"कालिदास" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक
| ओळ ६०: | ओळ ६०: | ||
* कालिदास (लेखक : [[वा.वि. मिराशी]]) |
* कालिदास (लेखक : [[वा.वि. मिराशी]]) |
||
* कालिदास आणि शाकुंतल: एक अर्घ्यदान (लेखक - [[त्र्यं.वि. सरदेशमुख]]; संपादन कवी नीतीन वैद्य) |
* कालिदास आणि शाकुंतल: एक अर्घ्यदान (लेखक - [[त्र्यं.वि. सरदेशमुख]]; संपादन कवी नीतीन वैद्य) |
||
* कालिदासाची नाटके (रमाकांत पंढरीनाथ कंगले) : कालिदासांच्या तिन्ही नाटकांसंबंधी परिपूर्ण माहिती देणारे पुस्तक) |
|||
* काव्यशास्त्राचा मापदंड - महाकवी कालिदास (लेखिका - सौ. पुष्पा गोटखिंडीकर) |
* काव्यशास्त्राचा मापदंड - महाकवी कालिदास (लेखिका - सौ. पुष्पा गोटखिंडीकर) |
||
* महाकवी कालिदास (लेखक - कुंदन तांबे) |
* महाकवी कालिदास (लेखक - कुंदन तांबे) |
||
१५:५८, २७ डिसेंबर २०१८ ची आवृत्ती
कालिदास हे एक संस्कृत नाटककार आणि कवी होते.[१] त्यांनी स्वत:बद्दल काहीही माहिती नोंदविलेली नसली आणि त्यांचे चरित्र उपलब्ध नसले, तरी ते आपल्या वैशिष्ट्यपूर्ण नाटकांमुळे आणि काव्यांमुळे सर्वपरिचित आहेत.[२]
गौरव
पुरा कवीनां गणनाप्रसंगे, कनिष्ठिकाधिष्ठित कालिदासः | अद्यापि तत्तुल्यकवे: अभावात्, अनामिका सार्थवती बभूव || या शब्दात महाकवी कालिदासाचा गौरव संस्कृत साहित्यक्षेत्रात केला जातो.[३]
साहित्यिक म्हणून वैशिष्ट्ये
संस्कृत भाषेतील अन्य रचनाकार आणि कालिदास यांच्यामध्ये काही मूलभूत फरक आहे. अभ्यासकांनी याविषयी आपापली मते नोंदविलेलली आहेत. कालिदासाच्या काव्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे निसर्ग आणि मानव यांच्या परस्पर संबंधांवर केलेले भाष्य. निसर्ग,पशू आणि पक्षी यांच्यावर मानवी भाव-भावनांचा केलेला वापर हे त्याचे वैशिष्ट्य म्हणून सांगता येईल, संस्कृत भाषेतील विविध अलंकार आणि त्यांचा वापर हे त्याच्या काव्यात अनुभवाला येते. नाट्यकृतीत संस्कृत भाषेवरील त्यांचे प्रभुत्व दिसून येत असून सहज,सोपी भाषा हे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणून नोंदविता येते.[४] [५]
काल
कालिदासाच्या कालाविषयी निश्चिती करताना अभ्यासक विविध मते नोंदवताना दिसतात.
