पुरातत्त्वशास्त्र

ह्या लेखाचा/विभागाचा इंग्रजी किंवा अमराठी भाषेतून मराठी भाषेत भाषांतर करावयाचे बाकी आहे. अनुवाद करण्यास आपलाही सहयोग हवा आहे. ऑनलाईन शब्दकोश आणि इतर सहाय्या करिता भाषांतर प्रकल्पास भेट द्या. कृपया, पुढील भाषांतर संकेतांचे पालन आवर्जून करा. विकिपीडिया:शीर्षकलेखन संकेत अनुसार काही अपवाद वगळता लेख शीर्षके मराठीतच असणे अभिप्रेत आहे. एकूण लेख संख्येच्या अंदाजे २% पेक्षा अधिक लेख भाषांतर प्रतिक्षेत (इंग्रजी मसुद्याच्या स्वरूपात) असू नयेत असा संकेत आहे. स्वतःच्या संपादन संख्येच्या २% पेक्षा अधिक लेखात मसुदे परभाषेत चिटकवू नयेत.

For the magazine about archaeology, see Archaeology (magazine).

सुमारे २००० वर्षे जुने प्राचीन रोममधील अवशेषांचे उत्खनन करताना पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांचा एक चमू.

पुरातत्त्वशास्त्र म्हणजे प्राचीन मानवी समाजाचे अध्ययन आहे. ते करण्यासाठी प्राचीन लोकांनी मागे सोडलेल्या अवशेषांचा शोध घेऊन व त्यांचे सखोल निरीक्षण करावे लागते. निरीक्षणातून मिळालेल्या माहितीचे विश्लेषण करतात. त्यासाठी त्या जुन्या कालखंडातील हवामान, भौगोलिक परिस्थिती, ज्ञात इतिहास आणि एकूणच तत्कालीन पर्यावरण विचारात घेतात. यांत अनेक गोष्टींचा अंतर्भाव असल्यामुळे, हे शास्त्र विज्ञान व मानवशास्त्र अशा दोन्ही विभागांत समजले जाऊ शकते. प्राचीन भारतीय इतिहासाची पुरावे हे पुरातत्त्व अभ्यासाच्या आधारे मिळालेले आहेत ज्या प्रमाणे सिंधू संस्कृती हडप्पाकालीन स्थळे या सर्व घटकांचा अभ्यास पुरातत्त्व शास्त्राच्या माध्यमातून केला गेलेला आहे

पुरातत्त्वशास्त्र हे मानव जातीचा इतिहास शोधते. सुमारे २.५ लाख वर्षांपूर्वी आफ्रिकेत मानवाने प्रथमतः तयार केलेल्या दगडी हत्यारापासून ते नजीकच्या काही दशकांपर्यंतच्या काळाचा अभ्यास या विषयात येतो...त्याकाळचा अभास करण्यास इतिहासकारांना काहीच साधन लिखित स्वरूपात उपलब्ध नसते. हा काळ म्हणजे मानवी इतिहासाच्या एकूण काळापैकी सुमारे ९९ % काळ आहे. म्हणज्र प्रागैतिहासिक ते साक्षरतेचा प्रसार होईपर्यंतचा काळ. पुरातत्त्वशास्त्राचा उद्देश मानवी उत्क्रांतीपासून ते सांस्कृतिक उत्क्रांतीपर्यंतचा सांस्कृतिक इतिहास जाणून घेणे हा आहे.

पुरातत्त्वशास्त्रात खालील गोष्टींचा अंतर्भाव होतो. निरीक्षण व सर्वेक्षण, उत्खनन आणि मिळालेल्या माहितीच्या आधारे उत्खननानंतरचे विश्लेषण. यानंतर पुरातन काळाची अधिक माहिती मिळू शकते. व्यापक अर्थाने, पुरातत्त्वशास्त्र हे परस्परावलंबी शाखांतील शोधांवर अवलंबून आहे. त्या शाखा म्हणजे इतिहास, कलेचा इतिहास, वैज्ञानिक शास्त्रे, भूगर्भशास्त्र, तसेच भाषाशास्त्र, भौतिकशास्त्र, माहिती विज्ञान, रसायन शास्त्र, संख्याशास्त्र, जीवशास्त्राच्या इतर शाखा पुरापर्यावरणशास्त्र(paleoecology), paleontology, पुराप्राणिशास्त्र(paleozoology), paleoethnobotany, व पुराजीव शास्त्र(paleobotany)

१९व्या शतकात युरोपमध्ये पुरातनधर्म म्हणून या शाखेचा उदय झाला. त्यानंतर संपूर्ण जगात ही एक विद्याशाखा म्हणून मान्यता पावली. शास्त्राच्या विस्तारादरम्यान अनेक विद्याशाखांचा विकास झाला. पुरातत्त्वशास्त्रास साहाय्यभूत ठरणारी अनेक वेगवेगळी वैज्ञानिक तंत्रे विकसित करण्यात आली. या शास्त्रास नकली पुरातत्त्वशास्त्र यापासून ते मानवी अवशेषांच्या उत्खननास विरोध अशा अनेक गोष्टींचा सामना करावा लागला आहे.

पुरातत्त्वशास्त्राचा इतिहास

१९व्या शतकाचे मध्यात आधुनिक पुरातत्त्वशास्त्राचे मूळ युरोप मध्ये रुजले. भूगर्भशास्त्राच्या वैज्ञानिक प्रगतीनंतर त्याचा विकास झाला. त्यामुळे पृथ्वीचे वय केवळ हजारो वर्षे नसून कोट्यवधी वर्षे आहे हे सिद्ध झाले. यानंतर सन १८५९ मध्ये, चार्ल्स डार्विनचे 'ओरिजिन ऑफ स्पीशीज्' हे पुस्तक प्रकाशित झाले व त्याने उत्क्रांतीचा सिद्धान्त अधोरेखित झाला. ,मानवजात ही खरोखरच लाखो वर्षे जुनी आहे यावर वैज्ञानिकांना विश्वास ठेवावयाला लागला. त्यामुळे भूगर्भशास्त्र चळवळीस प्रोत्साहन मिळाले. त्यामुळे अधिकाधिक लोक या शास्त्राच्या अभ्यासात रस दाखवू लागले. दरम्यान, सन १८४८ मध्ये, डॅनिश इतिहासकार क्रिस्चियन जर्गेनेसेन थॉमसेनने 'ए गाईड टु नॉर्दर्न अ‍ॅन्टिक्विटीज' हे पुस्तक प्रकाशित केले. त्यात त्याने एक कल्पना मांडली. ती अशी की, युरोपमधील प्रागैतिहासिक काळ हा त्या काळच्या मानवांनी वापरलेल्या सामग्रीनुसार, तीन कालखंडांत विभागला जाऊ शकतो. अश्म युग, ताम्र युग व लोह युग. मानवाची पौराणिकता, उत्क्रांती व हा तीन-युग-सिद्धान्त या तीन तत्त्वांवर आधुनिक पुरातत्त्वशास्त्राचे बांधकाम झाले आहे.

त्यानंतर, पूर्वीच्या पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांनी जगातील विविध स्थळांवरती संशोधन सुरू केले. हेन्‍रिच श्लिमान याने ट्रॉय येथे ईजियन संस्कृती, तसेच ऑर्थर ईव्हान्स याने क्रीट तर जॉन लॉईड स्टिफेन्स हा मायासंस्कृतीबद्दल पुनःसंशोधन करण्यात प्रमुख होता. या संशोधकांनी अवलंबिलेली पद्धत आजच्या मानकांच्या दृष्टिकोनातून बघितले असता दोषपूर्ण होती. त्यांची विचारसरणी ही अगदी युरोपधार्जिणी व पूर्वग्रहित होती.

