कुशीनगर
| कुशीनगर | |
| उत्तर प्रदेशमधील शहर | |
  कुशीनगर |
|
| देश |  भारत |
| राज्य | उत्तर प्रदेश |
| जिल्हा | कुशीनगर जिल्हा |
| लोकसंख्या (२०११) | |
| - शहर | १७,९८३ |
| प्रमाणवेळ | यूटीसी+०५:३० |
| बौद्ध तीर्थस्थळे |
|---|
.svg) |
| चार मुख्य स्थळे |
| चार अतिरिक्त स्थळे |
| इतर स्थळे |
| नंतरची स्थळे |
|
कुशीनगर हे भारतीय राज्य उत्तर प्रदेशच्या कुशीनगर जिल्ह्यातील एक शहर आहे. हे शहर गोरखपूर पासून ५२ किमी अंतरावर राष्ट्रीय महामार्ग २८ वर स्थित आहे. कुशीनगर हे प्राचीन भारतातील सोळा महाजनपदांपैकी एक असलेल्या मल्ल या महाजनपदाच्या राजधानीचे शहर होते. कुशीनगर हे एक महत्त्वाचे जागतिक बौद्ध तीर्थस्थळ आहे, येथे गौतम बुद्धांनी त्यांच्या मृत्यूनंतर परिनिर्वाण प्राप्त केले होते. कुशीनगर, बोधगया, लुंबिनी व सारनाथ ही बौद्ध धर्मामधील चार सर्वात पवित्र स्थाने आहेत.
व्युत्पत्ती
[संपादन]एका सिद्धांतानुसार, कुशवती कोसाळा साम्राज्याची राजधानी होती आणि रामायणानुसार रामाचा महापुरुष राजा कुश याने रामायण महानायक म्हणून तयार केले होते. बौद्ध परंपरेनुसार कुशावतीचे नाव कुश राजाच्या नावावरून ठेवले गेले होते. कुशवतीचे नाव या क्षेत्रामध्ये आढळणाऱ्या कुश गवत यांच्या प्रचुरतेमुळे मानले जाते.[१]
लोकसंख्या
[संपादन]२०११ च्या भारतीय जनगणनेनुसार, कुशीनगरची लोकसंख्या २२,२१४ आणि ३४६२ कुटुंबे आहेत. पुरुषांची संख्या ५२% (११,५०२ पुरुष) आणि महिला ४८% (१०,७१२ महिला) आहेत. कुशीनगरची सरासरी साक्षरता दर ७८.४३% आहे, राष्ट्रीय सरासरी ७४% पेक्षा जास्त, पुरुष साक्षरता ८५% आहे आणि महिला साक्षरता ७२% आहे. कुशीनगरमध्ये ११% लोक १० वर्षाखालील आहेत. कुशीनगर नगर पंचायतमध्ये अनुसूचित जाती ५.०३% आणि अनुसूचित जमाती एकूण लोकसंख्या २.३९% आहेत.
इतिहास
[संपादन]सध्याचे कुशीनगर कुसावटी (पूर्व-बुद्धकालीन काळात) आणि कुशिनारा (बुद्धाच्या कालखंडानंतर) ओळखले जातात. कुशीनारा हे मल्लसची राजधानी होती जी इ.स. ६ व्या शतकातील सोळा महाजनपदांपैकी एक होती. तेव्हापासून ते मौर्य, शुंग, कुषण, गुप्त, हर्ष आणि पाल राजवंशांच्या पूर्वीच्या साम्राज्यांचे अविभाज्य राहिले.
मध्ययुगीन काळात, कुशीनगर कल्ती राजवंशांच्या अधीनतेखाली गेले होते. १२ व्या शतकापर्यंत कुशिनारा एक जिवंत शहर राहिले आणि त्यानंतर त्याचे विस्मरण झाले. १५ व्या शतकात सीतकालीन राजपूत मदनसिंग यांनी पद्रुणांवर राज्य केले.