- प्राचीन आणि मध्ययुगीन ग्रंथ सांगतात की कालिदास हा राजा विक्रमादित्य यांच्या दरबारी राजकवी होता. हा काळ इसवी सन पूर्व पहिले शतक असा मानला जातो.[६]
- याविषयी प्रसिद्ध मत असे आहे की कालिदास हा चंद्रगुप्त दुसरा या राजाच्या काळात होऊन गेला.[७]
- मंदसोर येथे मिळालेल्या संस्कृत शिलालेखाच्या आधारे मेघदूताच्या पूर्वमेघातील निवडक भाग आणि ऋतूसंहार मधील निवडक भाग या लेखात दिसतो. कर्नाटकातील ऐहोळे येथील लेखात भारवी यांच्यासह कालिदासाचे नावही नोंदविलेले दिसते. हा काळ इ.स. सहावे शतक असा मानला जातो.[८]
जीवन
आख्यायिका:- कालिदास हा बालपणी न शिकलेला व कमी बुद्धी असलेला होता. त्याची पत्‍नी ही प्रकांड पंडिता व विदुषी होती. लग्न झाल्यावर त्यास त्याच्या पत्‍नीने विचारले :अस्ति कश्चित वाग्विशेषः? (वाङ्‌मयाबद्दल काही विशेष ज्ञान आहे काय?). कालिदास या बाबतीत अगदीच अनभिज्ञ होता. पत्‍नीचे बोलणे अपमानास्पद वाटून त्याने जंगलाची वाट धरली आणि तेथे काली देवीची प्रार्थना व तपस्या करून वरदान मिळविले. परत आल्यावर त्याने पत्नीच्या प्रश्नाला उत्तर म्हणून ’अस्ति’, कश्चित’ आणि ’वाग्’ या आरंभीच्या तीन शब्दांनी सुरू होणारे साहित्य रचले.[९]
’अस्ति’पासून - अस्ति उत्तरस्यां दिशि देवतात्मा हिमालयो नाम नगाधिराजः । पूर्वापरौ तोयनिधी विगाह्य स्थितः पृथिव्या इव मानदण्डः॥ ...कुमारसंभव
’कश्चित्‌’पासून - कश्चित्कांता विरहगुरुणां स्वाधिकारात्प्रमत्तः.। शापेनास्तङ्गमितमहिमा वर्षभोग्येण भर्तुः ॥...मेघदूत
’वाग्’पासून - वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये। जगत: पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ ॥ ...रघुवंश
उपमा कालिदासस्य
कालिदासाच्या साहित्य रचनेत "उपमा" या साहित्यातील अलंकार प्रकाराला महत्वाचे स्थान दिलेले दिसते. त्याच्या या भाषाशैलीमुळे आणि त्यावरील प्रभुत्वामुळे कालिदासाने रचलेल्या श्लोकांना उपमा कालिदासस्य या शब्दात गौरविले जाते. त्याची काही उदाहरणे-
- विदर्भ देशाची राजकन्या इंदुमती हिचे स्वयंवर मांडले आहे. देशोदेशीचे राजेमहाराजे या स्वयंवरात भाग घेण्यासाठी आपापल्या लवाजम्यासह दाखल झाले आहेत. प्रत्यक्ष स्वयंवराला प्रारंभ झाल्यावर तो विस्तीर्ण राजप्रासाद देशोदेशींच्या राजेरजवाडय़ांनी आपापली आसने भूषविल्यानंतर अधिकच शोभायमान झाला आहे. पृथ्वीवरचे सगळे ऐश्वर्य, शौर्य, सौंदर्य जणू काही अतिविशाल स्वयंवर मंडपात एकवटले आहे. स्वरूपसुंदर इंदुमती कोणाला माळ घालील याची उत्सुकता सर्वांच्या चेहर्‍यावर दाटून राहिली आहे. इंदुमती आपली प्रिय सखी सुनंदा हिच्यासोबत त्या मंडपात दाखल झाली. हातात वरमाला घेतलेली इंदुमती एकेका राजाचे सूक्ष्म निरीक्षण करीत सावकाश एकेक पाऊल टाकत पुढे पुढे जाऊ लागली. चतुर सुनंदा मोठ्या मार्मिक शब्दांत एकेका राजाचे वर्णन करू लागली. हा प्रसंग रंगवून सांगतांना महाकवी कालिदासाने एक अतिरम्य अशी उपमा वापरली आहे. उपमा कालिदासस्य असे म्हणतातच[१०]. ते सार्थ आणि समर्पक वाटावे, अशी ती उपमा आहे. मूळ श्लोक असा आहे -
संचारिणी दीपशिखेव रात्रौ यं यं व्यतीयाय पतिंवरा सा ।नरेंद्रमार्गाट्ट इव प्रपेदे विवर्णभावं स स भूमिपाल: ।।
— रघुवंश ६.६७
”रात्रीच्या वेळी राजमार्गावरून एखादी दिव्याची ज्योत कोणीतरी पुढे पुढे नेत असावे, आणि त्या ज्योतीचा प्रकाश राजमार्गावर असलेल्या मोठमोठ्या इमारतींच्या दर्शनी भागावर पडत राहावा; ज्योत पुढे गेली की मागच्या इमारतींचा दर्शनी भाग अंधारात अदृश्य व्हावा; ज्योत ज्या महालासमोरून चालली असेल तेवढाच महाल प्रकाशमान व्हावा, त्याचप्रमाणे इंदुमती ज्या ज्या राजाच्या पुढून जाई त्यावेळी, इंदुमती तिच्या हातातील वरमाला आपल्या गळ्यात घालील, अशा आशेने त्या त्या राजाचा चेहरा त्या वेळेपुरता उजळून निघे, आणि इंदुमती पुढे गेल्यावर तो निराशेने काळाठिक्कर पडे.”