ह्या लेखाचा/विभागाचा इंग्रजी किंवा अमराठी भाषेतून मराठी भाषेत भाषांतर करावयाचे बाकी आहे. अनुवाद करण्यास आपलाही सहयोग हवा आहे. ऑनलाईन शब्दकोश आणि इतर सहाय्या करिता भाषांतर प्रकल्पास भेट द्या. कृपया, पुढील भाषांतर संकेतांचे पालन आवर्जून करा. विकिपीडिया:शीर्षकलेखन संकेत अनुसार काही अपवाद वगळता लेख शीर्षके मराठीतच असणे अभिप्रेत आहे. एकूण लेख संख्येच्या अंदाजे २% पेक्षा अधिक लेख भाषांतर प्रतिक्षेत (इंग्रजी मसुद्याच्या स्वरूपात) असू नयेत असा संकेत आहे. स्वतःच्या संपादन संख्येच्या २% पेक्षा अधिक लेखात मसुदे परभाषेत चिटकवू नयेत.

प्राचीन काळातील पुरातन पुरातत्त्वशास्त्र्यांनी ट्रॉय येथील हेनरिक स्लीमॅनॅन आणि क्रेट येथील आर्थर इव्हान्स यांच्या उत्खननात प्राचीन एजियन संस्कृतीचा अभ्यास करून जगभरातील विविध क्षेत्रांचे अन्वेषण करण्यास सुरुवात केली, तर जॉन लॉईड स्टीफन्स पुन्हा शोधात एक महत्त्वाची व्यक्ती होती. माया सभ्यता संपूर्ण मध्य अमेरिका. तथापि, या पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांनी नियोजित केलेली पद्धती आजच्या मानदंडांद्वारे अत्यंत खराब झाली आणि बहुतेक युरोपियन पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांनी अनेकदा ॲडवर्ड टायलर आणि लुईस हेन्री मॉर्गन यांच्यासारख्या मानववंशीय आणि नृवंशविज्ञानविषयक खात्यांवर विश्वास ठेवला ज्यायोगे समकालीन "क्रूर" "अशा मूलतत्त्वांमध्ये युरोपच्या ऐतिहासिक लोक असलेल्या मूळ अमेरिकन लोकांसारखे लोक. [8] लवकरच पुरातत्त्वशास्त्राचा नवीन विषय उत्तर अमेरिकेत पसरला, जिथे तो सॅम्युअल हेवन आणि विलियम हेन्री होम्स सारख्या आकृत्यांनी घेतला गेला, ज्याने प्राचीनांना खोदले होते. मूळ अमेरिकन स्मारक. [9] पुरातात्वशास्त्राचा खरा विकास १९व्या शतकाच्या शेवटी होऊ लागला. त्यावेळी ऑगस्टस पीट रिव्हर्स याने दक्षिण इंग्लंड मध्ये क्रानबोर्न चेज येथे पद्धतशीररीत्या उत्खनन करून हे दर्शविले की, तेथील उत्खननातील सौंदर्य व मूल्य हेच महत्त्वाचे नाहीत तर सापडणारी प्रत्येक वस्तू ही अमूल्य आहे. या विद्याशाखेत नंतर काही संशोधकांनी १९व्या शतकाच्या अखेरीस व २०व्या शतकाच्या सुरुवातीला झळाळी आणली. इजिप्त व पॅलेस्टाइन येथे सर विल्यम फ्लिंडर्स पेट्री यांनी उत्खनन केले तर भारतात सर मोरटाइमर व्हीलर यांनी.

सिद्धान्त

पुरातत्त्वशास्त्रीय सिद्धान्त

उद्देश

दक्षिण आफ्रिका येथे शोधलेली टॉंग मुलाची कवटी. पुरातत्त्वशास्त्राशिवाय आपण मानवाची उत्क्रांती कशी झाली हे समजूच शकत नाही.

प्रागैतिहासिक काळाबद्दल जाणून घ्यायचे असल्यास पुरातत्त्वशास्त्र हा एकच मार्ग उपलब्ध आहे.मानवाची उत्क्रांती ही याच प्रागैतिहासिक काळात घडली. पुरातत्त्वशास्त्र हे मानवाच्या अनेक तांत्रिकदृष्ट्या झालेल्या विकासावर प्रकाश टाकते. उदा० अग्नी (क्षेपणास्त्र)चा वापर करण्याची कल्पना, दगडांच्या हत्यारांचा विकास, धातुशास्त्राचा शोध, धर्माची सुरुवात व शेतीची सुरुवात इत्यादी. जुन्या काळातील या मानवजातीत घडलेल्या उत्क्रांतीबद्दल व तांत्रिकदृष्ट्या झालेल्या बदलाबद्दल पुरातत्त्वशास्त्राच्या मदतीशिवाय आपण काहीच जाणू शकणार नाही.

ह्या लेखाचा/विभागाचा इंग्रजी किंवा अमराठी भाषेतून मराठी भाषेत भाषांतर करावयाचे बाकी आहे. अनुवाद करण्यास आपलाही सहयोग हवा आहे. ऑनलाईन शब्दकोश आणि इतर सहाय्या करिता भाषांतर प्रकल्पास भेट द्या. कृपया, पुढील भाषांतर संकेतांचे पालन आवर्जून करा. विकिपीडिया:शीर्षकलेखन संकेत अनुसार काही अपवाद वगळता लेख शीर्षके मराठीतच असणे अभिप्रेत आहे. एकूण लेख संख्येच्या अंदाजे २% पेक्षा अधिक लेख भाषांतर प्रतिक्षेत (इंग्रजी मसुद्याच्या स्वरूपात) असू नयेत असा संकेत आहे. स्वतःच्या संपादन संख्येच्या २% पेक्षा अधिक लेखात मसुदे परभाषेत चिटकवू नयेत.

तथापि, केवळ प्रागैतिहासिक, पूर्व-साक्षर संस्कृतीच नव्हे तर ऐतिहासिक पुरातत्त्वशास्त्राच्या उप-अनुशासनाद्वारे पुरातत्त्व वापरून, ऐतिहासिक, साक्षर संस्कृतींचा अभ्यास केला जाऊ शकतो. प्राचीन ग्रीस आणि मेसोपोटेमिया सारख्या बऱ्याच साक्षर संस्कृतींसाठी, त्यांचे उर्वरित रेकॉर्ड नेहमी अपूर्ण आणि नेहमीच हळूहळू पक्षपाती होते. बऱ्याच समाजात, साक्षरता अभिजात वर्गांसारखीच होती, जसे की पाळक किंवा न्यायालय किंवा मंदिराची नोकरशाही. कुटूंबातील साक्षरतेला कधीकधी कर्जाच्या आणि करारावर मर्यादित केले गेले आहे. कुटूंबांची आवड आणि जागतिक दृष्टी बहुतेकदा लोकांच्या जीवनातील आणि लोकांच्या आवडींकडे वेगळे असते. सामान्य जनतेच्या अधिक प्रतिनिधींनी उत्पादित केलेल्या लेखनांना ग्रंथालयेमध्ये आपले मार्ग शोधण्याची शक्यता नव्हती आणि वंशावळीसाठी ते जतन केले जाऊ शकत होते. अशा प्रकारे, लिखित नोंदी पूर्वाग्रह, मान्यते, सांस्कृतिक मूल्ये आणि संभवत: मोठ्या प्रमाणात लोकसंख्येचा एक लहान भाग असलेल्या व्यक्तींच्या मर्यादित श्रेणीची फसवणूक दर्शवितात. म्हणून, लिखित रेकॉर्ड एकमेव स्रोतावर विश्वास ठेवू शकत नाही. भौतिक अभिलेख समाजाच्या वाजवी प्रतिरूपाच्या अगदी जवळ आहे, जरी त्याचे स्वतःच्या अकार्यक्षमतेच्या अधीन आहे, जसे सैम्पलिंग पूर्वाग्रह आणि विभेदक संरक्षण

