लोणारी

कोळसे, जळणाची लाकडे, चुनखडी, चुनकळी, चुन्याचे पीठ वगैरे विकणार्‍या व्यावसायिकांस लोणारी (इंग्लिश : charcoal-maker; संस्कृत : सौमिक) म्हणतात. त्यामुळे लाकडे अर्धवट जाळून तयार केलेल्या कोळशाला लोणारी कोळसा म्हणतात.

हिंदू धर्म व चालीरीती पाळणारे, पूर्वी क्षत्रिय धर्माचे पालन करणारे शिव व विष्णूची आराधना करणारे हे लोक आहेत. मुंबई गॅझेटियरच्या नोंदीनुसार लोणारी हे मराठा समाजाचे पण स्वतंत्र चालीरीती अवलंबणारे आहेत.

लोणारी जात

लोणारी ही एक हिंदू क्षत्रिय जात असून मुख्यत्वेकरून महाराष्ट्रातील जळगाव, धुळे, नासिक, औरंगाबाद, सातारा, सांगली, अहमदनगर, पुणे, सोलापूर, जालना, वाशिम, अकोला, कोल्हापूर या जिल्ह्यात, तसेच बैतुल, बेळगाव, हैद्राबाद व मुंबई सारख्या ठिकाणीसुद्धा वास्तव्यास आहे. याशिवाय, गुजरात, मध्य प्रदेश तसेच दक्षिणेकडील कर्नाटक, आंध्र प्रदेश, तमिळनाडूमधेही लोणारी आढळतात. मध्य प्रदेशात ते लोणारी कुणबी म्हणून ओळखले जातात.

लोणारी ही एक उच्च जात असून चुना व मीठ तसेच कोळसा बनवणारे मूळचे मराठे पण स्वतंत्र व्यवसाय स्वीकारल्याने त्यांच्यात लोणारी व चुनारी असे प्रकार पडले. जातिविवेक या ग्रंथानुसार लोणारी लोकांचे शुद्ध लोणारी, कडू लोणारी, अक्करमासे लोणारी अशा शाखा आहेत. विविध शाखांमध्ये रोटी व्यवहार आहे, पण बेटी व्यवहार नाही. त्यामुळे हे लोक जेवण एकत्र करू शकतात पण आपआपसात लग्न करू शकत नाहीत.

लोकसंख्या

लोणारी समाजाची एकूण लोकसंख्या १९०१ सालच्या जनगणनेनुसार १९२२२ इतकी होती. त्यापैकी पुरुष ९६७२ व स्त्रिया ९५५० होत्या.

जातीचा इतिहास

मल्लाट पुरुष व आवर्त स्त्री यांच्यापासून लोणारी समाज सुरू झाला, असे मानले जाते. लोणारी समाजाचे संस्कृत नाव "सौमिक" आणि समुद्राच्या पाण्यापासून मीठ बनविणे हा पारंपरिक व्यवसाय असे दिसते. "मूलस्तंभ" नुसार लोणारी हे मूळचे क्षत्रिय असून मराठा जातीपासून विभक्त झालेले आहेत. पुण्यातील लोणारी हे मूळचे मानदेशातून म्हणजे मूलतः सातारा जिल्ह्यातील फलटणहून स्थलांतरित आहेत. काही जणांचे मानणे आहे की लोणारी हे लिंगायत धर्माचेसुद्धा पालन करत होते कारण त्यांच्या धार्मिक विधी जंगम मार्फत केले जात होते. लिंगायत समाजाशी मिळणारा हा एक छोटासा दुवा आहे. एका मिथकानुसार लोणारी समाजाचा उल्लेख हा महाभारतात सुद्धा आलेला दिसून येतो "जेंव्हा विदुर धृतराष्ट्र ला सल्ला देतो की हे राजन तू माळयासारखा वाग.माळी झाडे लावतो जगवतो व त्याची फळे चाखतो, तसेच लोणारी झाडे कापतो जाळतो आणि कोळसा बनवतो" (नोट: त्या काळी लोणारी समाज अस्तित्वात असल्याचा तसा अजून कोणताही ठोस पुरावा नाही, कारण लोणारी समाज हा काही शतकापासून मराठ्यांमधून स्वतंत्र झालेले आठळतात) बॉम्बे गॅझेटियर्स नुसार लोणारी हे मूळचे मराठेच आहेत. पुराव्यानुसार मूल जन्माला आल्यानंतर साधारण वर्षभरात धनगर त्याचे केस कापतो आणि त्याबदल्यात त्याला तांब्याचे नाणे दिले जात. लोणारी समाजात जात पंचायत मानली जात होती. समाजातील विविध तंटे बखेडे जात पंचायत सोडवीत असे. लोणारी समाजात सारख्या आडनावाच्या कुटुंबात लग्न जुळत नाहीत. मध्य प्रदेशात मुख्यत्वे बैतुल विभागात हीच जात लोणारी कुणबी म्हणून ओळखली जाते.