आधुनिक कुशीनगर १९ व्या शतकात भारताचा पहिला पुरातत्त्व सर्वेक्षक अलेक्झांडर कनिंघम यांनी पुरातत्त्वविषयक खनिजे घेऊन नंतर सी. एल.चे अनुसरण केले. कार्ललेय यांनी मुख्य स्तूप उघड केले आणि १८७६ मध्ये बुद्धांच्या अवतरणाची ६.१० मीटर लांबची मूर्तीही शोधली. २० व्या शतकाच्या उत्तरार्धात जे. पी. व्होगेल यांच्या मार्गदर्शनाखाली खोदकाम चालू ठेवले.[२] १९०४-५, १९०५-६ आणि १९०६-७ या काळात त्यांनी बौद्ध साहित्याची संपत्ती उघडकीस आणली.
१९०३ मध्ये बर्मा भिक्षू चंद्र स्वामी, भारतात आले आणि त्यांनी महापरिनिर्वाण मंदिर बांधले.
स्वातंत्र्यानंतर कुशिनगर देवोरिया जिल्ह्याचा एक भाग होता. १३ मे १९९४ रोजी ते उत्तर प्रदेशचे एक नवीन जिल्हा म्हणून आले.[३]
गौतम बुद्धांचा मृत्यू आणि परिनिर्वाण स्थान
[संपादन]१८९६ मध्ये, गौतम बुद्धांचा मृत्यू आणि परिनिर्वाणांचे स्थान रामपूरच्या प्रदेशात आहे. [४] महायान महापरिनिर्वाण सूत्राच्या मते, बुद्धाने कुशिनगरला प्रवास केला, तिथेच मरण पावले आणि स्मरण झाले.[५][६]
पुरातत्त्वाच्या आधारित आधुनिक शिष्यवृत्ती, असा विश्वास आहे की बुद्धांचा आधुनिक कसिया (उत्तर प्रदेश) कुशीनगर येथे मृत्यू झाला.[७][८]
कुशिनगरमध्ये बुद्धांच्या परिनिवाणांना चिन्हांकित करण्यासाठी अशोकाने स्तूप आणि तीर्थस्थळ बांधले.[९] गुप्त साम्राज्याचे हिंदू शासक (चौथे ते सातवे शतक) यांनी बुद्धांचे मंदिर बांधून निर्वाण स्तूप आणि कुशीनगर या ठिकाणी मोठ्या प्रमाणावर विस्तार करण्यास मदत केली.[१०] १२०० सीईच्या आसपास बौद्ध भिक्षूनी ही साइट सोडली होती, आक्रमण करणाऱ्या मुस्लिम सैन्यापासून पळ काढला होता, त्यानंतर त्या साइटला भारतातल्या इस्लामिक शासनाचा त्रास झाला.[११][१२] ब्रिटिश पुरातत्त्व अलेक्झांडर कनिंघम यांनी १९ व्या शतकाच्या उत्तरार्धात कुशिनगरची पुनरीक्षण केले आणि त्याच्या सहकार्याने ए.सी.एल. कार्लेईल यांनी १५०० वर्षीय बुद्ध प्रतिमा शोधून काढली.[१३][१४] तेव्हापासून ती साइट बौद्धांसाठी एक महत्त्वाचे तीर्थस्थळ बनले आहे.[१५] ईसापूर्व तीसऱ्या शतकातील पुरातत्त्विक पुराव्यावरून असे सूचित होते की कुशीनगर हे प्राचीन तीर्थस्थळ होते.[१६]
भूगोल
[संपादन]कुशीनगर हे राष्ट्रीय महामार्ग -२८ वरील गोरखपूरपासून ५३ किमी पूर्वेस स्थित एक नगर पालिका आहे, जो अक्षांश २६° ४५ 'एन आणि ८३° २४' अंतरावर आहे. कुशिनगरसाठी गोरखपूर हा मुख्य रेल्वे टर्मिनस आहे, तर कुशीनगरपासून ५ किमी अंतरावर काशी येथे यूपी सिव्हिल एव्हिएशनची हवाई पट्टी सध्या उत्तर प्रदेश सरकार आणि भारत सरकारद्वारे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ म्हणून विकसित करण्यात आली आहे.[१७]