विविध मार्ग

सर्व पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांची एखाद्या पुरातत्त्वशास्त्रीय सिद्धान्तास चिकटून राहण्यास एकवाक्यता नाही. १९व्या शतकात जेव्हा या शास्त्राचा विकास होत होता त्यावेळेस सांस्कृतिक इतिहास पुरातत्त्वशास्त्र हा सिद्धान्त प्रथम प्रतिपादला गेला. त्याचे ध्येय, संस्कृती का व कशी बदलली यावरील विवेचन आणि त्यांनी केलेल्या कामांचे उदात्तीकरण एवढाच होता. २०व्या शतकाच्या सुरुवातीस ज्या संशोधकांनी पूर्वीच्या समाजाचा अभ्यास केला, त्यांनी ते दुवे सरळ सध्या अस्तित्वात असलेल्या समाजाशी जोडले.(जसे अमेरिकेतील रहिवासी, सायबेरियातील लोक, मेसोपोटेमियातील लोक इत्यादी). त्यांनी पूर्वीच्या संस्कृतीची व सध्याच्या संस्कृतीची तुलनाच केली. १९६०व्या दशकात ल्युविस बिनफोर्ड, केंट फ्लॉनेरी सारख्या अमेरिकेन संशोधकांनी सुरू केलेल्या एका मोहिमेत याविरुद्ध एकप्रकारचा लढाच पुकारला. त्यांनी "नवीन पुरातत्त्वशास्त्र" प्रस्तावित केले. हे नवे शास्त्र "वैज्ञानिकदृष्ट्या" सक्षम व वैज्ञानिक पद्धतीवरच अवलंबून असून, परीक्षण करून कारणमीमांसा देणारे होते. त्यापैकी एक भाग processual archaeology म्हणून ओळखला जाऊ लागला.

सन १९८०मध्ये जी अत्याधुनिक मोहीम सुरू झाली तिचा प्रमुख ब्रिटिश पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ 'मायकल शांक्स' होता. Christopher Tilley, Daniel Miller, and Ian Hodder, ती मोहीम पुढे post-processual archaeology म्हणून ओळखली जाऊ लागली. त्यांनी जुन्या पद्धतीवर प्रश्नचिन्ह लावले व स्वयं-सिद्धान्त प्रतिक्रियेचे महत्त्व विशद केले. यामुळे विवाद उत्पन झाला व तो अजूनही सुरूच आहे. मध्यंतरी, एक वेगळाच सिद्धान्त समोर आला. पुरातत्त्वशास्त्रीय सिद्धान्त हे सध्या अनेक प्रभावांखाली आहेत. उदा० डार्विनचा उत्क्रांतिवादाचा सिद्धान्त, Archaeological theory now borrows from a wide range of influences, including neo-Darwinian evolutionary thought, phenomenology, postmodernism, agency theory, cognitive science, Functionalism, gender-based and Feminist archaeology, and Systems theory.

प्रकार

पुरातत्त्वशास्त्रीय संशोधन हे बहुधा अनेक टप्प्यांचे बनलेले असते. त्यापैकी प्रत्येक टप्पा वेगवेगळी पद्धती अवलंबतो. कोणतेही प्रत्यक्ष काम सुरू करण्याआधी, पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांना स्पष्टपणे कोणते ध्येय गाठावयाचे आहे यावर एकमत व्हावयास हवे. हे केल्यावर त्याने त्या व सभोवतालच्या क्षेत्राची जास्तीत जास्त माहिती होऊ शकेल अशा रीतीने त्या जागेचे सर्वेक्षण व्हावयास हवे. दुसरे, पुरातत्त्वशास्त्रीय घटकांना जमिनीतून काढण्यासाठी उत्खनन करावे लागू शकते. तिसरे, त्यातून प्राप्त माहिती ही अभ्यासून व तिचे मूल्य निश्चित करून मूळ संशोधनाचे उद्दिष्ट समोर ठेवून तपासली जावयास हवी. प्राप्त माहितीचे प्रकाशन करणे हे चांगले समजले जाते. असे केल्यानंतर ही माहिती पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांना व इतिहासकारांना उपल्ब्ध होऊ शकेल. पण सर्वसाधारणपणे अशीप् रसिद्धी टाळलीजाते.

सर्वेक्षण

मॉंट अल्बानचे पुरातत्त्वशास्त्रिय क्षेत्र

आधुनिक पुरातत्त्वशास्त्रीय प्रकल्प हा सर्वेक्षणाने सुरू होतो. क्षेत्रीय सर्वेक्षण हे त्या क्षेत्रात असलेल्या, पूर्वी न कळलेल्या जागा पद्धतशीरपणे जाणून घेण्याचा एक प्रयास आहे. त्यामुळे त्या जागेत असलेली घरे व इतर बाबी जाणून घेता येतात. पुरातत्त्वशास्त्राच्या प्राथमिक दिवसांत सर्वेक्षण केले जात नसे. सांस्कृतिक इतिहासकार व आधीचे संशोधक हे त्या जागेतील ठळकपणे दिसणाऱ्या गोष्टीच उत्खनन करून काढीत असत. गॉर्डन विली या संशोधकाने सन १९४९ मध्ये सर्वेक्षणाचे तंत्र पेरू देशातील विरू खोऱ्यात उत्खनन करतांना विकसित केले. व त्यानुसार प्रत्येक पातळीचे सर्वेक्षण ठळकपणे पुरातत्त्वशास्त्रात समोर आले. प्राथमिक काम म्हणून सर्वेक्षणाचे अनेक फायदे आहेत.त्यास त्यामानाने कमी पैसा व वेळ लागतो, कारण त्यात अवशेष शोधण्यास मोठ्या प्रमाणात मातीची उलाढाल व प्रक्रिया करावी लागत नाही. जास्त मोठ्या जागेचे सर्वेक्षण हे खर्चिक असू शकते म्हणून काही संशोधक सॅंपल सर्व्हे करतात. दिवंगत लोकांच्या समाध्या वा कबरींच्या बाबतीत स्थळाचा नाश वाचविण्यासाठी, तोडफोड करून सर्वेक्षण करण्यात येत नाही. गैर-विनाशकारी पुरातत्त्वविज्ञानच्या इतर प्रकारांप्रमाणे, सर्वेक्षणाने उत्खनन माध्यमातून साइट नष्ट करण्यासंबंधी नैतिक समस्या (वंशांवरील विशिष्ट चिंता संबंधित) टाळतात. काही प्रकारचे माहिती गोळा करण्याचा एकमात्र मार्ग आहे जसे की सेटलमेंट पॅटर्न आणि सेटलमेंट स्ट्रक्चर. सर्वे डेटा सामान्यत: नकाशेमध्ये एकत्र केला जातो, जो पृष्ठ वैशिष्ट्ये आणि / किंवा आर्टिफॅक्ट वितरण दर्शवू शकते. यात सर्वांत सोपा मार्ग म्हणजे पृष्ठभागाचे सर्वेक्षण. यात क्षेत्राचे पायी वा वाहनांच्या साहाय्याने विंचरण करणे येते. असे केल्यावर पृष्ठभागावर काही वस्तु वा अवशेष सापडू शकतात. पृष्ठभागाचे सर्वेक्षण हे जमिनीत पूर्णपणे गाडल्या गेलेल्या किंवा जेथे वनस्पतींची वाढ झाली असेल तेथील अवशेष शोधू शकत नाही. मर्यादित स्वरूपात खोदकाम करणाऱ्या उपकरणांच्या साहाय्याने वा परीक्षण खड्ड्यांचे साहाय्याने ते करता येऊ शकते. त्यात काही सापडले नाही तर ते क्षेत्र निःशेष समजले जाते.