कालिदासाचे साहित्य
- अभिज्ञानशाकुंतलम्‌ (नाटक)-हस्तिनापूरचा राजा दुष्यंत आणि कणव मुनींची मानसकन्या यांचे प्रेम,गांधर्वविवाह, दुर्वास ऋषीच्या शापामुळे त्या विवाहाचा राजाला पडलेला विसर आणि शकुंतलेची राजाला ओळख पटवून देण्यासाठी राजाने तिला दिलेल्या "अंगठीची" खूण असा एकूण कथाभाग या नाटकात आलेला आहे.[११]
- ऋतुसंहार (काव्य)- यात कालिदासाने सहा ऋतूतील निसर्गाचे वर्णन, झाडे, वेली व पशू-पक्षी यांवर होणारा परिणाम, निसर्गाचे रूप यांचे सहा सर्गांत वर्णन केले आहे.[१२]
- कुमारसंभव (महाकाव्य)- शिव आणि पार्वती यांचा शृंगार आणि कुमार कार्तिकेयाच्या जन्माचे वर्णन या महाकाव्यात केलेले आहे.[१३]
- गंगाष्टक (काव्य)-गंगा नदीचे श्लोकबद्ध वर्णन यात केलेले आहे.
- मालविकाग्निमित्रम् (नाटक)-नृत्यांगना मालविका आणि राजा अग्निमित्र यांच्या प्रेमाची कथा या नाटकात आलेली आहे.[१४]
- मेघदूत (खंडकाव्य)-वियोगामुळे व्याकुळ झालेल्या यक्षाने आपल्या प्रिय पत्नीला मेघाबरोबर पाठविलेला संदेश म्हणजे कालिदासाच्या प्रतिभेचा विलासच होय.
कुबेराच्या सेवेत कसूर झाल्यामुळे कुबेराची यक्षाला एक वर्ष अलका नगरीतून हद्दपार होण्याचा आदेश दिला. पत्नीच्या प्रेमात असलेल्या यक्षाला हा विरह सहन करणे कठीण होते. अलका नगरीतून रामगिरी पर्वतावर आलेल्या यक्षाने आषाढ महिन्याच्या पहिल्या दिवशी दिसलेल्या मेघाला आपला दूत बनविले आणि अलका नगरीत असलेल्या आपल्या प्रिय पत्नीला त्याने संदेश पाठविला हसी या काव्याची कथा आहे. पूर्वमेघ आणि उत्तरमेघ अशा दोन भागात या काव्याची रचना आढळते.[१५]
- रघुवंश (महाकाव्य)- यामध्ये इक्ष्वाकु वंशातील दिलीप ते अग्निवर्ण अशा राजांचे चरित्र आले आहे. रघु या प्रजाहितदक्ष राजाचे विशेष वर्णन यामध्ये आहे.[१६]
- विक्रमोर्वशीयम् (नाटक)-अप्सरा उर्वशी आणि राजा पुरूरवा यांच्या प्रणयाची कथा या नाटकाचा विषय आहे. [१७]
- शृंगारतिलक (काव्य)[१८]- यामध्ये स्त्रीच्या सौंदर्याचे वर्णन आणि पुरुषाला तिच्या सौंदर्याचे आकर्षण आणि शृंगार असे वर्णन या [१९]काव्यात आले आहे.
कालिदासाच्या कलाकृती या भावी पिढ्यात चित्रकार,शिल्पकार यांना विषयवस्तू उपलब्ध करून देण्यासाठी प्रोत्साहनपर ठरल्या आहेत.चित्रकला,शिल्पकला, नाट्य यामध्ये कालिदासाच्या साहित्याची अभिव्यक्ती आधुनिक काळातही दिसून येते.
कालिदासाच्या साहित्याची मराठी रूपांतरे
- ऋतुसंहार (अमोल श्री. पाटसकर)
- ऋतुसंहार (ज्ञानेश्वर कुलकर्णी)
- मेघदूत (मराठी काव्यमय रूपांतरे, कवी - ग.वि. कात्रे, कुसुमाग्रज, द.वें. केतकर, ना.ग. गोरे, कृष्णशास्त्री चिपळूणकर, चिंतामणराव देशमुख (दोन अनुवाद), वसंतराव पटवर्धन, बा.भ. बोरकर, अ.ज. विद्वांस, शांता शेळके,
सुश्लोकमेघ (डाॅ. रा.चि.श्रीखंडे), रा. प. सबनीस, वगैरे.)
