धनगर

धनगर ही महाराष्ट्रातील एक भटकी जात आहे. या समाजातले लोक पाळीव प्राणी चरावयास नेण्याचे व त्यांच्या देखभालीचे काम करतात व त्यात मिळणाऱ्या रुपयातुन उदरनिर्वाह करतात. यांची एकंदर लो. सं (१९११) ६७३४३९. कोंकण व दक्षिण महाराष्‍ट्र, मध्यप्रदेश, वर्‍हाड व मध्यभारत यांमध्यें हे लोक आढळतात. गुरें विकणें व घोंगडया विणणें हे त्यांचे धंदे असून ते शेळ्या-मेंढ्या, गुरे-ढोरे पाळून त्यांवर उदरनिर्वाह करतात. उत्तर भारतातील धनगर हे मजुरी इत्यादी कामेंहि करतात. या लोकांच्या उत्पत्तीसंबंधीं निरनिराळीं मतें आहेत. तरी या जातींतील देवकांवरून हे लोक मूळचे अनार्य असावे असें दिसतें.यांपैकीं कांहीं जरी स्थायिक असले तरी, कांहीं अजून भटकेच आहेत. ते जरी आधी भटके असले तरी आता ते एका ठिकाणी स्थायिक झाले आहेत आणि त्यांनी बराच उत्कर्ष साधला आहे.

पोटजाती

धनगर समाजामध्ये विविध पोटजाती आहेत जसे हटकर (मेंढपाळ), म्हसकर (म्हशी पाळणारे), खुटेकर/सणगर (लोकरीपासून घोंगडी विणणारे) इत्यादी.

दैवते

विरोबा/बिरोबा	धुळूबा	शिंग्रुबा
धनगरांचे मुख्य दैवत आहे.	बिरोबचे मुख्य देवस्थान सांगली जिल्ह्यातील कवठे महांकाळ तालुक्यातील आरेवाडी येथे आहे. धनगरांचे दुसरे दैवत आहे. धुळोबांच्या व विरोबांच्या कथेमध्ये साम्य आढळते.	शिंग्रुबाची जीवनगाथा अगदी अलीकडची म्हणजे ब्रिटीशांच्या काळातली आहे. म्हणून त्यांना आधुनिक देव मानले जाते.

लोकसाहित्य

• विरोबाची ओवी

संबंधित पुस्तके

• माझा धनगरवाडा (लेखक - धनंजय धुरगुडे)