हवाई सर्वेक्षण हे विमानांना वा बलूनला कॅमेरे लावून तर पुष्कळ वेळेस पतंगांना कॅमेरा लावूनही केले जाते. याद्वारे केलेले चित्रण हे मोठ्या क्षेत्राचे वा किचकट जागांचे त्वरित काढण्यास मदत करते. जमिनीत पुरल्या गेलेल्या मानवनिर्मित बांधकामांवर वनस्पतींची वाढ हळूहळू होते. त्यामानाने इतर ठिकाणी ती लवकर होते. गाडल्या गेलेल्या बांधकामावर उगवलेल्या धान्याच्या वनस्पती ह्या पिकल्यावर सापेक्षतेने लवकर रंग बदलतात असे दृष्टिपथात आले आहे. असे आढळल्यास ती बांधकामे जास्त अचूकतेने शोधण्यास मदत होते. दिवसाच्या वेगवेगळ्या वेळेस काढली गेलेली छायाचित्रे, सावलीच्या बदलामुळे, बांधकामांची बाह्यरेषा दाखवून कामात मदत करतात. हवाई सर्वेक्षणात अतिरक्त जमीन भेदून खाली जाण्याची क्षमता असलेली रडार तरंगलांबी, उष्माछायांकन इत्यादी तंत्रे वापरली जाऊ शकतात.

भूभौतिक सर्वेक्षण हे जमिनीखालील वस्तू बघण्याचे सर्वांत परिणामकारक तंत्र आहे.मॅग्नेटोमीटर हे जमिनीखालील लोखंडाच्या पुरावस्तू, भट्ट्या, काही प्रकारचे दगडी बांधकाम, खड्डे व उंचवटे यामुळे होणारे पृथ्वीचे चुंबकीय क्षेत्रामधील होणारे सूक्ष्म बदलही नोंदविते. जमिनीची विद्युत अवरोधकता मोजणारे उपकरणही मुक्तपणे वापरण्यात येते. ज्यांची विद्युत अवरोधकता सभोवतालच्या जमिनीच्या अवरोधकतेपेक्षा विपर्यस्त असते अशा पुरातत्त्वशास्त्रीय बाबी शोधल्या जातात व नकाशावर त्याची नोंद केली जाते. दगडी वस्तु वा विटा असल्या काही पुरातत्त्वशास्त्रीय गोष्टींची विद्युत अवरोधकता साधारण जमिनीपेक्षा जास्त असते. या उलट, जैविक लेपन वा न भाजलेली माती यांची विद्युत अवरोधकता कमी असते.

जरी काही पुरातत्त्वशास्त्रज्ञ धातु शोधक यंत्राचा वापर खजिन्याच्या शोधासाठी ग्राह्य धरतात?????तर काही त्यास सर्वांत परिणामकारक अवजार समजतात.काही पुरातन पुरातत्त्वशास्त्रज्ञांनी मेटल डिटेक्टरचा वापर खजिना शिकार करण्याच्या बाबतीत असल्याचे मानले असले तरी इतरांना पुरातत्त्व सर्वेक्षणांमध्ये प्रभावी साधन मानले जाते.

ह्या लेखाचा/विभागाचा इंग्रजी किंवा अमराठी भाषेतून मराठी भाषेत भाषांतर करावयाचे बाकी आहे. अनुवाद करण्यास आपलाही सहयोग हवा आहे. ऑनलाईन शब्दकोश आणि इतर सहाय्या करिता भाषांतर प्रकल्पास भेट द्या. कृपया, पुढील भाषांतर संकेतांचे पालन आवर्जून करा. विकिपीडिया:शीर्षकलेखन संकेत अनुसार काही अपवाद वगळता लेख शीर्षके मराठीतच असणे अभिप्रेत आहे. एकूण लेख संख्येच्या अंदाजे २% पेक्षा अधिक लेख भाषांतर प्रतिक्षेत (इंग्रजी मसुद्याच्या स्वरूपात) असू नयेत असा संकेत आहे. स्वतःच्या संपादन संख्येच्या २% पेक्षा अधिक लेखात मसुदे परभाषेत चिटकवू नयेत.

मेटल डिटेक्टरच्या औपचारिक पुरातत्त्विक वापराच्या उदाहरणांमध्ये इंग्रजी गृहयुद्ध रणांगणांवर मस्ककेटबॉल वितरण विश्लेषण, 1 9व्या शतकाच्या जहाज अपघातात उत्खननापूर्वी मेटल वितरण विश्लेषण आणि मूल्यांकन दरम्यान सेवा केबल स्थान समाविष्ट आहे. मेटल डिटेक्टरिस्ट्सने पुरातत्त्व अभिलेख मध्ये योगदान दिले आहे जिथे त्यांनी त्यांच्या परीणामांचे तपशीलवार रेकॉर्ड केले आहेत आणि त्यांच्या पुरातत्त्व संदर्भातील कलाकृतींचा संग्रह करण्यापासून परावृत्त केले आहे. यूके मध्ये, पोर्टेबल ॲंटीकविटीज स्कीम मध्ये भाग घेण्यासाठी मेटल डिटेक्टरिस्ट्सची विनंती केली गेली आहे.

अंडरवॉटर पुरातत्त्व मधील प्रादेशिक सर्वेक्षण जियोफिजिकल किंवा रिमोट सेंसिंग डिव्हाइसेस जसे की समुद्री मॅग्नेटोमीटर, साइड-स्कॅन सोनार, किंवा उप-तळाशी सोनार वापरते.

उत्खनन

३८०० वर्षांपूर्वीच्या एजवॉटर पार्क,आयोवा येथे सुरू असलेले उत्खनन.

एक पुरातत्त्वशास्त्रिय उत्खनन ज्याने विल(इंसब्रुक) ऑस्ट्रेलियायेथील गुहा प्र्काशात आणल्या.

आयलंड येथील एक उत्खनन

[[Excavation (archaeology)|हे क्षेत्र अद्यापही अभ्यागतांचे क्षेत्र होते तेव्हा पुरातत्त्विक उत्खनन अस्तित्वात होते आणि बहुतेक फील्ड प्रोजेक्ट्समध्ये पुनर्प्राप्त केलेल्या बहुसंख्य डेटाचा स्रोत अजूनही अस्तित्वात आहे. हे बऱ्याच प्रकारची माहिती कदाचित सर्वेक्षणात प्रवेश करण्यायोग्य नसू शकते, जसे की स्ट्रेटिग्राफी, त्रि-आयामी संरचना आणि सत्यदृष्ट्या प्राथमिक संदर्भ.

आधुनिक उत्खनन तंत्रास आवश्यक आहे की वस्तू आणि वैशिष्ट्यांची नेमकी ठिकाणे, ज्याचे उद्भव किंवा प्रबोधन म्हणून ओळखले जाते, रेकॉर्ड केले पाहिजे. यामध्ये नेहमी त्यांच्या क्षैतिज स्थानांचा आणि कधीकधी उभ्या स्थितीचा (तसेच पुरातत्त्वाच्या प्राथमिक कायदे देखील पहायचा) समावेश करण्याचा समावेश असतो. त्याचप्रमाणे, त्यांच्या सहयोगाने किंवा जवळील वस्तू आणि वैशिष्ट्यांसह नातेसंबंध, नंतरच्या विश्लेषणासाठी रेकॉर्ड करणे आवश्यक आहे. यामुळे पुरातत्त्वशास्त्रज्ञाने कोणत्या कलाकृती आणि वैशिष्ट्ये एकत्रितपणे वापरल्या जाव्यात आणि ते क्रियाकलापांच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांतून होऊ शकतात हे ठरविण्याची परवानगी देते. उदाहरणार्थ, एखाद्या साइटच्या उत्खननाने त्याचे स्तरीय रचना उघड केली आहे; एखाद्या विशिष्ट संस्कृतीच्या उत्तराधिकाराने साइट व्यापली असेल तर, अलीकडील संस्कृतींकडील वस्तू अधिक प्राचीन संस्कृतींकडे आढळतील.

