मुंबादेवी मंदिर
मुंबादेवी ही मुंबईची ग्रामदेवता आहे. मुंबईचे नाव मुंबादेवी या देवीवरून पडले असल्याचा समज आहे. मुळात मुंबादेवी ही मासे पकडणाऱ्या कोळ्यांची देवता होती. तिचे देऊळ मुंबईच्या सध्या फोर्ट भागात होते. जेव्हा इंग्रजांनी तेथे व्हिक्टोरिया टर्मिनस हे रेल्वे स्थानक बांधायचे ठरवले तेव्हा बांधकामाला अडथळा ठरलेले ते देऊळ त्यांनी काढून टाकले आणि मुंबईच्या काळबादेवी-भुलेश्वर भागात मुंबादेवीचे सध्याचे मंदिर बांधून दिले. मुंबा देवी मंदिर हे मुंबई, महाराष्ट्र, भारतातील एक जुने मंदिर आहे, जे देवी (देवी माता)च्या स्थानिक अवतार मुंबाला समर्पित आहे. मराठी मुंबा संस्कृतमधून आला आहे. मुंबा देवी ही मुंबई शहराची देवी आहे. मुंबई हे नाव मुंबा देवीवरून पडले आहे. देवी मुंबादेवीला समर्पित हिंदू संप्रदाय १५ व्या शतकापासून प्रमाणित आहेत, असे म्हणले जाते की हे मंदिर १६७५ मध्ये पूर्वीच्या बोरी बंदर खाडीच्या मुख्य लँडिंग साइटजवळ सेंट जॉर्ज किल्ल्याच्या उत्तर भिंतीजवळ बांधले गेले होते. मुंबा नावाच्या एका हिंदू महिलेने. खाडी आणि किल्ले आता अशा बिंदूपर्यंत खराब झाले आहेत जिथे ते शहराच्या भूतकाळाची आठवण करून देणारे आहेत. दुसरीकडे, मंदिर अजूनही सक्रिय आहे.
मुंबा ही देवी मराठी भाषिक आगरी (मीठ गोळा करणारे) आणि कोळी (मच्छीमार) यांची संरक्षक होती, ते मुंबईच्या सात बेटांचे मूळ रहिवासी होते. मंदिरातील काळ्या पाषाणातील शिल्पाप्रमाणे तिचे चित्रण करण्यात आले आहे. मुंबाची एक व्युत्पत्ती जी लोकप्रिय आहे ती म्हणजे "महा अंबा" किंवा "ग्रेट मदर" ही हिंदू माता देवीसाठी भारतातील अनेक प्रसिद्ध नावांपैकी एक आहे. दक्षिण मुंबईतील भुलेश्वर भागात असलेले हे मंदिर स्टील आणि कपड्यांच्या बाजारपेठेच्या मध्यभागी आहे. हे हिंदूंसाठी एक पवित्र तीर्थक्षेत्र आणि पूजास्थान आहे आणि त्यामुळे दररोज शेकडो लोक भेट देतात. मुंबईच्या अभ्यागतांना मंदिरात आदरांजली वाहणे असामान्य नाही आणि हे मुंबईच्या पर्यटन आकर्षणांपैकी एक आहे.
इतिहास
[संपादन]हे मंदिर अंबा देवीच्या सन्मानार्थ बांधले गेले. मुंबादेवी मंदिर सहा शतके जुने आहे. पहिले मुंबादेवी मंदिर बोरी बंदर येथे होते आणि ते १७३९ ते १७७० च्या दरम्यान नष्ट झाल्याचे मानले जाते. विनाशानंतर भुलेश्वर येथे त्याच ठिकाणी नवीन मंदिर उभारण्यात आले. देवी पृथ्वी मातेचे रूप धारण करते आणि अजूनही उत्तर भारत-गंगेच्या मैदानातील आणि दक्षिण भारतातील हिंदू लोकसंख्येद्वारे तिची पूजा केली जाते. पूर्वी व्हिक्टोरिया टर्मिनस स्टेशन जेथे कोळी मच्छिमारांनी बांधले होते त्या ठिकाणी बांधलेले मूळ मंदिर १७३७ च्या सुमारास पाडण्यात आले आणि फणसी तलाव येथे नवीन मंदिर उभारण्यात आले. आधुनिक देवळामध्ये चांदीचा मुकुट, नाकातली नथ (स्टड) आणि सोन्याचा हार घातलेल्या मुंबादेवीची प्रतिमा आहे. डावीकडे मोरावर बसलेली अन्नपूर्णेची दगडी आकृती आहे. मंदिरासमोर देवीचा वाहक वाघ आहे.