पर्यटन
[संपादन].jpg)
परिनिर्वाण स्तूप बुद्धांची निर्वाण शिलालेख परिनिर्वाण स्तूपमध्ये आहे. पुतळा ६. १० मीटर लांब आहे आणि एक-एक रेड वाळू दगडाने बनलेला आहे. पश्चिमेकडे त्याच्या चेहऱ्यासह "मृत्य बुद्ध" दर्शविले. कोपऱ्यात दगडांच्या पोस्टसह मोठ्या विटांचे पाय ठेवलेले आहे.[१८]
निर्वाण चित्ता (मुख्य स्तूप)
निर्वाण चित्ता मुख्य परिनिवाण मंदिराच्या अगदी मागे आहे. १८७६ साली कार्लेईल यांनी खोदले होते. उत्खननाच्या वेळी तांबे प्लेट सापडले, त्यात "निदान-सूत्र" या शब्दाचा समावेश होता ज्यात हरिबाला यांनी निर्वाण-चैत्य मध्ये प्लेट जमा केले आणि हे विधान पूर्ण केले. मंदिराच्या समोर बुद्धाची महान निर्वाण प्रतिमा स्थापन केली.[१९]
रामाभर स्तूप
रामाभर स्तूप, यांना मुक्तिबंधन-चैत्य म्हणतात, बुद्धांचे संस्कार स्थान आहे. कुशीनगर-देवोरिया रोडवरील मुख्य निर्वाण मंदिरापासून १.५ किमी पूर्वेला ही जागा आहे.
मथा कुर श्राइन भगवान बुद्धाची एक विशाल प्रतिमा स्थापित केली आहे, जी एका खोड्यातून कोरलेली आहे. पुतळ्याच्या पायथ्यावरील शिलालेख १० व्या किंवा ११ व्या शतकात एडीशी निगडित आहे.
इतर प्रमुख ठिकाणे
- भारत-जपान-श्रीलंका मंदिर:- आधुनिक-काळातील बौद्ध स्थापत्य भव्य मंदिर म्हणजे भारत-जापान-श्रीलंका मंदिर.
- वट थाई मंदिर:- ठराविक थाई- बौद्ध स्थापत्यशास्त्रीय फॅशनमध्ये बांधलेले हे एक मोठे कॉम्प्लेक्स आहे.
- खोरे आणि विटांचे बांधकाम:- हे मुख्य निर्वाण मंदिर आणि स्तूप आहे. प्राचीन काळातील वेळोवेळी तयार केलेल्या वेगवेगळ्या मठांचे हे मठ आहे.[२०]
- विविध पूर्वेकडील देशांच्या स्थापनेवर आधारित अनेक संग्रहालये, ध्यान पार्क आणि इतर अनेक मंदिरे.
उत्तर प्रदेशात सरकारने बौद्ध तीर्थक्षेत्रांना जोडण्यासाठी कुशीनगर-सारनाथ बुद्ध एक्सप्रेसवे प्रस्तावित केले आहे. एक्सप्रेसवे २०० किमी लांब आणि दोन ते साडेतीन तासांपर्यंतचे अंतर कमी करेल.
सरकार आणि राजकारण
[संपादन]कुशिनगर भारतीय लोकसभा निवडणुकीसाठी कुशीनगर (लोकसभा मतदारसंघ) अंतर्गत येतो. भारतीय जनता पक्षाचा राजेश पांडे मतदारसंघातून सध्याचे संसद सदस्य भारतीय जनता पक्षाच्या आर. पी. एन. सिंह यांना २०१४ च्या सार्वत्रिक निवडणुकीत पराभूत करतात.[२१]
कुशीनगर विधानसभा मतदारसंघाचे विद्यमान विधानसभा (आमदार) भारतीय जनता पक्षाचे रजनीकांत मनी त्रिपाठी आहेत.
शिक्षण
[संपादन]कुशिनगर यांनी शिक्षणात भरपूर प्रगती केली आहे. गेल्या दशकात, या छोट्याशा शहरात डझनभर खाजगी आणि सरकारी संस्थांची स्थापना केली गेली आहे. कुशीनगरमधील सर्व शैक्षणिक संस्थांची यादी येथे आहे.
