य (dialect continuum) हे बंगालीचे आणखी एक वैशिष्ट्य. मराठीप्रमाणेच भौगोलिक अंतरासोबत बंगाली हळूहळू बदलत जाते. ठळकपणे दाखवता येईल असा बोलीभेद म्हणजे पश्चिम व पूर्व बंगालमधील भाषाभेद. पूर्व बंगाल (आजचा बांग्लादेश) मुस्लिमबहुल असून पश्चिम बंगाल हा हिंदूबहुल आहे. त्यामुळे ह्या धार्मिक फरकाचे प्रतिबिंबही या प्रदेशातल्या बोलींवर जाणवते.

लिपी

बंगाली लिपी देवनागरी लिपीपेक्षा थोडी वेगळी आहे पण दोघांमध्ये बरेच साम्य आहे. हिंदीप्रमाणे, त्यातही १४ स्वर आणि ३३ व्यंजने आहेत. बंगालीमध्ये "व" चा उच्चार सहसा "ब" (कधीकधी "उ" किंवा "भा" सारखा) सारखा केला जातो आणि आत्मा, लक्ष्मी, महाशय इत्यादी शब्दांचा उच्चार अत्तान, लोक्खी, मोशाई सारखा केला जातो. बंगालीमध्ये "ओ(O)" चा उच्चार सहसा "अ (A)" जसे कोलकाता - कलकत्ता

व्याकरण

मुख्य लेख: बंगाली व्याकरण

बंगाली संज्ञांना लिंग दिली जात नाही, ते विशेषतः विशेषण बदलते. तथापि, संज्ञा आणि सर्वनामांची मोजमाप कमी केली जाते. (वाक्यात त्यांच्या कार्यानुसार बदललेले) चार क्रियांमध्ये बदलते, क्रियापद मोठ्या प्रमाणावर जुळतात आणि क्रियापद नावाच्या लिंगनुसार क्रिया बदलत नाहीत.

बंगाली भाषा आंदोलन

बंगाली भाषेसाठी धारातीर्थी पडलेल्या शहीदांच्या स्मृतिप्रीत्यर्थ बांधलेला डाक्का येथील शहीद मिनार

मराठी बंगाली मधील साम्य व भेद

I. ध्वनिविज्ञान (Phonology - ध्वनी व्यवस्था)

मराठी आणि बंगाली या दोन्ही इंडो-आर्यन भाषा असल्याने, संस्कृत आणि तिच्या अपभ्रंश भाषांमधून त्यांचा उगम झाला आहे. यामुळे त्यांच्यात अनेक ध्वनीविषयक समानता आहेत, परंतु प्रादेशिक विकास आणि ऐतिहासिक प्रभावांमुळे त्यांच्यात काही वैशिष्ट्यपूर्ण फरकही आहेत.

समानता (Similarities):

• स्वर (Vowels): दोन्ही भाषांमध्ये मूलभूत स्वरांची संख्या (अ, इ, उ, ए, ओ) सारखी आहे, आणि त्यांच्या ऱ्हस्व/दीर्घ आणि काहीवेळा विवृत्त/संवृत (open/closed) उच्चारांमध्ये समानता दिसते.
• महाप्राण ध्वनी (Aspiration): दोन्ही भाषांमध्ये महाप्राण (aspirated) आणि अल्पप्राण (unaspirated) व्यंजनांमध्ये फरक असतो (उदा. /प/ विरुद्ध /फ/, /ब/ विरुद्ध /भ/).
• मूर्धन्य व्यंजने (Retroflex Consonants): इंडो-आर्यन भाषांचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे दोन्ही भाषांमध्ये मूर्धन्य व्यंजने (उदा. /ट/, /ड/, /ण/, /ळ/) आहेत, जे जीभ मागे वळवून टाळूच्या दिशेने उच्चारले जातात. ही व्यंजने अनेक युरोपीय भाषांमध्ये नाहीत किंवा दुर्मिळ आहेत.
• अनुनासिकीकरण (Nasalization): दोन्ही भाषांमध्ये अनुनासिक स्वरांचा वापर होतो, जिथे स्वरांना नाकाद्वारे उच्चारले जाते.

