महाराष्ट्रातील विद्यापीठे

महाराष्ट्रातील विद्यापीठांची परंपरा इ.स. १८५७ पासून अस्तित्त्वात आहे. मुंबई विद्यापीठाच्या स्थापनेपासून उच्चशिक्षणाची सुरुवात महाराष्ट्रात झाली. त्यानंतर नागपूर विद्यापीठ इ.स. १९२३ मध्ये स्थापन झाले. पुणे विद्यापीठ इ.स. १९४८ आणि मराठवाडा विद्यापीठ इ.स. १९५६ मध्ये स्थापन झाले.

महाराष्ट्र राज्याच्या स्थापनेपूर्वी राज्यात मुंबई, पुणे, नागपूर, एस.एन.डी.टी. महिला विद्यापीठ आणि औरंगाबाद येथे मराठवाडा विद्यापीठ अशी पाच विद्यापीठे होती. आता (सन २०११)राज्यात कृषी, पशुपालन आणि मत्स्योत्पादन या विषयांसाठीची स्वतंत्र विद्यापीठे आहेत. यांच्या कार्याचे नियमन राज्य कृषि मंत्रालयामार्फत होते. या शिवाय नाशिक येथे महाराष्ट्र आरोग्य विज्ञान विद्यापीठ असून राज्यातील सर्व वैद्यकीय अ‍ॅलोपॅथी, आयुर्वेद, होमिओपॅथी, युनानी, दंतवैद्यक, रुग्णशुश्रूषा विषयांची महाविद्यालये त्याला संलग्न आहेत. रायगड जिल्ह्यात लोणेरे येथे डॉ. आंबेडकर तंत्रविज्ञान विद्यापीठ आहे, तसेच नागपूर येथे कवि कुलगुरू कालिदास संस्कृत विश्वविद्यालय आहे. ही सर्व विद्यापीठे फक्त एकेका विषयासाठी निर्माण केली गेलेली आहेत. प्रत्यक्ष कॉलेजमधल्या वर्गात न बसता बाहेरून शिकता यावे अशी सोय असलेले यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठ नाशिक येथे आहे. या विद्यापीठात निरनिराळ्या अभ्यासक्रमाची सोय केलेली आहे आणि संपूर्ण राज्यभर त्याचे कार्यक्षेत्र आहे.

या व्यतिरिक्त, मराठी भाषा विकासासाठी वेगळे विद्यापीठ हवे ही आग्रही मागणी अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन येथे ... या वर्षी करण्यात आलेली आहे. कायद्याच्या शिक्षणासाठी स्वतंत्र विधि विद्यापीठ स्थापन करण्यासाठी प्रयत्न होत आहेत.

विद्यापीठांची यादी

महाराष्ट्रातली विद्यापीठांची यादी, जुनी आणि रूढ नावे आणि (बदललेली नावे):

• अमरावती विद्यापीठ (कर्मयोगी गाडगेबाबा विद्यापीठ), अमरावती
• औरंगाबाद विद्यापीठ (डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ)
• कालिदास विद्यापीठ (कवि कुलगुरू कालिदास संस्कृत विश्वविद्यालय), रामटेक
• कोल्हापूर विद्यापीठ (शिवाजी विद्यापीठ, विद्यानगर), कोल्हापूर
• गोंडवाना विद्यापीठ ((नव्याने सुचविलेले नाव - आदिवासी समाजातील क्रांतिकारी नेते बिरसा मुंडा विद्यापीठ), गदचिरोली
• जळगाव विद्यापीठ (उत्तर महाराष्ट्र विद्यापीठ), (नव्याने सुचविलेले नाव - कवयित्री बहिणाबाई चौधरी विद्यापीठ), जळगाव
• दत्ता मेघे इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्स, नागपूर
• नागपूर विद्यापीठ (राष्ट्रसंत तुकडोजी महाराज नागपूर विद्यापीठ,) नागपूर
• श्रीमती नाथीबाई दामोदर ठाकरसी महिला विद्यापीठ, मुंबई
• नांदेड विद्यापीठ (स्वामी रामानंदतीर्थ मराठवाडा विद्यापीठ), नांदेड
• पुणे विद्यापीठ (सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठ), पुणे
• डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर तंत्रज्ञान विद्यापीठ, रायगड
• भारतीय विद्यापीठ व्यवस्थापन संस्था, कोल्हापूर
• मराठवाडा विद्यापीठ (डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर मराठवाडा विद्यापीठ, औरंगाबाद)
• महात्मा गांधी आंतरराष्ट्रीय हिंदी विश्वविद्यालय, वर्धा
• महाराष्ट्र आरोग्य विज्ञान विद्यापीठ, नाशिक
• महाराष्ट्र पशुवैद्यकीय आणि मत्स्य विद्यापीठ, नागपूर
• मुंबई विद्यापीठ, (नव्याने सुचविलेले नाव - राजमाता जिजाऊ विद्यापीठ), मुंबई
• नाशिक मुक्त विद्यापीठ (यशवंतराव चव्हाण महाराष्ट्र मुक्त विद्यापीठ), नाशिक
• श्रमिक विद्यापीठ, नागपूर
• श्रमिक विद्यापीठ (नव्याने सुचविलेले नाव - ???), निगडी
• श्रमिक विद्यापीठ, समाज शिक्षण मंदिर, आदर्शनगर, वरळी, मुंबई – ४२२४३३.
• सोलापूर विद्यापीठ, (नव्याने सुचविलेले नाव - पुण्यश्लोक अहिल्याबाई होळकर विद्यापीठ), सोलापूर