- मेघदूत (गद्य रूपांतर : मला भावलेले मेघदूत - धनश्री लेले)
- मेघदूत- भावानुवाद- मीरा वैद्य, पद्मा कुलकर्णी, अनुपमा कुलकर्णी, मृदुला गडनीसस
- मेघदूतम- काव्यानुभाव (कुसुमाग्रज)
- मेघदूतम (द.वि.पंडित)
- संगीत शाकुंतल (मराठी नाटक, लेखक - अण्णासाहेब किर्लोस्कर)
- शृंगारतिलकादर्श (मराठी काव्य, कवी कृष्णाजी नारायण आठल्ये)
कालिदासाची मराठी चरित्रे व कालिदासासंबंधी अन्य पुस्तके
- कालिदास (लेखक : वा.वि. मिराशी)
- कालिदास आणि शाकुंतल: एक अर्घ्यदान (लेखक - त्र्यं.वि. सरदेशमुख; संपादन कवी नीतीन वैद्य)
- कालिदासाची नाटके (रमाकांत पंढरीनाथ कंगले) : कालिदासांच्या तिन्ही नाटकांसंबंधी परिपूर्ण माहिती देणारे पुस्तक)
- काव्यशास्त्राचा मापदंड - महाकवी कालिदास (लेखिका - सौ. पुष्पा गोटखिंडीकर)
- महाकवी कालिदास (लेखक - कुंदन तांबे)
- महाकवी (कालिदासाच्या जीवनावरील मराठी कादंबरी; मूळ लेखिका - डॉ. जयश्री गोसावी महंत, अनुवाद : नीलिमा पटवर्धन)
- विश्ववंद्य महाकवी कालिदास (ना.द. जोशी)
कालिदासाच्या नावाच्या संस्था
- कालिदास अकादमी, उज्जैन. ही संस्था दरवर्षी कालिदास समारोह आयोजित करते.
- महाकवी कालिदास कलामंदिर, नाशिक
- महाकवी कालिदास : काव्यरंग प्रतिभा विलास (नृत्य, चित्रप्रदर्शन आणि व्याख्यानांचा कार्यक्रम)
- महाकवी कालिदास नाट्यमंदिर, मुलुंड (मुंबई)
- कविकुलगुरु कालिदास संस्कृत विद्यापीठ, रामटेक
- महाकवी कालिदास साहित्य कला संस्कृती मंच, वडगाव धायरी, पुणे. या संस्थेने १४ जुलै २०१३ रोजी ’कालिदास साहित्य संमेलन’ भरवले होते.
सन्मान
- कालिदास सन्मान पुरस्कार
महाकवी कालिदास यांच्या नावाने साहित्य आणि कलाक्षेत्रातील भरीव कामगिरीसाठी कालिदास सन्मान पुरस्कार भारतातील मध्य प्रदेश राज्य शासनातर्फे इ.स. १९८० सालापासून देण्यात येतो. या सन्मानाला विशेष महत्व आहे.[२०]
- कालिदास पुरस्कार
कोकण मराठी परिषदेचा ‘कालिदास पुरस्कार’ : हा गोमंतकीय साहित्यिक, समीक्षक पु. शि. नार्वेकर यांना २०१२ साली देण्यात आला.
- महाकवी कालिदास संस्कृत साधना पुरस्कार (२००८ सालापासून दरवर्षी ८ किंवा ९ पुरस्कार)
महाराष्ट्र शासनाच्या उच्च व तंत्रशिक्षण विभागाचा महाकवी कालिदास संस्कृत साधना पुरस्कार : हरिभाऊ मुरकुटे (२०११); हरेकृष्ण शतपथी (२०१३)+अनेक
कालिदास दिन
कालिदासांनी लिहिलेल्या 'मेघदूत' या काव्याच्या दुसऱ्या श्लोकातील शेवटच्या दोन ओळी -
आषाढस्य प्रथमदिवसे मेघमाश्लिष्टसानुं
वप्रक्रीडापरिणतगजप्रेक्षणीयं ददर्श ।। अशा आहेत. त्यामुळे आषाढ महिन्याचा पहिला दिवस म्हणजे म्हणजेच आषाढ शुद्ध प्रतिपदा ही तिथी 'कालिदास दिन' म्हणून साजरी केली जाते.