भेद (Differences):

• महाप्राण अनुनासिक (Breathy Nasals): मराठीमध्ये महाप्राण अनुनासिक ध्वनी आहेत (उदा. /म्ह/, /न्ह/). मानक बंगाली आणि हिंदीमध्ये हे वैशिष्ट्य सामान्यतः आढळत नाही किंवा अनिश्चित आहे.
• दंतिमूल्य (Alveolar) आणि मूर्धन्य (Retroflex) पार्श्विका (Laterals): मराठीमध्ये दंतिमूल्य /ल/ आणि मूर्धन्य /ळ/ (अनुक्रमे 'ल' आणि 'ळ' असे लिहितात) यांच्यात फरक केला जातो. बंगालीमध्ये 'ल' असला तरी, मराठीतील मूर्धन्य पार्श्विका /ळ/ हा बंगालीमध्ये स्वतंत्र ध्वनी नाही.
• उष्मे (Sibilants):
  • मराठीमध्ये सामान्यतः दोन उष्मे आहेत: /स/ (इंग्रजी 's' सारखा) आणि /श/ (इंग्रजी 'sh' सारखा).
  • मानक बंगालीमध्येही दोन उष्मे आहेत, परंतु त्यांचे उच्चारण प्रादेशिकरित्या भिन्न असू शकते. /श/ (শ) आणि /स/ (স) यांच्यातील फरक बंगालीच्या काही बोलींमध्ये कमी स्पष्ट किंवा /श/ मध्ये विलीन होऊ शकतो. बंगालीमध्ये तिसरा उष्मा 'ষ' (ṣa) वेगळा लिहिला जात असला तरी, तो अनेकदा 'শ' प्रमाणेच उच्चारला जातो.
• आदि-अक्षरी व्यंजन समूह (Initial Consonant Clusters):
  • मूळ बंगाली शब्दांमध्ये सामान्यतः आदि-अक्षरी व्यंजन समूह (दोन किंवा अधिक व्यंजने एकत्र) नसतात. अनेक वक्ते उधार घेतलेल्या शब्दांमध्येही ते तोडतात (उदा. "school" चे "iskul" होते).
  • मराठीमध्ये आदि-अक्षरी व्यंजन समूह काही प्रमाणात स्वीकारले जातात, तरीही काही युरोपीय भाषांइतके ते मुक्त नाहीत.
• स्वराघात (Stress):
  • मानक बंगाली स्वराघात प्रामुख्याने पहिल्या अक्षरावर (trochaic) येतो.
  • मराठी स्वराघात अधिक अनिश्चित आहे आणि तो बदलू शकतो. अनेकदा तो लांब शब्दांमध्ये उपान्त्य अक्षरावर (penultimate syllable) येतो, किंवा लहान शब्दांमध्ये पहिल्या अक्षरावर येतो. बंगालीइतका तो निश्चित नाही.
• स्वर दीर्घत्व (Vowel Length): दोन्ही भाषांमध्ये स्वर ऱ्हस्व आणि दीर्घ असतात, तरीही त्यांच्या उच्चारणाची अचूकता आणि ध्वनीशास्त्रीय महत्त्व यांमध्ये सूक्ष्म फरक असू शकतो. बंगालीमध्ये अधिक विविधतेचे संयुक्त स्वर (diphthongs) आहेत.

II. रूपविज्ञान (Morphology - शब्द रचना)

दोन्ही भाषा नाम, सर्वनाम आणि क्रियापदांच्या लिंग, वचन, काळ इत्यादी व्याकरणात्मक श्रेणी दर्शवण्यासाठी उपसर्ग (prefixes), प्रत्यय (suffixes) आणि अंतर्गत बदल वापरतात.