कृषी विद्यापीठे

महाराष्ट्रातील कृषि विद्यापीठांची यादी

• अकोला कृषी विद्यापीठ (डॉ. पंजाबराव देशमुख कृषी विद्यापीठ), अकोला
• दापोली कृषी विद्यापीठ (डॉ. बाळासाहेब सावंत कोकण कृषी विद्यापीठ), दापोली, जिल्हा रत्‍नागिरी
• परभणी कृषी विद्यापीठ (वसंतराव नाईक मराठवाडा कृषी विद्यापीठ), परभणी
• राहुरी कृषी विद्यापीठ (महात्मा फुले कृषी विद्यापीठ), राहुरी, जिल्हा अहमदनगर

या विद्यापीठांच्या कार्यक्षेत्रात .......... महाविद्यालये येतात. मुंबई

अभिमत विद्यापीठे

महाराष्ट्रात एमबीबीएस-बीडीएसची १० अभिमत विद्यापीठे आहेत, तर एमबीबीएसची खासगी महाविद्यालये १४, तर बीडीएसची २२ आहेत. यापैकी अभिमत विद्यापीठांच्या स्वायत्त दर्जामुळे त्यांना शुल्क व प्रवेशविषयक राज्यांचे नियम लागू होत नाहीत. या सर्व विद्यापीठांना एमबीबीएस-बीडीएसकरिता आपापली प्रवेश परीक्षा घेता येत होती. मात्र ‘नीट’ परीक्षेचीच्या सक्तीमुळे तसे करणे बंद झाले.

महाराष्ट्रातील अभिमत (डीम्ड) विद्यापीठे म्हणजे महाराष्ट्रातील खासगी विद्यापीठे होय. ही महाराष्ट्र सरकारच्या एका कायद्यान्वये अस्तित्वात आली. या विद्यापीठांची आणि त्यांच्या अखत्यारीत येणार्‍या काही शिक्षण संस्थांची नावे :-

• आयसीएफएआय (Institute of Chartered Financial Analysts of India) विद्यापीठ, निगडी
• इंदिरा गांधी विकास संशोधन संस्था, शिवाजीनगर, पुणे
• कृष्णा वैद्यकीय विज्ञान संस्था, कराड
• कृष्णा वैद्यकीय विज्ञान संस्था, मुंबई
• गोखले राज्यशास्त्र व अर्थशास्त्र संस्था, पुणे
• टाटा इन्स्टिट्यूट ऑफ सोशल सायन्सेस, मुंबई
• टाटा मूलभूत संशोधन संस्था, देवनार, मुंबई
• टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठ, पुणे
• डिफेन्स इन्स्टिट्यूट ऑफ ॲडव्हान्स्ड टेक्नॉलॉजी, गिरिनगर (पुणे)
• डॉ. डी. वाय. पाटील विद्यापीठ, पिंपरी, पुणे
• डॉ. डी. वाय. पाटील विद्यापीठ, मुंबई
• डॉ. डी. वाय. पाटील शिक्षण संस्था, मुंबई
• डेक्कन कॉलेज पदव्युत्तर आणि संशोधन संस्था, पुणे.
• नरसी मोनजी व्यवस्थापन संस्था, मुंबई
• प्रवरा वैद्यकीय विज्ञान संस्था, लोणी, जि. अहमदनगर
• भारती विद्यापीठ, पुणे
• मत्स्यशिक्षणाची केंद्रीय संस्था, मुंबई
• लोकसंख्या विज्ञानासाठी आंतरराष्ट्रीय संस्था, गिरिनगर, पुणे
• डॉ. विश्वेश्वरय्या राष्ट्रीय तंत्रज्ञान संस्था, पुणे आणि नागपूर
• शस्त्रास्त्र तंत्रज्ञान संस्था, मुंबई
• सिम्बॉयोसिस शिक्षण संस्था, पुणे आणि मुंबई
• डॉ. होमी भाभा राष्ट्रीय संस्था, मुंबई

हेही पाहा

• यूजीसी
• भारतातील विद्यापीठांची यादी
• महाराष्ट्रातील शिक्षण व्यवस्था

बाह्य दुवे

• महाराष्ट्राचे आरोग्य आणि आरोग्यविज्ञान विद्यापीठ डॉ. शाम अष्टेकर ,शुक्रवार, ८ ऑक्टोबर २०१० लोकसत्ता
• महाराष्ट्रात क्रीडा विद्यापीठ होणार काय? संजय बाबूराव शेटे, सचिव, मुंबई शारीरिक शिक्षण मंडळ, लोकसत्ता