उत्खननात पुरातन दृष्टीने पुरातत्त्व संशोधनाचा सर्वात महाग अवधी आहे. तसेच, विनाशकारी प्रक्रियेच्या रूपात, नैतिक समस्या देखील असतात. परिणामी, त्यांच्यापैकी काही साइट्स खुपच खोदल्या जातात. पुन्हा खोदलेल्या साइटची टक्केवारी देशावर आणि "पद्धती विधाना" जारी केल्यावर मोठ्या प्रमाणात अवलंबून असते. 9 0% खुणेमध्ये खुप सामान्य आहे. सर्वेक्षणापेक्षा उत्खननामध्ये नमूना घेणे अधिक महत्त्वाचे आहे. खोदकामांमध्ये (विशेषतः टॉपसिल (ओव्हरबर्डन) काढून टाकण्यासाठी मोठ्या यांत्रिक उपकरणे, जसे की बॅकहेरोज (जेसीबी), वापरणे सामान्य आहे, परंतु या पद्धतीचा मोठ्या प्रमाणात सावधगिरीने उपयोग केला जात आहे. या नाट्यमय पाऊलानंतर, सर्व वैशिष्ट्ये स्पष्ट असल्याचे सुनिश्चित करण्यासाठी उघड केलेला क्षेत्र सहसा ट्रॉल्स किंवा होजसह हाताने साफ केला जातो.

पुढील कार्य साइट प्लॅन तयार करणे आणि नंतर खोदण्याच्या प्रक्रियेस मदत करण्यासाठी त्याचा वापर करणे आहे. रेकॉर्डिंगसाठी दृश्यमान पुरातात्त्विक विभाग तयार करण्यासाठी सामान्यतः नैसर्गिक उपसागरात खोदलेली वैशिष्ट्ये सामान्यतः भागांमध्ये खोदलेली असतात. एक वैशिष्ट्य म्हणजे, खड्डा किंवा खड्डा, यात दोन भाग असतात: कट आणि भर. कट वैशिष्ट्य वैशिष्ट्याच्या किनारी वर्णन करते, जेथे वैशिष्ट्य नैसर्गिक मातीशी जुळते. हे वैशिष्ट्य सीमा आहे. भरणे, समजणे, वैशिष्ट्य काय भरले आहे आणि नैसर्गिक मातीपासून बऱ्याचदा वेगळे दिसतील. रेकॉर्डिंग उद्देशांसाठी कट आणि भरणे सतत संख्या दिले जातात. स्केल केलेले प्लॅन आणि वैयक्तिक वैशिष्ट्यांचा विभाग सर्व साइटवर, काळा आणि पांढऱ्या रंगांवर आणि त्यातील रंगीत छायाचित्रे घेण्यात आल्या आहेत आणि रेकॉर्डिंग शीट्स प्रत्येकाच्या संदर्भात वर्णन केल्या जातात. ही सर्व माहिती आता नष्ट झालेले पुरातत्त्वशास्त्र कायमस्वरूपी रेकॉर्ड म्हणून कार्य करते आणि साइटचे वर्णन आणि दुभाषी करण्यासाठी वापरली जाते.

विश्लेषण

आर्टिफिटेक्ट्स आणि स्ट्रक्चर्स शोधल्या गेल्यानंतर किंवा पृष्ठभागाच्या सर्वेक्षणांमधून गोळा केल्यावर, शक्य तेवढे डेटा मिळविण्यासाठी त्यांना योग्यरित्या अभ्यास करणे आवश्यक आहे. ही प्रक्रिया उत्खनन उत्खनन म्हणून ओळखली जाते आणि सामान्यतः पुरातत्त्विक तपासणीचा सर्वात जास्त वेळ घेणारा भाग असतो. मोठ्या साइट्सवर प्रकाशित केल्या जाणा-या काही वर्षांच्या अंतिम खुणा अहवालांसाठी असामान्य नाही.

त्याच्या सर्वात मूलभूत आढळले वस्तू, साफ केल्या जातात cataloged आणि तुलनेत प्रकाशित संग्रह typologically त्यांना वर्गीकरण करण्यासाठी आणि तत्सम मानवनिर्मित वस्तू assemblages असलेल्या अन्य साइट ओळखण्यासाठी करण्यासाठी. तथापि, विश्लेषणात्मक तंत्र जास्त व्यापक श्रेणी कृत्रिमता दिनांक जाऊ शकते आणि त्यांच्या रचना चौकशी, म्हणजे पुरातत्त्व विज्ञानाच्या माध्यमातून उपलब्ध आहेत. हाडे, वनस्पती आणि एक साइट गोळा परागकण कोणत्याही मजकुराचा सहसा deciphered जाऊ शकतात सर्व, विश्लेषण केले जाऊ शकत (zooarchaeology, paleoethnobotany, आणि palynology तंत्र वापरून).

ही तंत्रे वारंवार माहिती प्रदान करतात जी अन्यथा ज्ञात नसतात आणि त्यामुळे साइटच्या समजुतीस मोठ्या प्रमाणात योगदान देतात.

Virtual archaeology

Some time around 1995 archaeologists started using computer graphics to build virtual 3D models of sites such as the throne roome of an ancient Assyrian palace or ancient Rome. This is done by collecting normal photographs and using computer graphics to build the virtual 3D model. More generally, computers can be used to recreate the environment and conditions of the past, such as objects, buildings, landscapes and even ancient battles. Computer simulation can be used to simulate the living conditions of an ancient community and to see how it would have reacted to various scenarios (such as how much food to grow, how many animals to slaughter, etc.) Computer-built topographical models have been combined with astronomical calculations to verify whether or not certain structures (such as pillars) were aligned with astronomical events such as the sun's position at a solstice.

Academic उपशाखा

As with most academic disciplines, there are a very large number of archaeological sub-disciplines characterised by a specific method or type of material (e.g. lithic analysis, music, archaeobotany), geographical or chronological focus (e.g. Near Eastern archaeology, Medieval archaeology), other thematic concern (e.g. maritime archaeology, landscape archaeology, battlefield archaeology), or a specific archaeological culture or civilisation (e.g. Egyptology, Indology, Sinology).

Historical archaeology

Historical archaeology is the study of cultures with some form of writing.

In इंग्लंड, archaeologists have uncovered the long-lost layouts of medieval villages abandoned after the crises of the 14th century and the equally lost layouts of 17th century parterre gardens swept away by a change in fashion. In downtown New York City archaeologists have exhumed the 18th century remains of the African burial ground.

Ethnoarchaeology

Ethnoarchaeology is the archaeological study of living people. The approach gained notoriety during the emphasis on middle range theory that was a feature of the processual movement of the 1960s. Early ethnoarchaeological research focused on hunting and gathering or foraging societies. Ethnoarchaeology continues to be a vibrant component of post-processual and other current archaeological approaches. Ethnoarchaeology is the use of ethnography to increase and improve analogs, which are then used as analogies to interpret the archaeological record. In short, ethnoarchaeology is the application of ethnography to archaeology.

Experimental archaeology

Experimental archaeology represents the application of the experimental method to develop more highly controlled observations of processes that create and impact the archaeological record. In the context of the logical positivism of processualism with its goals of improving the scientific rigor of archaeological epistemologies the experimental method gained importance. Experimental techniques remain a crucial component to improving the inferential frameworks for interpreting the archaeological record.

Archaeometry

Archaeometry is a field of study that aims to systematize archaeological measurement. It emphasizes the application of analytical techniques from physics, chemistry, and engineering. It is a lively field of research that frequently focuses on the definition of the chemical composition of archaeological remains for source analysis. A relatively nascent subfield is that of archaeological materials, designed to enhance understanding of prehistoric and non-industrial culture through scientific analysis of the structure and properties of materials associated with human activity.

Cultural resources management

While archaeology can be done as a pure science, it can also be an applied science, namely the study of archaeological sites that are threatened by development. In such cases, archaeology is a subsidiary activity within Cultural resources management (CRM), also called heritage management in the United Kingdom. Today, CRM accounts for most of the archaeological research done in the United States and much of that in western Europe as well. In the US, CRM archaeology has been a growing concern since the passage of the National Historic Preservation Act (NHPA) of 1966, and most taxpayers, scholars, and politicians believe that CRM has helped preserve much of that nation's history and prehistory that would have otherwise been lost in the expansion of cities, dams, and highways. Along with other statutes, the NHPA mandates that projects on federal land or involving federal funds or permits consider the effects of the project on each archaeological site.