समानता (Similarities):

• विभक्ती प्रणाली (Case System): दोन्ही भाषा नामांच्या किंवा सर्वनामांच्या नंतर शब्द (postpositions) वापरून विभक्ती दर्शवतात (उदा. कर्ता, कर्म, संप्रदान, संबंध, अधिकरण). हे साधारणपणे संस्कृतमधील विभक्तींशी जुळतात.
• क्रियापद रूपे (Verb Conjugation): दोन्ही भाषांमध्ये क्रियापदे काळ, प्रकार (aspect), अर्थ (mood) आणि कर्त्याशी (आणि काहीवेळा कर्माशी) व्यक्ती आणि वचनानुसार जुळतात.
• लिंग (Gender): दोन्ही भाषांमध्ये व्याकरणिक लिंग (मराठीमध्ये पुल्लिंग, स्त्रीलिंग, नपुंसकलिंग; बंगालीमध्ये मुख्यतः पुल्लिंग आणि स्त्रीलिंग, नपुंसकलिंगचा सामान्यतः वेगळा वापर नाही) आहे.
• अनेकवचन (Pluralization): दोन्ही भाषा नामांचे अनेकवचन करण्यासाठी प्रत्यय वापरतात.
• साधित रूपे (Derivational Morphology): दोन्ही भाषा शब्द तयार करण्यासाठी समान रणनीती वापरतात, जसे की प्रत्यय जोडून नवीन शब्द तयार करणे (उदा. क्रियापदाचे नाम किंवा विशेषणाचे क्रियाविशेषण करणे).

भेद (Differences):

• लिंग प्रणाली (Gender System): मराठीमध्ये तीन लिंगे (पुल्लिंग, स्त्रीलिंग, नपुंसकलिंग) आहेत आणि नामे, विशेषणे आणि क्रियापदे अनेकदा लिंगानुसार जुळतात. बंगालीमध्ये व्याकरणिक लिंग असले तरी, ते प्रत्यक्षात दोन-लिंग प्रणाली (पुल्लिंग/स्त्रीलिंग) म्हणून कार्य करते आणि क्रियापदे आणि विशेषणांमध्ये लिंगाचे जुळणारे प्रमाण खूप कमी असते.
• समावेशक आणि अनन्य 'आम्ही' (Inclusive vs. Exclusive 'We'): मराठीमध्ये समावेशक 'आम्ही' (ऐकणाऱ्याला समाविष्ट करून) आणि अनन्य 'आम्ही' (ऐकणाऱ्याला वगळून) यात फरक केला जातो (उदा. 'आपण' समावेशक अर्थासाठी वापरले जाऊ शकते). बंगालीमध्येही असाच फरक आहे (আমরা - amra अनन्यसाठी, আমরা সকলে - amra shokole किंवा আপনারা - apnara समावेशकसाठी, संदर्भानुसार). हा फरक दोन्ही भाषांमध्ये असला तरी, त्याची अचूक अंमलबजावणी थोडी भिन्न असू शकते.
• नाम दर्शक/वर्गीकरण (Noun Markers/Classifiers): बंगालीमध्ये मोजता येणाऱ्या नामांसोबत "मापन शब्द" किंवा "वर्गीकरण" वापरले जातात (उदा. 'একখানা বই' - ek-khana boi "एक तुकडा पुस्तक"). मराठीत विशिष्ट संदर्भात असे संकल्पना वापरल्या जात असल्या तरी, बंगालीप्रमाणे मोजमाप प्रणालीमध्ये ते इतके पद्धतशीरपणे समाविष्ट नाहीत.
• क्रियापदांची रूपे आणि रूपे बदलण्याची पद्धती (Verb Forms and Conjugation Patterns): तत्त्वे समान असली तरी, क्रियापदांच्या रूपबदलासाठी (conjugation) वापरले जाणारे प्रत्यय आणि अंतर्गत बदल लक्षणीयरीत्या भिन्न आहेत. उदाहरणार्थ, विविध काळांसाठी (भूतकाळ, वर्तमानकाळ, भविष्यकाळ) आणि अर्थांसाठी (moods) अचूक रूपे वेगवेगळी असतील.
• कर्मणी प्रयोग (Passive Voice): दोन्ही कर्मणी प्रयोग तयार करू शकतात, परंतु त्यांची यंत्रणा आणि वापराची वारंवारता भिन्न असू शकते. मराठीमध्ये अनेकदा 'जाणे' या सहाय्यक क्रियापदासह परोक्ष कर्मणी प्रयोग वापरला जातो. बंगालीची स्वतःची वेगळी कर्मणी रचना आहे.

III. वाक्यरचना (Syntax - वाक्य रचना)

मराठी आणि बंगाली दोन्ही भाषांमध्ये सामान्यतः कर्ता-कर्म-क्रियापद (Subject-Object-Verb - SOV) हा शब्दक्रम असतो, जो इंडो-आर्यन भाषांमध्ये सामान्य आहे.