सरकारी संस्था
- बुद्ध पोस्ट ग्रॅज्युएट कॉलेज, कुशीनगर
- बुद्ध इंटरमीडिएट कॉलेज, कुशीनगर
पॉलिटेक्निक महाविद्यालये
- शासकीय पॉलिटेक्निक, मुजाहन, कुशीनगर
- मुट्टी चंद पॉलीटेक्निक इंस्टीट्यूट, कुर्मोमा, कुशीनगर
इतर संस्था
- एम.ए.वी.एम. वरिस्टा माध्यमिक विद्यालय कसिया, कुशीनगर
- सरस्वती शिशु मंदिर, कसिया, कुशीनगर
- राहुल शिशु शिक्षण निकेतन, कुशीनगर
- बुद्ध सेंट्रल अकादमी, कसिया, कुशीनगर
- व्हाईट कॉम्प्युटर एज्युकेशन, एनएच -28, गोरखपूर रोड, कुशीनगर
- राहुल पब्लिक स्कूल, कुशीनगर
- स्वार्गिया फुमलामती देवी कुशीनगर पब्लिक स्कूल, कुशीनगर
- लिहीन-सोन बौद्ध इंटरमीडिएट कॉलेज, कुशीनगर
- ज्ञानलोक महाविद्यालय, सरकारी सेवा, कुशीनगर
- नवीन जीवन मिशन शाळा, कासिया, कुशीनगर
- सेंट जेवियर्स हायस्कूल, कसिया, कुशीनगर
- ब्राइट चिल्ड्रेन अकादमी, कसिया, कुशीनगर
- सेंट जोसेफ स्कूल, सलेममगढ, कुशीनगर
- ज्ञान भूमी इंटरनॅशनल स्कूल, एनएच -28, कुशीनगर
- सेंट थेरेसेस स्कूल, पड्रुना, कुशीनगर
- मालती पांडे गर्ल्स इंटर कॉलेज, भालुली मदरी पट्टी, कासिया, कुशीनगर
- होली मदर्स इंग्लिश स्कूल, गौरव खास, कासिया रोड
- ग्रीन लॅंड पब्लिक स्कूल, कसिया
- क्वांटम पब्लिक स्कूल, कसिया
- एसडी पब्लिक स्कूल, बाभूनाली
- निरंकारी इंटर कॉलेज, कसिया
- होली मदर्स इंग्लिश स्कूल, कासिया रोड, गौरव खास
- एसपी मोंटेसरी, सेराही, कुशीनगर
उल्लेखनीय लोक
[संपादन]- सचचिदानंद वत्सयान 'अगेय' (सच्चिदानंद हीरानंद वात्स्यायन 'अज्ञेय'), प्रसिद्ध हिंदी लेखक
- राम नागिना मिश्रा, माजी लोकसभा खासदार
- बलेश्वर यादव, माजी लोकसभा खासदार
- १६ व्या लोकसभेच्या सदस्य राजेश पांडे यांनी उत्तर प्रदेशातील विधान परिषदेचे सदस्य म्हणून काम केले
- भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसच्या संसदेचे माजी सदस्य आर. पी. एन. सिंग यांनी माजी पंतप्रधान डॉ. मनमोहन सिंग यांच्या मंत्रिमंडळात पेट्रोल व नैसर्गिक गॅस राज्यमंत्री म्हणूनही राज्य आणि परिवहन राज्य मंत्री म्हणून काम केले.
संदर्भ
[संपादन]- ^ Buddhism and Jainism. Dordrecht: Springer Netherlands. 2017. pp. 688–688. ISBN 9789402408515.
- ^ Oldham, C. E. A. W. (1938-07). "Buddhist Art in India, Ceylon, and Java. By J. Ph. Vogel. Translated from the Dutch by A. J. Barnouw. 7½ × 4¾, pp. xii + 115, pls. 39, map 1. Oxford: Clarendon Press, 1936. 7s. 6d". Journal of the Royal Asiatic Society of Great Britain & Ireland. 70 (03): 451–452. doi:10.1017/s0035869x00077984. ISSN 0035-869X.
|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य) - ^ Buddhism and Jainism. Dordrecht: Springer Netherlands. 2017. pp. 688–688. ISBN 9789402408515.