चित्रपट
- कालिदास
- महाकवी कालिदास
- महाकवी कालिदास (१९६६)
- महाकवी कालिदास
- महाकवी कालिदासू
याखेरीज कालिदासाच्या साहित्यावर आधारित शकुंतला, मालविका अग्निमित्र, कुमारसंभव असे चित्रपट दाक्षिणात्य भाषांमध्ये प्रदर्शित झाले आहेत.
काव्ये
- भारत एक खोज,
दिग्दर्शक ~ शाम बेनेगल (हिंदी अनुवाद)
बिंदु भी जब पास आते, विपुल हो जाते;
पेड जो अलगे हुए है, सहज जुड जाते;
दूर की राहें अचानक सरल हो जाती;
वक्र जो अबतक रहीं,
इस प्रबल रथ वेग से,
लगता~~~
दूर है कुछ भी नहीं
पास भी कुछ है नहीं....
बिंदु भी जब पास आते, विपुल हो जाते...
असाच काहीसा महाकवी कालिदासाचा वेग होता......
- ऋतूसंहार काव्यातील निवडक भाग-मराठी अनुवाद~ अमोल श्री. पाटसकर
आला पावस राजा प्रियतम, पावस राजा आला आपल्या दलबलसह पहा हा कितीक साज सजविला,
मदमस्त मेघ हत्तींनी गीत गर्जुन गुजविला शुभ्र पताका थरकून लख्ख थेंब मोती बरसला,
ऊन्मत् प्रेमी जनांच्या मनावर मन्मत् रंग गहिवरला स्वागत पावस राजा स्वागत ~ जनजन गायला
आला पावस राजा प्रियतम पावस राजा आला...
हे ही पहा
संदर्भ
- ^ Keith, Arthur Berriedale (1993). (इंग्रजी भाषेत). Motilal Banarsidass Publishe. ISBN 9788120811003 https://books.google.co.in/books?hl=en&lr=&id=GNALtBMVbd0C&oi=fnd&pg=PR7&dq=Kalidas+sanskrit+writer&ots=f2Gb8pq0om&sig=kI7PKiGsiiqs_6Ut1YYH5MsJLRI#v=onepage&q&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ जोशी, महादेवशास्त्री (२००९). पुणे: भारतीय संस्कृती कोश मंडळ प्रकाशन. pp. २९७. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Kalidasa (2005-09-15). (इंग्रजी भाषेत). Penguin UK. ISBN 9789351180104 https://books.google.co.in/books?id=v0RWnRKTWp0C&printsec=frontcover&dq=myth+about++kalidas&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiV0caAodfaAhXDpY8KHY1rCVkQ6AEIPjAE#v=onepage&q&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Gopal, Ram (1984). (इंग्रजी भाषेत). Concept Publishing Company https://books.google.co.in/books?id=HwHk-Y9S9UMC&pg=PA42&dq=importance+of+kalidas+in+sanskrit+literature&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjL3uTY2NnaAhUDGpQKHUiTDawQ6AEIRjAF#v=onepage&q=importance%20of%20kalidas%20in%20sanskrit%20literature&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Macdonell, Arthur Anthony (1900). (इंग्रजी भाषेत). Motilal Banarsidass Publishe. ISBN 9788120800953 https://books.google.co.in/books?id=8wM-dNOa7fMC&pg=PA270&dq=importance+of+kalidas+in+sanskrit+literature&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjL3uTY2NnaAhUDGpQKHUiTDawQ6AEITDAG#v=onepage&q=importance%20of%20kalidas%20in%20sanskrit%20literature&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Chandra Rajan (2005). The Loom Of Time. Penguin UK. pp. 268–274.