लग्न समारंभ

दोन भाऊ इतर दोन बहिणीशी लग्न करू शकतात. मुलाच्या लग्नाचे तसे निश्चित वय ठरलेले नाही पण आजकाल हे नियम बदलले आहे. लग्नापूर्वी शारीरिक संबध निषिद्ध मानले जातात. लग्नाआधी जर एखाद्या मुलीला गर्भधारणा झाली तर तर संबंधित व्यक्तीशी तिचा विवाह लावणे हे सक्तीचे आहे. लोणारी पुरुष एकच लग्न करू शकतो परंतु जर त्याची पत्‍नी विकलांग झाली किंवा पत्‍नीधर्म निभावण्यास अक्षम ठरली तर तिच्या संमतीने दुसरा विवाह करू शकतो. विवाहानंतर जन्माला आलेल्या प्रत्येक अपत्याची नोंद ठेवण्याचे काम भाट करत असतो. भाटमार्फत सर्व जातीचे वंशावळी लिहिण्याचे काम आजही केले जाते. एकाच गोत्रात विवाहास परवानगी नाही. लोणारी समाजाची विविध कुलदैवते असली तरी, मुख्यत्वे करून तुळजापूरची तुळजाभवानी आणि जेजुरीचा खंडोबा तसेच सिद्धनाथ ही कुलदैवते आहेत. लग्न जुळवण्याचे काम साधारण पणे चार पाच मध्यस्थी मार्फत होते व मुलाचा पिता हा मुलीच्या पित्याकडे तशी मागणी घालतो. ब्राम्हणाकडून लग्नाची तिथी व लग्नविधी चे धार्मिक कार्य पार पाडले जाते. मूला मुली ची पत्रिका बघूनच व गुण जुळवून लग्न पक्के केले जाते. त्यासाठी सुपारी हळद व कुंकू अशा सौभाग्य अलंकाराने धार्मिक विधी संपन्न होतो. लग्न समारंभाची ची सुरुवात कुंकू लावणे या कार्यक्रमाने सुरु होते व लग्न चिठ्ठी किंवा लग्नाची तारीख पक्की करणे हा दुसरा कार्यक्रम असतो. त्यानंतर लग्नाच्या आदल्या दिवशी किंवा लग्नाच्या दिवशी देवकार्य म्हणजे सवाद्य देवक काढणे त्यानंतर हळद लावणे मग देवकार्य अश्या प्रथा पाळल्या जातात. तसेच पाच पानांनी सीमांत पूजन केले जाते त्यात आंबा, जांभूळ, उंबर, रुई व शमीची पाने असतात. कन्यादान करून वधुपिता किंवा मोठे काका हा समारंभ पूर्ण करतात त्यात आलेल्या वऱ्हाडींना गोड व रुचकर पण फक्त शाकाहारी जेवण दिले जाते. लग्न लावताना वधु वरच्या डोक्यावर अक्षदा व फुले फेकून मंगलाष्टक म्हणून सप्तपदी घेऊन होम हवन व पूर्ण पूजापाठ करून लग्नविधी पार पडतो. पुनर्विवाह मान्य केला जातो. तसेच घटस्फोट सुद्धा.

धर्म

लोणारी समाज हा कट्टर हिंदू धर्माला मानतो. वारकरी वैष्णव व शैव पंथाचा अनुयायी असतो. हिंदू धर्माच्या चालीरीती प्रमाणे गणपती शंकर विष्णू लक्ष्मी भवानी विठ्ठल प्रभू वर नितांत श्रद्धा आहे. तसेच नाग गाय घोडा बैल आणि पिंपळ शमी आपटा  वड तुळस बेल यांना पुजतो. हिंदू धर्माचा कट्टर अनुयायी असल्याने सर्व धार्मिक ग्रंथ भागावतकथा रामायण महाभारत याचे वाचन करतो. एकादशी चतुर्थी सोमवार मंगळवार गुरुवार शुक्रवार शनिवार व खंडोबाचा रविवार उपवास धरतो. खंडोबा कुलदैवत असणारे लग्नविधी करण्यापूर्वी जागरण गोंधळ करतात. जावळ काढणे, कान टोचणे हे धार्मिक कार्यक्रम करतो. हे सर्व धार्मिक कार्य पुरोहित्य करणारा ब्राह्मण ह्या मार्फत केले जाते. विविध धार्मिक क्षेत्रांना भेटी देणे आवडते पंढरपूर तुळजापूर आळंदी येथे दरवर्षी सहकुटुंब जात असतो.

अंत्यसंस्कार विधी

हिंदू धर्माच्या प्रचलित पद्धतीने अंतिम संस्कार केले जातात. मृतदेहाला अग्निसंस्कार व लहान असेल तर पुरणे अशी प्रथा आहे. दहाव्या दिवशी दशक्रिया व तेराव्या दिवशी समाजाला जेवण दिले जाते.

व्यवसाय

पुरातन काळात चुना मीठ व कोळसा बनवणारी लोणारी जात आता विविध क्षेत्रात प्रावीण्य कमावीत आहे डॉक्टर, इंजिनिअर, वकील, लेखक, संशोधक, उद्योजक, तसेच प्रशासकीय सेवा, लष्करी सेवा, पोलीस दल, क्रीडा विश्व, शिक्षक, प्राध्यापक, चित्रपट उद्योगातील विविध कामे असे सर्व क्षेत्रे आता लोणारी समाजाने काबीज केली आहेत.

अन्न व खाणे

लोणारी समाज तसा मुख्यत्वे शाकाहारी पण बोकडाचे, मेंढीचे, कोंबड्याचे मटण तसेच मासे खाऊ शकतो.