समानता (Similarities):

• SOV शब्दक्रम: दोन्ही भाषांमध्ये पूर्वनिर्धारित शब्दक्रम कर्ता-कर्म-क्रियापद असतो.
• शब्दयोगी अव्यये (Postpositions): रूपविज्ञानामध्ये नमूद केल्याप्रमाणे, दोन्ही भाषा शब्दयोगी अव्यये (prepositions ऐवजी) वापरतात (उदा. 'घरात' - gharāt "घराच्या आत" विरुद्ध इंग्रजी "in the house").
• प्रश्न निर्मिती (Question Formation): दोन्ही भाषा प्रश्न तयार करण्यासाठी स्वरात बदल करतात किंवा प्रश्नार्थक शब्द वाक्याच्या सुरुवातीला किंवा आत ठेवतात, ज्यामुळे मुख्य शब्दक्रमात फारसा बदल होत नाही (जरी काही विविधता असते).
• नकारात्मक वाक्ये (Negative Sentences): दोन्ही भाषा नकारात्मक कण किंवा सहाय्यक क्रियापद जोडून नकारात्मक वाक्ये तयार करतात.
• उपवाक्य रचना (Clause Structure): गौण उपवाक्ये (उदा. संबंधी उपवाक्ये, क्रियाविशेषण उपवाक्ये) असलेली गुंतागुंतीची वाक्ये समान संयोजन (conjunctions) आणि व्याकरणात्मक रचना वापरून तयार केली जातात.

भेद (Differences):

• क्रियापद सहमती (Verb Agreement): दोन्हीमध्ये क्रियापद सहमती असली तरी, विशिष्ट नियम भिन्न असू शकतात. मराठी क्रियापदे कर्त्याशी लिंग आणि वचनानुसार जुळतात, परंतु काही भूतकाळातील क्रियापदे कर्माशी जुळू शकतात जर कर्त्याला 'ने' (ergative case) प्रत्यय लागला असेल (उदा. 'मी आंबा खाल्ला' - Mī āḿbā khāllā "मी (पु.) आंबा (पु.) खाल्ला" जिथे 'खाल्ला' हे 'आंबा' शी जुळते). बंगालीमध्ये मराठीसारखी एर्गेटिव्ह प्रणाली नाही.
• कर्मणी रचना (Passive Constructions): दोन्हीमध्ये कर्मणी प्रयोग असले तरी, ते तयार करण्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या अचूक वाक्यरचना भिन्न असू शकतात.
• गुंतागुंतीच्या वाक्यांमधील भिन्नता (Divergence in Complex Sentences): उपवाक्य संयोजनाची सामान्य तत्त्वे समान असली तरी, विशिष्ट संयोजन (conjunctions) आणि उपवाक्ये कशी जोडली जातात किंवा समन्वयित केली जातात यात वापर वारंवारता किंवा पसंतीच्या रचनांमध्ये काही फरक दिसू शकतात.
• जोर आणि विषय प्रमुखता (Emphasis and Topic Fronting): दोन्ही भाषा जोर देण्यासाठी शब्दक्रमात बदल करण्याची परवानगी देतात (उदा. एखादा घटक वाक्याच्या सुरुवातीला हलवून त्याला ठळक करणे), परंतु विशिष्ट बारकावे आणि विशिष्ट पद्धती भिन्न असू शकतात.

IV. शब्दसंग्रह (Vocabulary - शब्दकोश)

येथेच सामायिक वारसा आणि अद्वितीय प्रभाव सर्वात स्पष्टपणे दिसून येतात.