The application of CRM in the United Kingdom is not limited to government-funded projects. Since 1990 PPG 16 has required planners to consider archaeology as a material consideration in determining applications for new development. As a result, numerous archaeological organisations undertake mitigation work in advance of (or during) construction work in archaeologically sensitive areas, at the developer's expense.

In England, ultimate responsibility of care for the historic environment rests with the Department for Culture, Media and Sport in association with English Heritage. In Scotland, Wales and Northern Ireland, the same responsibilities lie with Historic Scotland, Cadw and the Northern Ireland Environment Agency respectively.

Among the goals of CRM are the identification, preservation, and maintenance of cultural sites on public and private lands, and the removal of culturally valuable materials from areas where they would otherwise be destroyed by human activity, such as proposed construction. This study involves at least a cursory examination to determine whether or not any significant archaeological sites are present in the area affected by the proposed construction. If these do exist, time and money must be allotted for their excavation. If initial survey and/or test excavation indicates the presence of an extraordinarily valuable site, the construction may be prohibited entirely. CRM is a thriving entity, especially in the United States and Europe where archaeologists from private companies and all levels of government engage in the practice of their discipline.

Cultural resources management has, however, been criticized. CRM is conducted by private companies that bid for projects by submitting proposals outlining the work to be done and an expected budget. It is not unheard-of for the agency responsible for the construction to simply choose the proposal that asks for the least funding. CRM archaeologists face considerable time pressure, often being forced to complete their work in a fraction of the time that might be allotted for a purely scholarly endeavour. Compounding the time pressure is the vetting process of site reports which are required (in the US) to be submitted by CRM firms to the appropriate State Historic Preservation Office (SHPO). From the SHPO's perspective there is to be no difference between a report submitted by a CRM firm operating under a deadline, and a multi-year academic project. The end result is that for a Cultural Resource Management archaeologist to be successful, they must be able to produce academic quality documents at a corporate world pace.

The annual ratio of open academic archaeology positions (inclusive of Post-Doc, temporary, and non tenure track appointments) to the annual number of archaeology MA/MSc and PhD students is grossly disproportionate. This dearth of academic positions causes a predictable excess of well educated individuals who join the ranks of the following year's crop of non-academically employed archaeologists. Cultural Resource Management, once considered an intellectual backwater for individuals with "strong backs and weak minds" has reaped the benefit of this massive pool of well educated professionals. This results in CRM offices increasingly staffed by advance degreed individuals with a track record of producing scholarly articles but who have the notches on their trowels to show they have been in the trenches as a shovelbum.

Popular views of archaeology

Extensive excavations at Bet She'an, Israel

Early archaeology was largely an attempt to uncover spectacular artifacts and features, or to explore vast and mysterious abandoned cities. Such pursuits continue to fascinate the public. Books, films, and video games, such as The City of Brass, King Solomon's Mines, Indiana Jones, Tomb Raider, The Mummy and Relic Hunter all testify to the public's interest in the discovery aspect of archaeology.

Much thorough and productive research has indeed been conducted in dramatic locales such as Copán and the Valley of the Kings, but the bulk of activities and finds of modern archaeology are not so sensational. Archaeological adventure stories tend to ignore the painstaking work involved in carrying out modern survey, excavation, and data processing. Some archaeologists refer to such portrayals as "pseudoarchaeology".

Archaeology has been portrayed in the mainstream media in sensational ways. This has its advantages and disadvantages. Many practitioners point to the childhood excitement of Indiana Jones films and Tomb Raider video games as the inspiration for them to enter the field. Archaeologists are also very much reliant on public support, the question of exactly who they are doing their work for is often discussed.

सध्याचे मुद्दे व विवाद

Public archaeology

Motivated by a desire to halt looting, curb pseudoarchaeology, and to help preserve archaeological sites through education and fostering public appreciation for the importance of archaeological heritage, archaeologists are mounting public-outreach campaigns. They seek to stop looting by combatting people who illegally take artifacts from protected sites, and by alerting people who live near archaeological sites of the threat of looting. Common methods of public outreach include press releases, and the encouragement of school field trips to sites under excavation by professional archaeologists. Public appreciation of the significance of archaeology and archaeological sites often leads to improved protection from encroaching development or other threats.

One audience for archaeologists' work is the public. They increasingly realize that their work can benefit non-academic and non-archaeological audiences, and that they have a responsibility to educate and inform the public about archaeology. Local heritage awareness is aimed at increasing civic and individual pride through projects such as community excavation projects, and better public presentations of archaeological sites and knowledge. The U.S.Dept. of Agriculture, Forest Service(USFS) operates a volunteer archaeology and historic preservation program called the Passport in Time (PIT). Volunteers work with professional USFS archaeologists and historians on national forests throughout the U.S. Volunteers are involved in all aspects of professional archaeology under expert supervision.

In the UK, popular archaeology programs such as Time Team and Meet the Ancestors have resulted in a huge upsurge in public interest. Where possible, archaeologists now make more provisions for public involvement and outreach in larger projects than they once did, and many local archaeological organizations operate within the Community archaeology framework to expand public involvement in smaller-scale, more local projects. Archaeological excavation, however, is best undertaken by well-trained staff that can work quickly and accurately. Often this requires observing the necessary health and safety and indemnity insurance issues involved in working on a modern building site with tight deadlines. Certain charities and local government bodies sometimes offer places on research projects either as part of academic work or as a defined community project. There is also a flourishing industry selling places on commercial training excavations and archaeological holiday tours.

Archaeologists prize local knowledge and often liaise with local historical and archaeological societies, which is one reason why Community archaeology projects are starting to become more common. Often archaeologists are assisted by the public in the locating of archaeological sites, which professional archaeologists have neither the funding, nor the time to do.

Pseudoarchaeology

Pseudoarchaeology is an umbrella term for all activities that claim to be archaeological but in fact violate commonly accepted and scientific archaeological practices. It includes much fictional archaeological work (discussed above), as well as some actual activity. Many non-fiction authors have ignored the scientific methods of processual archaeology, or the specific critiques of it contained in post-processualism.

An example of this type is the writing of Erich von Däniken. His 1968 book, Chariots of the Gods?, together with many subsequent lesser-known works, expounds a theory of ancient contacts between human civilisation on Earth and more technologically advanced extraterrestrial civilisations. This theory, known as palaeocontact theory, or Ancient astronaut theory, is not exclusively Däniken's, nor did the idea originate with him. Works of this nature are usually marked by the renunciation of well-established theories on the basis of limited evidence and the interpretation of evidence with a preconceived theory in mind.

लूट

Stela of a king named Adad-Nirari. Object stolen from the Iraq National Museum in the looting in connection with the Iraq war of 2003.

Looting of archaeological sites is an ancient problem. For instance, many of the tombs of the Egyptian pharaohs were looted during antiquity. Archaeology stimulates interest in ancient objects, and people in search of artifacts or treasure cause damage to archaeological sites. The commercial and academic demand for artifacts unfortunately contributes directly to the illicit antiquities trade. Smuggling of antiquities abroad to private collectors has caused great cultural and economic damage in many countries whose governments lack the resources and or the will to deter it. Looters damage and destroy archaeological sites, denying future generations information about their ethnic and cultural heritage. Indigenous peoples especially lose access to and control over their 'cultural resources', ultimately denying them the opportunity to know their past.

Popular consciousness often associates looting with poor Third World countries, but this is a false assumption. A lack of financial resources and political will are chronic worldwide problems inhibiting more effective protection of archaeological sites. Many Native American Indians today, such as Vine Deloria, Jr., consider any removal of cultural artifacts from a Native American Indian site to be theft, and much of professional archaeology as academic looting.