- ^ Vasudev Vishnu Mirashi and Narayan Raghunath Navlekar (1969). Kālidāsa; Date, Life, and Works. Popular Prakashan. pp. 1–35. Ram Gopal. p.14
- ^ Gaurīnātha Śā ihihhistrī 1987, p. 80
- ^ Shailesh, H. D. Bhatt (2003-08-14). (इंग्रजी भाषेत). Publications Division Ministry of Information and Broadcasting Government of India. ISBN 9788123021935 https://books.google.co.in/books?id=tyX2DAAAQBAJ&pg=PT8&dq=kalidas+and+his+wife&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiItsCD29naAhVDhrwKHWLpDw8Q6AEIKDAA#v=onepage&q=kalidas%20and%20his%20wife&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ bharatdiscovery.org (हिंदी भाषेत) http://bharatdiscovery.org/india/%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%BF%E0%A4%A6%E0%A4%BE%E0%A4%B8_%E0%A4%95%E0%A5%80_%E0%A4%85%E0%A4%B2%E0%A4%82%E0%A4%95%E0%A4%BE%E0%A4%B0-%E0%A4%AF%E0%A5%8B%E0%A4%9C%E0%A4%A8%E0%A4%BE. 2018-04-26 रोजी पाहिले. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Sinha, Ashok; Sinha, Ashok K. (2011-07-01). (इंग्रजी भाषेत). Xlibris Corporation. ISBN 9781462879342 https://books.google.co.in/books?id=g7mWCnM-nicC&printsec=frontcover&dq=shaakuntala+by+kalidas&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi22Pi-0dnaAhXCXLwKHeghAqUQ6AEIMTAB#v=onepage&q=shaakuntala%20by%20kalidas&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Kālidāsa (1986). (हिंदी भाषेत). Motilal Banarsidass Publishe. ISBN 9788120800311 https://books.google.co.in/books?id=apqnZoC3T40C&printsec=frontcover&dq=ritusamhara+by+kalidas&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiD4YT909naAhWDi7wKHfhtDW4Q6AEIKzAB#v=onepage&q&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Kālidāsa (1981). (हिंदी भाषेत). Motilal Banarsidass Publ. ISBN 9788120801615 https://books.google.co.in/books?id=eYFmnRXasEIC&printsec=frontcover&dq=kumarsambhav+by+kalidas&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiPwODH1dnaAhWCUrwKHdzbBv8Q6AEIMDAB#v=onepage&q&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Kalidasa (2015-06-01). (इंग्रजी भाषेत). Penguin UK. ISBN 9789351187219 https://books.google.co.in/books?id=dyehAwAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=malvikagnimitram++by+kalidas&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj31Ij31NnaAhXHk5QKHcmQAiYQ6AEILjAB#v=onepage&q&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Kalidas (2017-05-11). (इंग्रजी भाषेत). Sai ePublications. ISBN 9781365632235 https://books.google.co.in/books?id=BQLbDgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=meghdoot+by+kalidas&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjTvNqL0dnaAhWGGJQKHdx4BjUQ6AEIMjAC#v=onepage&q=meghdoot%20by%20kalidas&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Pandit, Shankar Pandurang (1869). (इंग्रजी भाषेत). Indu-Prakash Press https://books.google.co.in/books?id=vjZbAAAAQAAJ&printsec=frontcover&dq=raghuvansh+by+kalidas&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwiQgIqq1tnaAhWDspQKHT_4C3cQ6AEIMDAB#v=onepage&q&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Kalidas (2017-05-11). (इंग्रजी भाषेत). Sai ePublications. ISBN 9781329909304 https://books.google.co.in/books?id=I7nXDgAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Vikramorvasiyam+by+kalidas&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi6guHk1tnaAhXEi5QKHdsRA6UQ6AEILjAB#v=onepage&q=Vikramorvasiyam%20by%20kalidas&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Kālidāsa; Devadhar, Chintaman Ramchandra (1981). (इंग्रजी भाषेत). Motilal Banarsidass Publ. ISBN 9788120800236 https://books.google.co.in/books?id=N8fBQ5vH34gC&printsec=frontcover&dq=Literature+of+Kalidas&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjI1N-ypNfaAhXMsY8KHQNpBx0Q6AEIMzAC#v=onepage&q&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ Singh, Dr Ram. (हिंदी भाषेत). Prabhat Prakashan. ISBN 9789383111473 https://books.google.co.in/books?id=AHhqCwAAQBAJ&pg=PA43&dq=shringar+tilak+by+kalidas&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj3vbHa19naAhWGlZQKHRcMC4AQ6AEIKzAA#v=onepage&q=shringar%20tilak%20by%20kalidas&f=false. Missing or empty
|title=(सहाय्य) - ^ www.mp.gov.in (हिंदी भाषेत) http://www.mp.gov.in/en/web/guest/awards1. 2018-04-26 रोजी पाहिले. Missing or empty
|title=(सहाय्य)