समानता (Similarities):

• संस्कृत (तत्सम) आणि प्राकृत (तद्भव) मुळे: दोन्ही भाषांमधील मुख्य शब्दसंग्रहाचा एक मोठा भाग संस्कृत (तत्सम शब्द, त्यांच्या मूळ किंवा जवळच्या मूळ रूपात वापरलेले) आणि प्राकृत/अपभ्रंश (तद्भव शब्द, जे कालांतराने ध्वनीशास्त्रीय बदलांमधून गेले आहेत) मधून आला आहे. याचा अर्थ हजारो शब्द सजातीय असतील किंवा समान असतील.
  • उदाहरणे:
    • जल (jal, पाणी) - मराठी: जल (jal), बंगाली: জল (jol)
    • सूर्य (sūrya, सूर्य) - मराठी: सूर्य (sūrya), बंगाली: সূর্য (sūrjo)
    • हाथ (hāth, हात) - मराठी: हात (hāt), बंगाली: হাত (hat)
    • नाम (nām, नाव) - मराठी: नाव (nāv), बंगाली: নাম (nam)
    • पॅन-भारतीय परके शब्द (Pan-Indian Loanwords): ऐतिहासिक संबंधांमुळे दोन्ही भाषांनी फारसी, अरबी आणि नंतर इंग्रजीमधून शब्द घेतले आहेत.
  • फारसी/अरबीतून उदाहरणे:
    • कायदा (kāydā, नियम) - मराठी: कायदा (kāydā), बंगाली: কায়দা (kayda)
    • शहर (śahar, शहर) - मराठी: शहर (śahar), बंगाली: শহর (shohor)
    • दिवाण (divāṇ, दरबार/सभा) - मराठी: दिवाण (divāṇ), बंगाली: দেওয়ান (dewan)

भेद (Differences):

• प्रादेशिक परके शब्द (Regional Loanwords):
  • मराठी: भौगोलिक जवळीक आणि ऐतिहासिक संबंधांमुळे कानडी आणि तेलुगू यांसारख्या द्रविड भाषांमधून शब्द घेतले आहेत, तसेच कोकणीतूनही.
  • बंगाली: बंगालमधील विविध स्थानिक भाषांमधून (उदा. ऑस्ट्रोएसियाटिक भाषा) आणि ईशान्येकडील भाषांमधूनही शब्द घेतले आहेत.
• साहित्यिक परंपरांचा प्रभाव (Influence of Literary Traditions):
  • मराठी: मराठी साहित्य परंपरा, विशेषतः संत साहित्य, तिच्या शब्दसंग्रहावर प्रभाव टाकते, काही शब्द त्या परंपरेला विशिष्ट आहेत.
  • बंगाली: बंगाल पुनर्जागरण आणि रवींद्रनाथ टागोर यांच्यासारख्या साहित्यिक दिग्गजांच्या कार्यामुळे आधुनिक बंगाली शब्दसंग्रहावर लक्षणीय प्रभाव पडला आणि तो प्रमाणबद्ध झाला, कधीकधी बोलचालीच्या भाषेत नसलेले अधिक संस्कृतनिष्ठ रूपे स्वीकारली गेली. बंगालीमध्ये 'साधु भाषा' (अधिक संस्कृतनिष्ठ औपचारिक/साहित्यिक नोंदणी) आणि 'चलती भाषा' (अधिक बोलचाल, दैनंदिन नोंदणी) अशी लक्षणीय द्वैभाषिकता (diglossia) आहे.
• बोलीभाषा आणि वाक्प्रचार (Colloquialisms and Idioms): स्वाभाविकपणे, अद्वितीय सांस्कृतिक संदर्भ आणि स्थानिक विकासामुळे दैनंदिन अभिव्यक्ती, वाक्प्रचार आणि अपशब्द लक्षणीयरीत्या भिन्न असतील.
• शब्दार्थातील बदल (Semantic Drift): जरी शब्दांचे मूळ समान असले तरी, त्यांचा अर्थ थोडा बदलला असू शकतो किंवा शतकानुशतके त्यांना भिन्न अर्थ प्राप्त झाले असतील.

V. उत्क्रांती आणि ऐतिहासिक प्रवास (Evolution and Historical Trajectory)

दोन्ही भाषांचा वंश जुन्या इंडो-आर्यन (वैदिक संस्कृत आणि अभिजात संस्कृत) आणि त्यानंतर विविध मध्य इंडो-आर्यन प्राकृत आणि अपभ्रंश भाषांमधून जातो. तथापि, त्यांच्या अचूक विकासाचे मार्ग भिन्न होते.