In 1937 W. F. Hodge the Director of the Southwest Museum in Los Angeles CA, released a statement that the museum would no longer purchase or accept collections from looted contexts. The first conviction of the transport of artifacts illegally removed from private property under the Archaeological Resources Protection Act (ARPA; Public Law 96-95; 93 Statute 721; 16 U.S.C. 470aamm) was in 1992 in the State of Indiana.

मृत मानव

In the United States, examples such as the case of Kennewick Man have illustrated the tensions between Native Americans and archaeologists which can be summarized as a conflict between a need to remain respectful towards burials sacred sites and the academic benefit from studying them. For years, American archaeologists dug on Indian burial grounds and other places considered sacred, removing artifacts and human remains to storage facilities for further study. In some cases human remains were not even thoroughly studied but instead archived rather than reburied. Furthermore, Western archaeologists' views of the past often differ from those of tribal peoples. The West views time as linear; for many natives, it is cyclic. From a Western perspective, the past is long-gone; from a native perspective, disturbing the past can have dire consequences in the present.

As a consequence of this, American Indians attempted to prevent archaeological excavation of sites inhabited by their ancestors, while American archaeologists believed that the advancement of scientific knowledge was a valid reason to continue their studies. This contradictory situation was addressed by the Native American Graves Protection and Repatriation Act (NAGPRA, 1990), which sought to reach a compromise by limiting the right of research institutions to possess human remains. Due in part to the spirit of postprocessualism, some archaeologists have begun to actively enlist the assistance of indigenous peoples likely to be descended from those under study.

Archaeologists have also been obliged to re-examine what constitutes an archaeological site in view of what native peoples believe to constitute sacred space. To many native peoples, natural features such as lakes, mountains or even individual trees have cultural significance. Australian archaeologists especially have explored this issue and attempted to survey these sites in order to give them some protection from being developed. Such work requires close links and trust between archaeologists and the people they are trying to help and at the same time study.

While this cooperation presents a new set of challenges and hurdles to fieldwork, it has benefits for all parties involved. Tribal elders cooperating with archaeologists can prevent the excavation of areas of sites that they consider sacred, while the archaeologists gain the elders' aid in interpreting their finds. There have also been active efforts to recruit aboriginal peoples directly into the archaeological profession.

Repatriation

See Repatriation and reburial of human remains

A new trend in the heated controversy between First Nations groups and scientists is the repatriation of native artifacts to the original descendants. An example of this occurred June 21, 2005, when community members and elders from a number of the 10 Algonquian nations in the Ottawa area convened on the Kitigan Zibi reservation near Maniwaki, Quebec, to inter ancestral human remains and burial goods — some dating back 6,000 years. It was not determined, however, if the remains were directly related to the Algonquin people who now inhabit the region. The remains may be of Iroquoian ancestry, since Iroquoian people inhabited the area before the Algonquin. Alternatively, the oldest of these remains might have no relation at all to the Algonquin or Iroquois, and belong to an earlier culture who previously inhabited the area.

The remains and artifacts, including jewelry, tools and weapons, were originally excavated from various sites in the Ottawa Valley, including Morrison and the Allumette Islands. They had been part of the Canadian Museum of Civilization’s research collection for decades, some since the late 1800s. Elders from various Algonquin communities conferred on an appropriate reburial, eventually deciding on traditional redcedar and birchbark boxes lined with redcedar chips, muskrat and beaver pelts.

Now, an inconspicuous rock mound marks the reburial site where close to 90 boxes of various sizes are buried, no further scientific study is possible. Although negotiations were at times tense between the Kitigan Zibi community and museum, they were able to reach agreement.

Kennewick Man is another repatriation candidate that has been the source of heated debate.

हे सुद्धा पहा

• भारतीय सर्वेक्षण विभाग
• पुरातत्त्वीय उत्खनन
• भारतीय पुरातत्‍व सर्वेक्षण
• ननाणेशास्त्र
• शिवराई
• होन
• डॉ. मधुकर ढवळीकर
• हसमुख धीरजलाल सांकलिया
• भारतीय नाणेशास्त्र शोधसंस्था, अंजनेरी, नाशिक

• List of archaeological periods
• List of archaeological sites sorted by country
• List of archaeologists
• List of prominent paleoethnobotanists
• Archaeoacoustics
• Archaeoastronomy
• Archaeobiology
• Area of archaeological potential
• Biblical archaeology
• Dating methodology (archaeology)
• Dump digging
• GIS in archaeology
• Grave robbing
• Harris matrix
• Historical Digging
• Intellectual property issues in cultural heritage (IPinCH)
• Lost cities
• Virtual artifact
• Xenoarchaeology