- ^ Austin., Waddell, Laurence (1896). A Tibetan guide-book to the lost sites of the Buddha's birth and death. OCLC 68300905.
- ^ Lars,, Fogelin,. An Archaeological History of Indian Buddhism. New York, NY. ISBN 9780199948222. OCLC 902673756.CS1 maint: extra punctuation (link)
- ^ 남동신 (2008-05). "Chinese Inscriptions from the Mahābodhi Temple in Bodhgaya". Journal of Indian Studies. 13 (1): 233–270. doi:10.21758/jis.2008.13.1.233. ISSN 1229-9790.
|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य) - ^ Promotion of Buddhist tourism circuits in selected Asian countries. United Nations. Economic and Social Commission for Asia and the Pacific. New York: United Nations. 2003. ISBN 9211203864. OCLC 57792084.CS1 maint: others (link)
- ^ Buddhism : the illustrated guide. Trainor, Kevin. New York: Oxford University Press. 2004. ISBN 0195173988. OCLC 55703364.CS1 maint: others (link)
- ^ 1915-2002., Hirakawa, Akira, (1993, ©1990). A history of Indian Buddhism : from Śākyamuni to early Mahāyāna. Groner, Paul, 1946- (1st Indian ed ed.). Delhi: Motilal Banarsidass. ISBN 8120809556. OCLC 33286099.
|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य)CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link) CS1 maint: extra text (link) - ^ Maud, Jovan (2016-12-05). "Buddhist Relics and Pilgrimage". Oxford Handbooks Online. doi:10.1093/oxfordhb/9780199362387.013.20.
- ^ 1926-, Robinson, Richard H., (1996, ©1997). The Buddhist religion : a historical introduction. Johnson, Willard L., 1939-, Wawrytko, Sandra A. (Sandra Ann), Ṭhānissaro, Bhikkhu. (4th ed ed.). Belmont, Calif.: Wadsworth Pub. Co. ISBN 0534207189. OCLC 34984055.
|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य)CS1 maint: extra punctuation (link) CS1 maint: numeric names: authors list (link) CS1 maint: extra text (link) - ^ Encyclopedia of global religion. Juergensmeyer, Mark., Roof, Wade Clark. Thousand Oaks, Calif.: SAGE Publications. 2012. ISBN 9781452266565. OCLC 767737455.CS1 maint: others (link)
- ^ Maud, Jovan (2016-12-05). "Buddhist Relics and Pilgrimage". Oxford Handbooks Online. doi:10.1093/oxfordhb/9780199362387.013.20.
- ^ "Corrigendum: A Dated Crowned Buddha Image from Thailand". Artibus Asiae. 25 (2/3): 198. 1962. doi:10.2307/3249257. ISSN 0004-3648.
- ^ Lars., Fogelin, (2006). Archaeology of Early Buddhism. Lanham: AltaMira Press. ISBN 9780759114449. OCLC 854521645.CS1 maint: extra punctuation (link)
- ^ Lars,, Fogelin,. An Archaeological History of Indian Buddhism. New York, NY. ISBN 9780199948222. OCLC 902673756.CS1 maint: extra punctuation (link)
- ^ "CIA, Memorandum, NIC Warning Agenda for July, July 9, 1981, Secret, CREST". U.S. Intelligence on the Middle East, 1945-2009. 2019-02-10 रोजी पाहिले.
- ^ "CIA, Memorandum, NIC Warning Agenda for July, July 9, 1981, Secret, CREST". U.S. Intelligence on the Middle East, 1945-2009. 2019-02-10 रोजी पाहिले.
- ^ "CIA, Memorandum, NIC Warning Agenda for July, July 9, 1981, Secret, CREST". U.S. Intelligence on the Middle East, 1945-2009. 2019-02-11 रोजी पाहिले.
- ^ "CIA, Memorandum, NIC Warning Agenda for July, July 9, 1981, Secret, CREST". U.S. Intelligence on the Middle East, 1945-2009. 2019-02-11 रोजी पाहिले.
- ^ Buddhism and Jainism. Dordrecht: Springer Netherlands. 2017. pp. 688–688. ISBN 9789402408515.
बाह्य दुवे
[संपादन]