शहराचे सध्याचे नाव मुंबादेवी देवीवरून पडले आहे. हे मंदिर स्वतःच प्रभावशाली नाही परंतु शहराची संरक्षक देवता मुंबा देवीला समर्पित असल्यामुळे हे एक महत्त्वाचे स्थान आहे. शहराचे आंतरराष्ट्रीय नाव बॉम्बे आहे. 'बॉम्बे' ही पोर्तुगीज नावाची इंग्रजी आवृत्ती आहे ज्याचा उपयोग ब्रिटिशांनी १७ व्या शतकात शहराचा ताबा घेतला तेव्हा त्यांनी केला होता. शहराचे नाव बॉम बहिया, म्हणजे 'गुड बे' असे होते.
दंतकथा
[संपादन]हे मंदिर देवी पार्वती (गौरी) तिच्या मच्छीमार रूपात समर्पित आहे. महाकालीचे रूप धारण करण्यासाठी, देवी पार्वतीला चिकाटी आणि एकाग्रता प्राप्त करावी लागली. त्यावेळी भगवान शिव (देवी पार्वतीचा पती) यांनी देवी पार्वतीला मासेमारीच्या रूपात पुनर्जन्म घेण्याचा आग्रह केला ज्याद्वारे ती चिकाटी आणि एकाग्रतेची क्षमता प्राप्त करू शकते कारण कोळी मासेमारी शिकत असताना हे दोन्ही गुण प्राप्त करतात. देवी पार्वती नंतर मच्छीमार स्त्रीच्या रूपात अवतरली आणि मच्छीमारांच्या जागी (सध्याचे स्थान-मुंबई) आश्रय घेतला. देवी पार्वती तिच्या लहान वयात मत्स्य म्हणून ओळखली जात होती आणि नंतर तिला तिच्या मच्छीमार रूपात मुंबा म्हणून ओळखले जाऊ लागले. मच्छिमारांच्या मार्गदर्शनाखाली चिकाटी आणि एकाग्रता शिकण्यात मुंबाने स्वतःला समर्पित केले कारण ते एकाग्रता आणि चिकाटीने मासे पकडण्याच्या त्यांच्या व्यवसायात उत्सुक होते. जेव्हा मुंबाने चिकाटी आणि एकाग्रतेच्या तंत्रात प्रभुत्व मिळवले, तेव्हा ती जिथून आली होती तिथून तिच्या घरी परतण्याची वेळ आली. भगवान शिव मच्छीमाराच्या रूपात आले आणि त्यांनी मुंबाशी लग्न केले, ती खरोखर कोण होती हे ओळखून. नंतर मच्छीमारांनी तिला तिथे कायमचे राहण्याची विनंती केली आणि म्हणून ती ग्रामदेवी (ग्रामदेवता) बनली. तिथल्या लोकांकडून तिला "आई" असे संबोधले जात असल्याने तिला मुंबा आई म्हणून ओळखले जाऊ लागले. आणि तिच्यावरून मुंबई हे नाव पडले.
झवेरी बाजाराच्या उत्तरेकडील टोकापासून उजवीकडे मुंबादेवी रस्ता आहे. हा एक अरुंद रस्ता आहे ज्यामध्ये हिंदू धर्माशी संबंधित वस्तू - तांब्याच्या बांगड्या, अंगठ्या, रुद्राक्ष माळ, पितळी शिवलिंग, देवतांची छायाचित्रे, उदबत्त्या, केशर इत्यादींच्या विक्रीचे स्टॉल आहेत. गेरूचे कपडे घातलेले साधू रस्त्यावरून उडत होते, त्यांच्या कपाळावर राखेची पेस्ट आणि सिंदूर लावलेला होता.