संदर्भ

• Aldenderfer, M. S. & Maschner, H. D. G., ed. (1996), Anthropology, Space, and Geographic Information Systems, New York: Oxford University PressCS1 maint: multiple names: editors list (link)
• Ascher, R. (1961), "Analogy in archaeological interpretation", Southwestern Journal of Anthropology, 17, pp. 317–325
• Ascher, R. (1961), "Experimental Archeology", American Anthropologist, 63, pp. 793–816, doi:10.1525/aa.1961.63.4.02a00070
• Billman, B. R. & Feinman, G. (1999), Settlement Pattern Studies in the Americas—Fifty Years Since Virú, Washington DC: Smithsonian Institution PressCS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Binford, L. (1962), "Archaeology as Anthropology", American Antiquity, 28 (4), pp. 217–225, doi:10.2307/278380
• Denning, K. (2004), "The Storm of Progress' and Archaeology for an Online Public", Internet Archaeology, 15
• Ebrey, Patricia Buckley (1999), The Cambridge Illustrated History of China, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0521435196, OCLC 223427870 33047244 59615754
• Flannery, K. V. (1967), "Culture History v. Culture Process: A Debate in American archaeology", Scientific American, 217, pp. 119–122
• Flannery, K. V. (1982), "The Golden Marshalltown: A Parable for the Archaeology of the 1980s", American Anthropologist, 84, pp. 265–278, doi:10.1525/aa.1982.84.2.02a00010
• Fraser, Julius Thomas and Francis C. Haber. (1986), Time, Science, and Society in China and the West, Amherst: University of Massachusetts Press
• Frison, G. C. (1989), "Experimental Use of Clovis Weaponry and Tools on African Elephants", American Antiquity, 54, pp. 766–784, doi:10.2307/280681
• Glascock, M. D., Neff, H., Stryker, K. S. & Johnson, T. N. (1994), "Sourcing Archaeological Obsidian by an Abbreviated NAA Procedure", Journal of Radioanalytical and Nuclear Chemistry, 180, pp. 29–35, doi:10.1007/BF02039899CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Gifford-Gonzalez, D. P., Damrosch, D. B., Damrosch, D. R., Pryor, J. & Thunen, R. L. (1985), "The Third Dimension in Site Structure: An Experiment in Trampling and Vertical Dispersal", American Antiquity, 50, pp. 803–818, doi:10.2307/280169CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Gladfelter, B. G. (1977), "Geoarchaeology: The Geomorphologist and Archaeology", American Antiquity, 42, pp. 519–538, doi:10.2307/278926
• Gould, R. (1971a), "The Archaeologist as Ethnographer: A Case from the Western Desert of Australia", World Archaeology, 3, pp. 143–177
• Gould, R., Koster, D. A. & Sontz, A. H. L. (1971b), "The Lithic Assemblage of the Western Desert Aborigines of Australia", American Antiquity, 36, pp. 149–169, doi:10.2307/278668CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Gould, R. & Yellen, J. (1987), "Man the Hunted: Determinants of Household Spacing in Desert and Tropical Foraging Societies", Journal of Anthropological Archaeology, 6, p. 77, doi:10.1016/0278-4165(87)90017-1CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Hodder, I. (1982), Symbols in Action, Cambridge: Cambridge University Press
• Hodder, I. (1985), "Post-Processual Archaeology", in SCHIFFER, M. B. (ed.), Advances in Archaeological Method and Theory, New York: Academic Press
• Hodder, I., ed. (1987), The Archaeology of Contextual Meaning, New York: Cambridge University Press
• Hodder, I. (1990), "Style as Historical Quality", in HASTORF, M. C. A. C. (ed.), The Uses of Style in Archaeology, Cambridge: Cambridge University Press
• Hodder, I. (1991), "Interpretive Archaeology and Its Role", American Antiquity, 56, pp. 7–18, doi:10.2307/280968
• Hodder, I. (1992), Theory and Practice in Archaeology, London: Routeldge
• Munson, C. A., Jones, M. M. & Fry, R. E. (1995), "The GE Mound: An ARPA Case Study", American Antiquity, 60, pp. 131–159, doi:10.2307/282080CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Kuznar, L, ed. (2001), Ethnoarchaeology of Andean South America, Ann Arbor: International Monographs in Prehistory
• Miller, D. & Tilley, C. (1984), "Ideology, Power and Prehistory: An Introduction", in Miller, D. & Tilley, C. (ed.), Ideology, Power, and Prehistory, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 0521255260, OCLC 241599209 9827625 CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Miller, D., Rowlands, M., Tilley, C., ed. (1989), Dominion and Resistance, New York: RoutledgeCS1 maint: multiple names: editors list (link)
• Munson, C. A., Jones, M. M. & Fry, R. E. (1995), "The GE Mound: An ARPA Case Study", American Antiquity, 60, pp. 131–159, doi:10.2307/282080CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Ogundele, S. O. (2005), "Ethnoarchaeology of Domestic Space and Spatial Behaviour Among the Tiv and Ungwai of Central Nigeria", African Archaeological Review, 22, pp. 25–54, doi:10.1007/s10437-005-3158-2
• Pauketat, T. R. (2001), "Practice and History in Archaeology: An Emerging Paradigm", Anthropological Theory, 1, pp. 73–98, doi:10.1177/14634990122228638
• Redman, C. L. (1974), Archaeological Sampling Strategies, Binghamton: State University of New York at Binghamton
• Renfrew, C. & Bahn, P. G. (1991), Archaeology: Theories, Methods, and Practice, London: Thames and Hudson Ltd, ISBN 0500278679, OCLC 185808200 34521234 CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Saraydar, S. & Shimada, I. (1971), "A Quantitative Comparison of Efficiency Between A Stone Axe and A Steel Axe", American Antiquity, 36, pp. 216–217, doi:10.2307/278680CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Saraydar, S. C. & Shimada, I. (1973), "Experimental Archaeology: A New Outlook", American Antiquity, 38, pp. 344–350, doi:10.2307/279722CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Sellet, F., Greaves, R. & Yu, P.-L. (2006), Archaeology and Ethnoarchaeology of Mobility, Gainesville: University Press of FloridaCS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Shanks, M. & Tilley, C. (1987), Reconstructing Archaeology, New York: Cambridge university PressCS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Shanks, M. & Tilley, C. (1988), Social Theory and Archaeology, Albuquerque: University of New Mexico Press, ISBN 0745601847, OCLC 16465065 185783860 CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Shanks, M. (1991), "Some recent approaches to style and social reconstruction in classical archaeology", Archaeological Review from Cambridge, 10, pp. 164–174
• Shanks, M. (1993), "Style and the design of a perfume jar from an Archaic Greek city state", Journal of European Archaeology, 1, pp. 77–106
• Sheets, P. D. (1973), "The Pillage of Prehistory", American Antiquity, 38, pp. 317–320, doi:10.2307/279718
• Shott, M. J. & Sillitoe, P. (2005), "Use life and curation in New Guinea experimental used flakes", Journal of Archaeological Science, 32, pp. 653–663, doi:10.1016/j.jas.2004.11.012CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Taylor, W. W. (1948), A Study of Archaeology, Menasha: American Anthropological Association, ISBN 0906367123, OCLC 9714935
• Tilley, Christopher, ed. (1993), Interpretive Archaeology, Oxford: Berg, ISBN 0854968423, OCLC 185494001 26263158
• Trigger, B. G. (1989), A History of Archaeological Thought, Cambridge: Cambridge University Press
• Watters, M.R. (1992), Principles of Geoarchaeology: A North American Perspective, Tucson: The University of Arizona Press
• Watters, M.R. (2000), "Alluvial stratigraphy and geoarchaeology in the American Southwest", Geoarchaeology, 15, pp. 537–557, doi:10.1002/1520-6548(200008)15:6<537::AID-GEA5>3.0.CO;2-E
• Willey, G. R. (1953), Prehistoric Settlement Patterns in the Virú Valley, Perú, Washington DC
• Willey, G. (1968), Settlement Archaeology, Palo Alto: National Press
• Wylie, A. (1985), "The Reaction Against Analogy", in Schiffer, Michael B. (ed.), Advances in Archaeological Method and Theory, Orlando, FL: Academic Press, pp. 63–111
• Yellen, J. & Harpending, H. (1972), "Hunter-Gatherer Populations and Archaeological Inference", World Archaeology, 4, pp. 244–253CS1 maint: multiple names: authors list (link)
• Yellen, J. (1977), Archaeological Approaches to the Present, New York: Academic Press, ISBN 0127703500, OCLC 2911020

अधिक वाचन

• Archaeology (magazine)
• C. U. Larsen - Sites and Monuments (1992)
• Colin Renfrew & Paul Bahn - Archaeology: theories, methods and practice 2nd edition (1996)
• David Hurst Thomas - Archaeology 3rd. edition (1998)
• Glyn Daniel - A Short History of Archaeology (1991)
• International Journal of South American Archaeology - IJSA (magazine)
• Internet Archaeology e-journal
• Kevin Greene - Introduction to Archaeology (1983)
• Lewis Binford - New Perspectives in Archaeology (1968) ISBN 0-202-33022-2
• Robert J. Sharer & Wendy Ashmore - Archaeology: Discovering our Past 2nd edition (1993)
• Thomas Hester, Harry Shafer, and Kenneth L. Feder - Field Methods in Archaeology 7th edition (1997)
• Alison Wylie - Thinking From Things: Essays in the Philosophy of Archaeology, University of California Press, Berkeley CA, 2002
• Smekalova T. N., Voss O., Smekalov S. L. "Magnetic Surveying in Archaeology. More than 10 years of using the Overhauser GSM-19 gradiometer", Wormianum 2008.
• Bruce Trigger - "A History of Archaeological Thought" 2nd. edition (2007)
• Ian Hodder & Scott Hutson - "Reading the Past" 3rd. edition (2003)
• Adrian Praetzellis - "Death by Theory", AltaMira Press (2000). ISBN 0742503593 / 9780742503595

बाह्य दुवे

विकिमीडिया कॉमन्सवर

Archaeology

संबंधित संचिका आहेत

• आर्कियालॉजी डेली न्युज
• इंग्लंडमधील पुरातत्त्वशास्त्रीय ४,००,००० स्थळांच्या नोंदी
• एन.पी.एस. आर्कियालॉजी भटकंती मार्गदर्शक
• ग्रेट आर्कियालॉजी
• रोजच्या आर्कियालॉजीवरील बातम्या
• ब्रिटिश आर्कियालॉजी काउंसिल Archived 2021-05-03 at the Wayback Machine.
• ऑनलाईन आर्कियालॉजी डाटाबेस
• The Archaeology Division of the American Anthropological Association
• 'आर्कियालॉजीकल इंन्स्टिट्युट ऑफ अमेरीका'चे संकेतस्थळ
• सोसायटी फॉर अमेरीकन आर्कियालॉजी-संकेतस्थळ
• US Forest Service Volunteer program Passport in Time Archived 2021-04-22 at the Wayback Machine.
• The World Archaeological Congress Archived 2007-10-22 at the Wayback Machine.
• Archaeolog.org Archived 2012-12-09 at Archive.is
• युनाईटेड किंग्डम व जगातील पुरातत्त्वशास्त्रिय स्थळांची माहिती Archived 2008-06-02 at the Wayback Machine.
• आर्कियालॉजी बद्दल साप्ताहिक बातम्या