• मराठी: प्रामुख्याने महाराष्ट्री प्राकृतमधून विकसित झाली. ही प्राकृत एकेकाळी खूप व्यापक आणि प्रभावशाली होती, ज्यामुळे मराठी आणि कोकणीचा उदय झाला. तिचा विकास सतत चालू आहे, 8 व्या शतकापासूनचे आरंभीचे शिलालेख उपलब्ध आहेत. यादव काळात (12 वे-14 वे शतक) जुन्या मराठीची लक्षणीय वाढ आणि प्रमाणीकरण झाले.
• बंगाली: मागधी प्राकृतमधून विकसित झाली, जी प्राचीन भारतातील पूर्वेकडील भागांमध्ये प्रमुख प्राकृत होती. यामुळे बंगाली, आसामी आणि ओडियाचा उदय झाला. बंगालीची सुरुवातीची रूपे 10 व्या-12 व्या शतकापासून शोधता येतात. बंगालमधील मुस्लिम शासनामुळे विशेषतः प्रशासकीय आणि साहित्यिक शब्दसंग्रहात लक्षणीय फारसी आणि अरबी प्रभाव दिसून आला. 19 व्या शतकातील बंगाल पुनर्जागरणाने भाषेचे आधुनिकीकरण आणि प्रमाणीकरण करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली.
• मुख्य भिन्नता बिंदू (Key Divergence Point): वेगवेगळ्या प्राकृत शाखांमध्ये (महाराष्ट्री विरुद्ध मागधी) झालेले विभाजन ही मूलभूत ऐतिहासिक भिन्नता दर्शवते, ज्यामुळे आज आपल्याला दिसणारी वैशिष्ट्ये निर्माण झाली आहेत. जरी दोन्ही भाषांनी संस्कृतशी मजबूत संबंध राखला असला तरी, प्रत्येक प्रादेशिक प्राकृत आणि त्यानंतरच्या अपभ्रंश अवस्थेत झालेले विशिष्ट ध्वनीशास्त्रीय बदल आणि व्याकरणात्मक नवोपक्रम यामुळे त्यांच्या अद्वितीय ओळखी निर्माण झाल्या आहेत.

नमुना मजकूर

बंगाली भाषेतील खालील नमुना मजकूर संयुक्त राष्ट्रसंघाच्या मानवाधिकार घोषणापत्राचे पहिले कलम आहे.

इंग्रजी मजकूर

Article 1: All human beings are born free and equal in dignity and rights. They are endowed with reason and conscience. Therefore, they should act towards one another in a spirit of brotherhood.

बंगाली लिपी अथवा पूर्व नागरी लिपी

ধারা ১: সমস্ত মানুষ স্বাধীনভাবে সমান মর্যাদা এবং অধিকার নিয়ে জন্মগ্রহণ করে। তাঁদের বিবেক এবং বুদ্ধি আছে; সুতরাং সকলেরই একে অপরের প্রতি ভ্রাতৃত্বসুলভ মনোভাব নিয়ে আচরণ করা উচিৎ।

बंगालीचे रोमनीकरण

Dhara êk: Shômosto manush shadhinbhabe shôman môrjada ebong odhikar nie jônmogrohon kôre. Tãder bibek ebong buddhi achhe; shutorang shôkoleri êke ôporer proti bhrattrittoshulôbh mônobhab nie achorôn kôra uchit.

देवनागरी लिप्यंतरण

धारा १: समस्त मानुष स्वाधीनभाबे समान मर्यादा एबं अधिकार निये जन्मग्रहण करे. तॉंदेर बिबेक एबं बुद्धि आछे; सुतरां सकलरेई एके अपरेर प्रति भ्रातृत्वसुलभ मनोभाब निये आचरण करा उचित .

मराठी भाषांतर

कलम १: सर्व मानवी व्यक्ती जन्मतः स्वतंत्र आहेत व त्यांना समान प्रतिष्ठा व समान आधिकार आहेत. त्यांना विचारशक्ती व सदसद्‌विवेकबुद्धी लाभलेली आहे व त्यांनी एकमेकांशी बंधुत्वाच्या भावनेने आचरण करावे.

हे सुद्धा पहा

• जगातील भाषांची यादी

विकिपीडिया

विकिपीडियाची बंगाली आवृत्ती

विकिमीडिया कॉमन्सवर

बंगाली भाषा

संबंधित संचिका आहेत